جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار بر آن است که اندیشه یکی از اندیشمندان معاصر عربی به نام فتحی التریکی را بررسی کند. از این رو ابتدا زمینه‌های اجتماعی و سپس ریشه‌های معرفتی اندیشه ایشان بررسی گردید. در این بخش ضمن بیان سرچشمه‌های اندیشه وی، به دلیل تأثیری که میشل فوکو در اندیشه تریکی داشته است، به صورت مختصر به نظریه‌های فوکو در مورد فلسفه، اندیشه و عقلانیت و نقدهای او به فلسفه محض و رویکرد وی در کاربردی سازی نظریه‌های فلسفی و استفاده از آنها برای حل مسائل و تحلیل پدیده‌های اجتماعی پرداخته شد. سپس تعریف تریکی از فلسفه و عقل، تفاوتی که وی بین عقلانیت، معقولیت و تعقلیت قائل می‌شود و نحوه معرفت افزایی آن بررسی شد و در پایان ضمن ارزیابی و نقد نگاه ایشان به فلسفه و عقل، روش و نوع مواجهه ایشان با عقل، اندیشه و فلسفه بیان گردید

این نوشتار، در صدد بررسی انتقادی رابطۀ دین با اخلاق و سیاست در پارادایم «سکولاریسم فلسفی» عادل ضاهر، فیلسوف و روشنفکر معاصر عرب است. سکولاریزم فلسفیِ ضاهر، نظریه‌ی فلسفیِ فراتاریخی و فرادینی در موضوع جدایی دین از سیاست و اخلاق و عدم دخالت دین در امور دنیوی و حیات اجتماعی است. ضاهر، معرفت معیاری/عملی را مقدم بر معرفت دینی پنداشته است و مبنای این امر را استقلال عقل آدمی می‌داند. اولویت و سبقت عقل بر نقل (عقل‌گرایی)، خودمختاری، تقدم اخلاق بر دین و به‌ تبع آن معرفت اخلاقی بر معرفت دینی، اولویت معرفت‌شناسی بر معرفت دینی در حیات اجتماعی و سیاسی، از جمله مبانی و شالوده‌های نظام فکری_فلسفی ضاهر در پارادایم سکولاریسم فلسفی هستند. در این نظریه‌ از دو نوع سکولاریسم سخن رفته است: سکولاریسم متصلّب و سکولاریسم منعطف، اوّلی فلسفی و دوّمی تاریخی است. سکولاریسم فلسفی بر دو پایۀ تحلیل مفاهیم و معرفت‌شناسی استوار است که تبیین آن‌ها در فهم سکولاریسم فلسفی راه‌گشاست. روش‌شناسی ضاهر، عقلی و هدف از نظریۀ سکولاریزم فلسفی، مقابله با پارادایم «اسلام‌گرایی» است

بررسی وضعیت اسلام در مواجهه با جهان مدرن و بازشناسی آسیب‌ها و ظرفیت‌های آن در این کارزار از موضوعاتی است که در دو قرن اخیر مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. ضیاء الدین سردار متفکر پاکستانی و مقیم انگلستان از جمله نویسندگانی است که به این موضوع پرداخته و کوشیده است خوانشی از اسلام ارائه دهد که در جهان معاصر کارآمد و معنا­دار باشد. این مقاله مبتنی بر روش اسنادی به داده‌های لازم دست یافته است و با کاربرد رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر «روش‌شناسی بنیادین» به بازخوانی انتقادی خوانش سردار از اسلام و راه­حل او یعنی تنظیم نسبت بعد ثابت و متغیر دین پرداخته است. نوشتار حاضر ضمن مرور زمینه‎های شکل‌گیری اندیشۀ سردار، دیدگاه او دربارۀ نسبت بعد ثابت و متغیر را مطرح ساخته و در نهایت سردار را به جریان‌های هرمنوتیک مفسرمحور ملحق کرده است و فقدان نوآوری، نسبیت فهم، زمان‌پریشی، خوانش اسلام از منظر مدرن، ایراداتی است که بر اسلام‌شناسی او مطرح ساخته است.

اندیشۀ ارکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم اسانی مدرن و بیشتر پسا مدرن است. نشانه ‌شناسی سوسور، بایگانی‌شناسی و تبارشناسی فوکو و ساختارشکنی دریدا را می‌توان از جمله مبانی معرفتی تأثیرگذار بر اندیشۀ او به حساب آورد. مسئلۀ اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است، به نظر ارکون ، در قرن چهارم هجری و قبل از شکل‌گیری مدرنیتۀ غربی، مدرنیتۀ کوچکی در جهان اسلام توسط معتزله شکل گرفته بود. او در پی جستجوی علل شکست مدرنیتۀ اسلامی و رهایی جهان اسلام از وضعیت نا بهنجار فعلی، پروژۀ «نقد عقل اسلامی» را مطرح می‌کند؛ پروژه‌ای که هدف آن، با بکاارگیری روش‌های علوم انسانی فوق الذکر، پرداختن به اندیشه‌ناپذیر و اندیشه‌ناشده‌های میراث اسلامی به منظور شکوفاسازی آن است. تحقیق حاضر با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی نشان می‌دهد که بکارگیری نقد عقل اسلامی به دلیل اتخاذ مبانی مدرنیستی و پسا مدرنیستی متضاد با مبانی اسلامی، نه تنها به شکوفاسازی و بازخوانی علم دینی منجر نمی شود بلکه نتیجه‌ای جز بازسازی میراث اسلامی بر مبنای سکولاریزم غربی ندارد. شکاکیت، نسبیت، فرهنگی دانستن عقل و خمودگی مضاعف سنت، پیامد حتمی بکارگیری این روش در تحلیل میراث اسلامی است.

شناخت عمیق ماهیت و محتوای نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش گروه‌ها و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار در روند انقلاب‌ها بستگی دارد. در این بین روحانیت و روشنفکران به واسطه‌ی نقشی که در بیشتر جوامع ایفا می‌کنند، از نیروهای تأثیرگذار در ساختار اجتماعی به شمار می‌آیند. اندیشه‌های مشروطیت با ائتلاف سست روحانیت و روشنفکری آغاز شد، و گذر زمان به تدریج این دو نیروی اجتماعی را در برابر هم قرار داد. مشروطه اولین تجربه‌ی رقابت نیروهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران بود که روحانیت و روشنفکران توانستند آن را در کنار هم به پیروزی رسانند. امّا روحانیت نتوانست در فرآیند مبارزات فکری، جایگزین دینی مناسب ارائه دهد و تنها به تبلیغ نظام سیاسی مورد نظر روشنفکران پرداختند. پس از سپری‌شدن دو دهه از مشروطه این روشنفکران بودند که اداره امور کشور را به‌دست گرفتند. آنها با حرکت گام به‌گام و تدریجی خود از یک سو مخالفین را از سر راه برداشتند و از سوی دیگر با استقرار نظام سیاسی جدید که مبتنی بر نهادهای مشروطه بود، نظامی را که قبل از پیروزی مشروطه در نظر داشتند تأمین کردند. هدف اصلی این مقاله بررسی تعامل و تقابل روحانیت و روشنفکران پس از انقلاب مشروطه (1320ـ 1285ه‍ ش) می‌باشد.

عرفان یکی از مواریث با اهمیت گذشتگان است که حیات اجتماعی خود را به گونه‌های مختلفی در میان مذاهب اسلامی ادامه داده‌ است. یکی از انحراف‌ها و اشکال‌هایی که متأسفانه در میان عرفا بروز پیدا کرده، انزواطلبی و دوری از متن جامعه بوده ‌است. برای رفع این مشکل، جریان‌هایی به نام فتوت و نظیر آن در طول تاریخ ایجاد شدند تا بتوانند این نقیصه فردی بودن عرفان را برطرف کنند که می‌توان آن را نوعی حرکت به سمت عرفان اجتماعی دانست. عرفان اجتماعی، عرفانی است که علاوه بر سلوک فردی، سلوک اجتماعی در آن نقش پررنگی دارد و عارف تلاش می‌کند با تزکیه نفس خود، کاری پیامبرگونه انجام دهد و جامعه را نیز به سمت کمالات الهی سوق دهد. عرفان اجتماعی، دارای مراتب مختلفی است و در یک تقسیم‌بندی می‌توان آن را به عرفان اجتماعی حداقلی و حداکثری تقسیم کرد. در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی فتوت‌نامه‌ها، تفاوت‌های میان عرفان فردی با عرفان اجتماعی و تفاوت میان عرفان اجتماعی حداقلی با عرفان اجتماعی حداکثری بیان شود.

غرب در پی رنسانس و نهضت اصلاح دینی یا همان پروتستانتیسم از ابعاد مختلف متحول گردید و از بعد مادی به پیشرفت‌های شگرفی رسید. بسیاری از روشنفکران جهان اسلام در مواجه با جلوه استعماری این تمدن جدید، چاره را در پیموده مسیر پیشرفت غرب دیده و شعار اصلاح دین و فرهنگ اسلامی سردادند. آنان با خرافه‌زده خواندن فرهنگ جامعه دینی،‌ راه نجات را بازگشت به سرچشمة صاف صدر اسلام دیدند و تلاش کردند با کمک عقل غربی، به بازخوانی متون دینی اقدام کنند، تا بزعم خود پیرایه‌های بسته شده بر دین را کشف و رفع نمایند. با توجه به تأکید شاخة اهل سنت این جریان، و بخشی از شخصیت‌های شیعی این جریان بر تبعیت از سنت‌های سلف صالح، این جریان «نوسلفی» ‌نامیده شدند. به رای نگارنده برآمدن گروه‌های تکفیری ای چون طالبان، القاعده و داعش از درون نهضت اصلاح دینی اهل سنت و از سویی برآمدن گروهک‌هایی چون سازمان مجاهدین خلق و فرقان از درون سنت شیعی سبب تردیدهای جدی در مبادی کلان این پروژه شده است. این مقاله بازخوانی این جریان از منظر یاد شده است.

سفرنامه‌ها متونی هستند که با رویکرد تاریخی به ثبت مشاهده‌های خود در دو حطیه مسائل جغرافیایی و فرهنگی پرداخته‌اند. این متون که در بسیاری از موارد با تحلیل‌هایی نیز همراه است، داده‌های تاریخی فراوانی را برای بررسی‌های جامعه‌شناختی در اختیار پژوهش‌گران قرار می‌دهد که در دوره کنونی مورد غفلت قرار گرفته است. در این نوشتار به بررسی فرهنگ جوامع اسلامی از منظر ابن‌بطوطه پرداخته‌ایم. وی علاوه بر بررسی شهرها و اماکن مقدس و مدارس، به توصیف و تحلیل فرهنگ اقوام نیز پرداخته است. بررسی شیوه زندگی عرفا و متصوفه، نگاهی انتقادی به ابن‌تیمیه، تحلیل دقیق تعاملات سیاهان تانزانیا و آیین سوزاندن زنان در هند، از جمله مسائلی است که ابن‌بطوطه به آن‌ها پرداخته است.

محمد اقبال لاهوری از مصلحان مسلمانی است که اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه‌اش، انعکاسی جهانی داشته است و در ردیف متفکرانی چون سید جمال قرار دارد. این مقاله کوشیده با تمرکز بر اندیشه‌های اقبال لاهوری و بررسی زمینه‌هایی که اقبال درآن قرار داشته و نیز مبانی فلسفی اندیشۀ او، چارچوبی را که در آن به نظریه‌پردازی پرداخته است، بازسازی نماید وچگونگی تأثیر آنها بر اندیشه‌اش را نشان دهد. این نوشتار بر آن است که نواندیشی اقبال تحت تاثیر غرب‌گرایی سیداحمدخان از یک طرف و نیز مبارزات ضد استعماری و اندیشه وحدت‌گرایانه سید جمال از طرف دیگر، شکل گرفته است. هم‌چنین اقبال در معرفت‌شناسی با تأثیرپذیری از فضای غلبۀ حس‌گرایی عصر خود و با نگاهی سطحی به میراث فلسفی جهان اسلام تلاش کرده میان دیدگاه متفکران مسلمان و فلاسفه غرب، به نحوی پیوند ایجاد کند. ره‌آورد این شیوه، بازسازی وتهذیب دین، مبتنی بر معرفت حسی ـ ‌تجربی و ارائۀ دینی روشنفکرانه است.

جلال آل‌احمد یکی از مهمترین روشنفکران معاصر است که آراء او محل رجوع اندیشمندان و محققان علوم انسانی است. مسئله اصلی این مقاله واکاوی اندیشه اجتماعی آل احمد مبتنی بر ادوار روشنفکری ایران و ارزیابی منتقدانه آن است. بدین منظور با بررسی ادوار روشنفکری آل احمد و تبیین بازتاب این ادوار در آثار او، ارزیابی منتقدانه‌ای از اندیشه اجتماعی آل احمد صورت گرفته است. دوره‌ی حماسه، دوره تراژدی و دوره افول، سه مرحله‌ای هستند که روشنفکری آل احمد را در بر می‌گیرد اما در ادامه آل احمد بر خلاف روشنفکران معاصر خود، به سنت معنوی تشیع پیوست که با حرکتی انقلابی، حرکت تمدنی نوینی را آغاز کرده بودند. انتشار غرب‌زدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران و توجه نسبت به مفاهیم و معانی دینی و اسلامی، نشان دهنده وقوع یک تحول عمیق در اندیشه‌های جلال در این دوران است که موجب بازگشت او به گذشته و هویت تاریخی‌اش می‌گردد با این حال بازخوانی سنت دینی با معیار قرار دادن علم غربی، عدالت خواهی سوسیالیستی، سنجش عملکرد روحانیت شیعی با عقلانیت مدرن و ایمان گرایی به جای شریعت‌گرایی مهمترین اشکالاتی هستند که بر اندیشه اجتماعی جلال آل احمد وارد می‌شوند