جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرهنگ هر ملّتی، برخاسته از شرایط منطقه‌ای، ملیتی، اعتقادی و عملی آن است و این فرهنگ­ها با توجه به انگیزه و ساختارشان نسبت به دیگر فرهنگ­ها تعامل و تزاحم دارند؛ اما برخی فرهنگ­ها از زاویه تزاحم بدون حق انتخاب و گزینش، رویکرد تهاجمی می­گیرند و فرهنگ مقابل را وادار به پذیرش یا دفاع یا هجوم می­کنند؛ از این رو نیاز است، فرهنگ مورد تجاوز، راه­کارهایی را برای غلبه بر آن برگزیند. آیت‌الله خامنه‌ای نیز با توجه به نقش فرهنگ‌ها در هویّت­بخشی و بیداری ملت­ها، در صدد دفاع از فرهنگ اسلامی و ملی ایران برآمده است و­ با توجه به نقش بی­بدیل رهبری نظام انقلاب اسلامی، باید به دنبال راه­کارهای علمی و عملی ایشان در راستای مبارزه با تهاجم فرهنگی غرب بود. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی ضمن گردآوری نظرات معظم له، به بازتاب این سخنان در اشعار شاعران انقلابی معاصر در راستای احیای آنها پرداخته است. پژوهش حاضر معتقد است، آیت­الله خامنه­ای به عنوان امام و مرجعِ حکیم، بصیر و شجاع، توانسته است از زوایای مختلفی با ارائه راه­کارهای مهمی از جمله؛ جهاد فرهنگی و جنگ طولانی، نبردِ فرهنگی­در قبال نبردِ فرهنگی، خودآگاهی مسئولان، گسترش رسالت‌های فرهنگ انقلاب، تعامل مشترک دولت و ملت و... در مقابل فرهنگ متخاصم غرب، مدیریت و مهندسی فرهنگی نماید و از سوی دیگر، شاعران با ذوق خود توانسته­اند این را­ه­کارها را در قالب شعر، بازتاب دهند تا تأثیر آن سخنان بیشتر شود.

اندیشمندان فلسفه­ی میان فرهنگی با قبول «دیگری» و نقد فلسفه مدرن از یک سو و بهره­مندی از تکثر ِفلسفی دوران پست مدرن و توجه به اقتضائات جهانی شدن از سوی دیگر، از فلسفهِ میان فرهنگی به عنوان گرایش جدید فلسفه در دوران معاصر، سخن به میان می­آورند و با نفی انحصار طلبی در فلسفه و فرهنگ خاص به دنبالِ تئوری گفتگوی بین فلسفه­ها و فرهنگ­های­اند. نظریه­ایی که لازمه­اش امکان بررسی آراء جدیدی از منظر فلسفه مذکور بوده و زمینه طرح اندیشه­هایی نظیر مولوی را فراهم می­سازد. همچون «دیگری» در نگاه ادهر مال «هستی مطلق و جلوه­های متنوع آن» در اندیشه مولاناست. مبنایی که بر اساس آن می­توان از امکان قرائت فلسفه میان فرهنگی سخن گفت. در مقاله حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و بر اساس مبنای «دیگری» و «هستی مطلق و انتشار حقیقت» به عنوان فرضیه، نظریه «فلسفه میان فرهنگی» و ابعاد گوناگون آن تبیین شده است. مولوی بر این اساس، قائل به تکثر فرهنگ­ها و فلسفه­هاست. این تکثر زمینه فلسفه میان فرهنگی و تلاش برای دست یابی به همپوشانی فلسفه­ها و فرهنگ­ها؛ یعنی معرفت حقیقت مطلق را برای آدمیان مهیا می­سازد. از طرفی حقیقت مذکور زمینه همزبانی و گفتگوی میان فلسفه­ها و فرهنگ­ها را آماده کرده و افق­هایی از فهم مشترک را میان آنها فراهم می­کند.

علامه طباطبایی، انسان را مستخدم بالطبع و مدنی بالفطره می­دانند. ضرورت­های غریزی او را به ایجاد جامعه و استخدام دیگران و فطرت، او را به حق محوری می­خواند. علامه معتقدند اسلام برای اجتماع، حقیقت و اصالت قائل است که با توجه به میزان غریزی یا فطری بودن مبانی آن، حقیقتی متفاوت پیدا می­کند. یافتن حقیقت جامعه ما را به سمت شناخت وجودی و واقعی جامعه می­برد. در این تحقیق با کمک براهین برگرفته از آیات و روایات و روش اسنادی - کتابخانه و استفاده از تکنیک­های توصیفی تحلیلی، نتایج حاصل از اصالت داشتن جامعه بررسی می­شود. هر موجود حقیقتی، مثل جامعه، مظهری از اسماء الهی است، با شناخت اسم، حقیقت و سیر حرکت آن روشن می­شود. همچنین امام جامعه، شخصیت متعیّن و غایت جامعه است و جامعه در مراتب وجودی امام خود حرکت می­کند. زمانه به عنوان ظرف تحقق اراده الهی می­تواند عامل شناخت حقیقت جامعه باشد؛ زیرا انتخاب­های جامعه متناسب زمانه خودش است. با حقیقت جامعه و این­که قرآن جوامع را دارای اجل معرفی می­کند می­توان امکان ادامه حیات یا علت نابودی یک جامعه را شناخت.

توجه به اهمیت دین در زندگی باعث شده تا تبیین‌های مختلفی در باره ضرورت وجود دین و دین‌داری در شاخه‌های مختلف علمی صورت پذیرد. یکی از انواع تبیین -که در تفسیر المیزان نیز انعکاس یافته است- رویکرد اجتماعی است که مسئله اصلی این مقاله را شکل می‌دهد و به این پرسش پاسخ می‌دهد که المیزان چگونه ضرورت وجود دین در جامعه را اثبات می­کند؟؛ به عبارت دیگر بر اساس کدام مبانی معرفتی و با چه سازوکاری حضور دین را در زندگی اجتماعی توجیه‌پذیر و ضروری می­داند؟ بدین منظور با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی پاسخ این مسئله در این مقاله بررسی می‌شود و بیان خواهد شد که مطابق برخی از مبانی انسان‌شناختی و هستی‌شناختی تفسیر المیزان؛ از قبیل استخدام‌گری و پیدایش اختلافات اجتماعی، غایات وجودی اجتماعی بودن و سنت‌های اجتماعی الهی، می‌توان حضور دین را در جامعه ضروری می‌سازد.

محمد شحرور بر اساس این که برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، سه شأن کلیِ رجلیت، نبوت و رسالت برمی­شمارد، گستره الزام اطاعت ایشان را محدود می­نماید. این نوشتار، بر آن است تا با روشی تحلیلی- انتقادی دیدگاه­ شحرور را بررسی نماید، تا از این رهگذر، باب جدیدی برای دفاع از اعتقادات و تحکیم آن­ها باز کرده و پاسخ­های مناسبی برای نواندیشان قرآن­بسند فراهم آورد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که شحرور در مقام رجلیت، هیچ اعتباری برای اطاعت مردم از پیامبر در نظر نگرفته و ایشان را انسانی عادی می­داند. در شأن نبوت نیز پیامبر را به عنوان رهبر جامعه، قاضی و حاکم معرفی می­کند که حکم و داوری­اش تنها برای مردم زمان خویش و در همان منطقه تحت امرش بایسته است؛ امّا در مرتبه رسالت، حق اطاعت در همه زمان­ها و مکان­ها را تنها در محدوده امّ الکتاب و محکمات برای پیامبر قائل است. اگر چه سایر آیات را تفصیل ام­الکتاب و تاریخ­مند دانسته که باید به نحو عصری تفسیر شوند و مردم هر عصر، در این باب حق تشریع دارند. دیدگاه شحرور از نظر مبنایی، روشی و محتوایی دچار اشکال است. تفسیر به رأی، جعل اصطلاح بدون دلیل، پراکنده­گویی، عدم توجه به آیات مربوط به تبیین و تفسیر قرآن توسط پیامبر و در نتیجه اعتقاد به عدم حجیت سنت و حدیث پیامبر و ترویج دیدگاه اومانیستی از جمله ایرادهایی است که می­توان به دیدگاه و نظریه وی وارد کرد.

یکی از مسائل مهم در حوزه کلام و فلسفه دین، مسئله گستره دین است. پژوهش حاضر با تحلیل و تبیین زبان و منطق ویژه محمد شحرور در بحث گستره دین، دیدگاه او را در این باره به شیوه توصیفی – تحلیلی و با رویکردی انتقادی بررسی کرده است. بر اساس دیدگاه شحرور، دین گستره‌ای وسیع به پهنه تاریخ بشر دارد که می‌توان آن را اسلام نام نهاد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله خاتم رسولان است و دین او جامع و جاودان است. به صورت کلی از منظر شحرور می‌توان دین را دارای دو بخش «هست و نیست‌ها» و «باید و نبایدها» دانست. این گستره وسیع، محتوای نبوت و رسالتِ حضرت محمد صلی الله علیه و آله را تشکیل می‌دهد. از دیدگاه شحرور آیات مربوط به بخش اول در طول تاریخ و بر اساس قاعده «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم تأویل و فهم می‌شود و به اصطلاح، نبوت به گستردگی تاریخ بشر امتداد دارد. آیات بخش دوم نیز بر اساس اقتضائات زمانه اجتهادپذیرند. از منظری دیگر، شحرور، حوزه سنت را به معنایی ویژه و بسیار محدود در نظر گرفته است. مبانی تصوری و تصدیقیِ دیدگاه شحرور درباره گستره دین با اشکال‌های جدی روبروست و این دیدگاه پذیرفتنی نیست.

یکی از شبهات قرآنی که توسط دکترسروش مطرح شده شبهه: "محمد(ص) راوی رؤیای رسولانه" است. وی آیات قرآن کریم را رمزآلود دانسته، وحی را خواب و خیال عارفانه رسول اکرم (ص) تعریف می‏کند. وی جهت اثبات سخن خود به اشعار مولوی و گزاره‏هایی از عرفا استشهاد و قصه‏های قرآن را نمادین و رمزی تلقی کرده، و تناقض‏نمایی‏های متن برخی آیات قرآن را شاهد می‏آورد. مقاله پیش رو تلاشی است که ادله رد و نقد این شبهه را برگرفته از آیات، روایات، عقل و علم (جغرافیای تاریخی)؛ طرح می‏کند. در این پژوهش ابتدا به هفت فراز سخن دکتر سروش اشاره و به آن پاسخ داده شده است. سپس به تناقضِ نظریة "رؤیا انگاری وحی" با پنج دلیل عام دیگر پرداخته شده است. این پنج دلیل در دو محور برون متنی (غیرقرآنی)؛ و درون متنی (قرآنی) سامان یافته­اند. ادله غیرقرآنی شامل شواهد تاریخی و حدیثی است که در دو مورد ارائه می‏شود: مشاهده آثار فیزیکی وحی توسط اطرافیان و عصمت پیامبر. سه دلیل قرآنی عبارتند از: تفاوت وحی با رؤیا و مکاشفه؛ عتاب و تهدید پیامبر توسط خداوند در آیات قرآن و امّی بودن پیامبر (ص).

تاریخ نویسان معاصر (محققان و نویسندگان حوزه های فکری و تمدنی) در سال­ها اخیر، به خصوص در کشورهای غربی، همواره بر بُعد ستیزه گره بیداری اسلامی در کشورهای اسلامی خاورمیانه تأکید کرده اند. با این حال، آنچه که همواره در این بازخوانی های جانبدارانه مورد غفلت واقع شده، بُعد فکری و روشنفکرانه بازخیزش اسلامی در دهه­های پایانی قرن بیستم، یعنی جریان­های اسلامی سازی دانش است که از آن به عنوان وجه علمی "رستاخیز اسلامی" مسلمانان و نیز با ارزش­ترین‌ پاسخ­های علمی اندیشمندان مسلمان به مدرنیته یاد می­شود. مطالعه جریان­های "اسلامی سازی دانش" در خارج از کشور نشان می­دهد که این مفهوم موارد استفاده بسیار و گاه گمراه کننده­ای داشته که باعث ایجاد نوعی سردرگمی نه تنها در بین مخالفان که حتی در میان برخی از طرفداران اسلامی سازی دانش نیز شده است. این سردرگمی عمدتا باعث ایجاد سؤالاتی شده که اساسا چرا باید "اسلامی سازی دانش" صورت پذیرد؟ ماهیت آن چیست؟ و چگونه صورت خواهد گرفت؟ این مقاله از طریق روش اسنادی و کتابخانه ای و فراتحلیل مهمترین آثار و منابع موجود در این زمینه، به بررسی مسئله "چیستی" اسلامی سازی دانش به عنوان یک امر مقدم بر "چگونگی" آن پرداخته و به دنبال پاسخ به این سؤال است که از نظر متفکران اسلامی، "اسلامی سازی دانش" چیست و یا ماهیت آن چیست؟ برآیند کلی نتایج این مطالعه از "چیستی" اسلامی سازی دانش دلالت بر یک دغدغه هستی شناسانه و معرفت شناختی دارد که ریشه آن در اندیشه متفکران اسلامی، حاکمیت پارادایم دانش معاصر غربی در کشورهای اسلامی است. برهمین اساس، اسلامی سازی دانش به معنای شکل گیری یک پارادایم اسلامی از دانش است که بتواند به دوگانگی­های رایج در کشورهای اسلامی پایان دهد. اینکه این پارادایم چطور شکل خواهد گرفت، مبانی فلسفی و روش شناختی آن چطور خواهد بود، مقوله ای است که باید جداگانه-براساس محور چگونگی اسلامی سازی دانش- به آن پرداخت.

اندیشه­های فیلسوف معاصر فرانسوی، پل ریکور که در بستر هرمنوتیک فلسفی و پدیدارشناسی هرمنوتیکی شکل گرفته است، در میان دانش­وران این علم، جایگاه قابل توجه و تأملی دارد. وی با ارائه قرائت «قوس هرمنوتیک» از دور هرمنوتیک، فرآیند تفسیر را پایان­پذیر و حاصل مراحل «تبیین، فهم و به خود اختصاص دادن» می­داند. ریکور در مواجهه­ی با متن، اهدافی همچون کشف قصد مؤلف، بازسازی روان‌شناختی ذهنیت و مراد مؤلف و نیز همدلی با وی را که در هرمنوتیک رومانتیک دنبال می‌شد، نپذیرفته و «کشف نیّت متن، تصاحب و خویش­فهمی» را به عنوان هدف فهم می­جوید. نوشتار حاضر در پی آن است تا امکان طرح این اهداف را در خصوص متون شرعی با نظر به ویژگی­های آن­ها، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با جمع­آوری اطلاعات به روش کتابخانه­ای و اسنادی، بررسی کند. به نظر می­رسد با تکیه بر مبانی و اصول فهم پذیرفته‌شده در سنت تفسیری اسلامی، اهداف مورد نظر ریکور را در متون شرعی می­توان پی­جویی کرد. هرچند، باید به این نکته توجه داشت که پیش­فرض­ها و مبانی ریکور در این خصوص، چنین ارمغانی را فرا روی قرار نخواهد داد.

صفات خبریه یکی از مهمترین و شاید چالشی­ترین مباحث کلامی در سلفیه به شمار می رود که چگونگی انتساب این صفات به خداوند، موجب دیدگاه­هایی چون تجسیم و تشبیه و تعطیل و توقف شده است، سلفیه جهادی که اصطلاحی نو به شمار می­رود و همواره تلفیقی از میان سلفیان رادیکالی است، این سؤال به وجود می­آید که آیا آنها نیز همچون دیگر سلفی­ها در صفات خبریه پیرو ابن تیمیه حرانی­اند و تعابیری چون بلاکیف و بلاتعطیل و سؤال عنه بدعه و ...را دارند؟ در این نوشتار با بررسی و ریشه­یابی روش­شناسی سلفیه جهادی و خاستگاه آنها در مورد ظواهر الفاظ به این نتیجه رسیده که برخی از سلفیه جهادی که متأثر از ابن تیمیه­اند، در روش شناسی ظاهرگرای­اند و در باب صفات خبری همان تعابیر وی چون بلاکیف، بلاتعطیل، سؤال عنه بدعه و ... را دارند اما برخی دیگر از سلفیه جهادی که متأثر از سید قطبند، به خاطر مشی عقل­گرایی آنها، در باب صفات خبریه قائل به تأویل مجازند.