جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افترا بر خدا، نسبت دادن چیزی به ناحق و یا بدون علم به خدای تعالی و یا توصیف او به چیزهایی است که در او وجود ندارد. هدف این پژوهش کشف منظومه معنایی افترا بر خدا در قرآن کریم با روش هستی شناسی (آنتولوژی) است که شیوه‌ای از علم اطلاعات و دانش شناسی برای مدیریت اطلاعات در یک حوزه علمی است. سؤال این است هستی شناسی چگونه می‌تواند ما را در کشف هندسه معنایی افترا بر خدا در قرآن کمک کند؟ بدیهی است وجود نقشه دقیق، عینی و شفاف در هر حوزه علمی و موضوعات پژوهشی می‌تواند نقشه راه پژوهشگران بوده و تولید اندیشه در آن زمینه را هموارتر سازد. برای نیل به این مقصود و با روش توصیفی تحلیلی، پس از تعریف مفهوم هستی شناسی و افترا، سعی شده است مفاهیمی که به نوعی با «افترا بر خدا» در قرآن و تفاسیر، ارتباط دارد استخراج گردد و با روش هستی شناسی، نوع ارتباطات آن‌ها کشف و دسته بندی شود. یافته پژوهش این است که مفاهیم متعددی با «افترا بر خدا» ارتباط معنایی دارند؛ این مفاهیم عبارتند از: هدایت، رشد، ضلالت، ضرر، رحمت، مغفرت، خیرات، تحریف دین، شرک، کفر، پرستش بت، خلود ، لعنت الهی، غضب الهی، ظلم، عذاب الهی، سعادت، شقاوت، رستگاری و امنیت.

بروج آسمانی به دلیل نقشی که در تعیین زمان و برخی محاسبات نجومی دارند، همواره مورد گفتگو و پژوهش منجمان بوده­است. قرآن کریم نیز در راستای هدایت­گری، در سه آیه به صراحت از بروج نام برده و سوره­ای نیز به همین نام شناخته می­شود. این کتاب آسمانی، تزیین آسمان بوسیله بروج را نشانه­ای از قدرت الهی دانسته است. اینکه مصداق خارجی بروج قرآنی چیست و اشتراکات و تمایزاتی بین بروج قرآنی و نجومی کدام است، سوالات اصلی این پژوهش را تشکیل می­دهد. منشأ این سوالات، طرح دیدگاه­های تفسیری گوناگونی است که از سوی اندیشمندان ارائه شده­است. بهره­گیری از روش مطالعات میان رشته­ای و توصیف و تحلیل قرائن درون قرآنی و برون قرآنی نشان می­دهد که مراد از بروج در این متن مقدس، می­تواند همان اصطلاح رایج بین دانشمندان نجوم، یعنی همان مجموعه­های دوازده­گانه ستاره‌ای که با نام­های خاصی شناخته می­شوند باشد که به دلیل زیبایی و احتمالاً نقشی که در زندگی بشر دارند، مورد توجه قرار گرفته است. از دیگر مشابهت­ها بین بروج قرآنی و نجومی، که یکسانی این دو را نشان می­دهد، مادی بودن، زیبایی و زینت بودن، و قرار گرفتن هر دو در آسمانی نزدیک زمین است. از سوی دیگر، برج­ها و ساختمان­های آسمانی که در برخی تفاسیر، مصداق بروج معرفی شده‌اند، به دلیل نبود وجود قرائن قطعی و نیز عدم کشف این گونه بناهایی تاکنون، تنها می‌تواند به عنوان احتمالی در تفسیر این آیات ارائه شود.

نقد و بررسی و معقولیت‌سنجی آموزه‌های ادیان یکی از پرسش‌های مبتلابه بشر است و در این میان، آموزۀ فدا که به موجب آن بشریت به خاطر گناه ابوالبشر حضرت آدم باید تاوان و خسارتی بپردازد واین خسارت با رنج و مرگ مسیح پرداخته شده­است، از جمله مسائلی است که در هاضمۀ ادراکی و عقلانیت انسان مدرن با چالش‌هایی مقرون شده­است چالش‌برانگیز در مسیحیت معاصر است. از آنجا که قرآن به عنوان معجزه جاوید در عالم هستی، معیار و محک بی‌نظیری است برای میزان توجیه‌پذیری و صحت آموزه‌های ادیان به‌ویژه ادیانی که از دستبرد تحریف کنندگان در امان نماندند، مقاله حاضر با هدف بررسی و سنجش این آموزه از نگاه قرآن کریم به روش توصیفی- تحلیلی آیات مرتبط را در معرض تدبر و تأمل قرار داده‌ است. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که قرآن کریم هم­دوش با روایات اسلامی، هیچ گاه این باور را تأیید نمی‌کنند و با تأکید بر عصمت حضرت آدم(ع) و سایر پیامبران، با تصریح به عروج حضرت عیسی(ع) قبل از به صلیب کشیده شدن و هرکسی را مسئول سرنوشت خود دانستن و همچنین معرفی اعمال آدمی به عنوان معیار نجات وی، مسألۀ فدیه را باطل می‌شمارد.

اعتقاد به اصل معاد و بازگشت انسان بعد از مرگ، همزمان با آفرینش بشر بوده­است؛ مسلمانان در اصل بازگشت انسان بعد از مرگ اتفاق نظر دارند. اما کیفیت معاد به این که آیا معاد تنها روحانی است یا جسمانی و یا روحانی و جسمانی؟ این مسئله در بین مسلمان از چالش جدی برخوردار است. بر اساس برخی از افعال الهی مطرح در آیات قرآنی در باره آفرینش انسان این بازگشت، جسمانی و روحانی خواهد بود؛ الف: تأکید قرآن بر این که خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده­است که برخی از اجزای آن بعد از مرگ باقی می­مانند؛ با توجه به این که خداوند متعال در افعال خویش حکیم است وجود اجزای باقی بعد از مرگ تنها معاد جسمانی را رهنمون می­گردد و الا بقای اجزای جسمانی بعد از مرگ کاری لغو و بیهوده خواهد بود و خداوند متعال از آن پیراسته است. ب: تأکید قرآن بر افعالی مانند آفرینش انسان با ویژگی اشتیاق به زندگى جاوید، آفرینش انسان با ویژگی دعوت فطری به صلاح و منع فطری از فساد و در نهایت افعال مِثْلی که دلالت بر مِثْلیت و هم­طرازی انسان دنیوی و اخروی دارد گویای معاد جسمانی عنصری و ترابی خواهد بود.

مشتقات (کَتْب) از پر بسامدترین واژگانِ قرآن، عهد عتیق و عهد جدید است. این ماده در غالب شاخه­های زبان­های سامی با کمترین اختلاف در ساختار و معنا به کار رفته است. حوزه­ی معنایی ماده­ی کتب در فرایند زمان توسعه یافته و در زبان عربی علاوه بر حفظ معنای اولی، معنای جدیدی به خود گرفته که در هیچ یک از دیگر شاخه­­های زبان سامی وجود ندارد. مهمترین مشتق این ماده، واژه­ی «کتاب» به معنای مصطلح است که در زبان­های سامی رایج و پر کاربرد و در متون مقدس از واژگان محوری و کلیدی است. این پژوهش با روش تاریخی­ تطبیقی­ - تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای ابتدا به تبار­شناسی و تحلیل ماده­ی «کَتْب» در مهمترین شاخه­های زبان سامی پرداخته و سپس کارکردهای متعدد مشتقات این ماده را در قرآن و عهدین بررسی و وجوه اشتراک و افتراق را مشخص کرده­است. «کَتْب» به معنای «نوشتن» از معانی اصلی این ماده در تمامی شاخه­های زبان سامی است که در قرآن و عهدین متبلور یافته است و اوج آن نسبت دادن نوشتن به خداوند با محوریت شریعت و قوانین الهی در هر سه دین ابراهیمی است. کتابت با شواهد عهدینی ابتدا با تراشیدن روی سنگ، لوح و چوب و سپس به نوشتن با مرکب روی طومار و کاغذ، توسعه یافته­است.

نظریه داده‌بنیاد یکی از روش‌های تحلیلی مطرح برای داده‌های کیفی است که در دهه‌‌های اخیر در مطالعات قرآنی و تفسیر موضوعی به کار گرفته می‌شود. فرآیند تولید تئوری در این روش از طریق گردآوری داده‌های مرتبط، کدگذاری، مقوله‌بندی و مفهوم‌پردازی است. در برخی آثار، کاربست این روش تحلیل در تفسیر موضوعات مختلف قرآنی ارائه شده است، اما این شیوه از نظر روش‌شناختی در تفسیر موضوعی مورد بررسی واقع نشده است، و اگر اثری هم ادعای اعتبارسنجی این فرایند را دارد تنها در ناحیه‌ای محدود و با جهت‌گیری خاص است. این مقاله در تلاش است مبانی این روش را شرح دهد، تفاوت به کارگیری آن در علوم قرآنی با مطالعات علوم انسانی معرفی کند و در نهایت اشکالاتی که درباره ظرفیت‌های این روش در تفسیر موضوعی مطرح شده است را پاسخ دهد. در نهایت مقاله نشان می‌دهد که نظریه داده‌بنیاد دارای الگوریتمی است که می‌تواند به نحو نظام‌مندی در کشف مراد الهی به کار گرفته شود.

با توجه به جایگاه امر کرامت در سیاست قرآنی، هدف از مقاله حاضر شرح وجوه اجتماعی –سیاسی مفهوم کرامت است. زیرا مقوله بنیادین کرامت به عنوان نظریه شناسایی و محـور حقـوق اصیل انسانی- اجتماعی هم جاذب فضایل والای انسانی و اجتماعی بوده و هم نافی ضلالت اخلاقی وجهالت عقلی برای فرد و جامعه خواهد بود. لذا این مقاله در پاسخ به این سوال که: وجوه اجتماعی –سیاسی کرامت درمعرفت قرآنی چیست؟ این فرضیه را باروش کیفی وبارویکرد تفسیری مطرح می­نماید که مهم­ترین وجوه اجتماعی- سیاسی امر کرامت در قرآن مبتنی بر عقلانیت تعالی محور (جمع عقل و ایمان الهی )، عدالت فراگیر وارتقاء آزادی­­های مشروع است. ارزش مقاله نیز فهم شبکه معانی کرامت قرآنی در ساحت اجتماعی –سیاسی وتبعات مثبت اجتماعی–سیاسی آن است. همچنین استنتاج یافته­ها نشان می­دهد که باورِ صادقانهِ کارگزاران جامعه دینی به کرامت اجتماعی–سیاسی مردم به تسهیل احیاء متقابل حقوق اجتماعی_ سیاسی مردم و دولت در منظومه شرع و عقل و عرف منجرخواهد شد، به گونه­ای که ارتقاء وجوه اجتماعی –سیاسی کرامت برآمده از قرآن بر افزایش عزتمندی دین، همراهی مسوولانه مردم و دولت و همچنین پیشرفت فراگیر نظام سیاسی اثر گذارخواهد بود وعدم توجه به آن نیز خشونت و بی نظمی اجتماعی - سیاسی رابه همراه خواهد داشت.

خداوند متعال که خیر و کمال محض است و بندگان را به اطاعت خود فراخوانده و از معصیت بازداشته در فقره «کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ» از آیه ۱۰۸ سوره انعام، تزیین اعمال همة امت‌ها (اعم از مؤمن، کافر و مشرک) را به خود نسبت داده است، اینکه این تزیین به چه معناست و از چه روی به خداوند نسبت داده شده چالشی است که مفسران در تفسیر این فقره با آن مواجه بوده‌اند. پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته دیدگاه‌های مفسران در تفسیر این فقره را به پنج گونه تقسیم کرده که به نظر می­رسد چهار گونه اول یعنی دیدگاه‌های «ظاهرگرا» «تأویل‌گرا» «تخصیص‌گرا» و «فردگرا» قابل پذیرش نبوده و هر کدام به دلایلی رد می‌شوند؛ در این میان تنها دیدگاهی که آن را ناظر به «ارزش‌های اجتماعی» امت‌ها می‌داند، قابل پذیرش است. ارزش‌های اجتماعی از نوع اعتباریات اجتماعی متغیر به شمار می‌روند، بنابراین ممکن است در هر جامعه‌ای نسبت به جامعه دیگر متفاوت باشند، اما چون خداوند بشر را به گونه‌ای خلق کرده که وقتی جامعه انسانی تشکیل می‌شود ارزش‌هایی در آن اعتبار می‌شوند، خداوند این ارزش‌ها را به خود نسبت داده است. ولی این به معنای منتسب ساختن گمراهی و شرک (و به طور کلی ضدّ ارزش‌ها) به خداوند نیست، زیرا ارزش قلمداد شدن این موارد حاصل ادراک حقیقی نادرست است که به خود انسان‌ها منتسب است، آنچه به خداوند انتساب می‌یابد ادراکات اعتباری است که بر آن ادراک حقیقی نادرست مترتب شده است.

در شش آیه‌ی قرآن کریم‌، بهشت با عنوان «ارث» توصیف شده است. هر ارثی از سه رکن وارث‌، موروثٌ‌منه و میراث تشکیل شده است‌، که مصداق وارث و میراث در آیات مذکور‌، به ترتیب عبارتند از: مؤمنان و بهشت‌، اما نسبت به موروثٌ‌منه‌، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر اساس روایات بر این باورند که کافر‌، موروثٌ‌منه است؛ یعنی مؤمنان جایگاه کفار در بهشت را به ارث می‌برند. برخی دیگر معتقدند که انسان بهشت را از اعمال خود به ارث می‌برد. بسیاری از مفسران بر اساس پیش‌فرضِ عدم انطباق معنای ارث بر بهشت‌، این واژه را بر یکی از معانی مجازی- همچون: اعطاء‌، بقاء و مالکیت- حمل کرده‌اند. این پژوهش با تحلیل و بررسی آیات‌، به این نتیجه دست یافته است که موروثٌ‌منه‌، خداوند متعال است با این توضیح که مؤمنان‌، با ایمان و اعمال صالح خود با خداوند پیوند معنوی برقرار کرده‌، و نتیجه این پیوند آن است که بهشت را از خداوند به ارث می‌برند.

فسیر معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل اثر بغوی، خلاصه‌شده‌ی تفسیر الکشف و البیان عن تفسیر القرآن از ثعلبى است. ابن‌تیمیه از علمای اهل‌سنت، تفسیر بغوی را ستوده است، وجه ستودن تفسیر بغوی از میان تفاسیر زمخشری، قرطبی و.. از میان تفاسیر اهل سنت دو مطلب بود، دوری از: 1. احادیث بدعت‌آمیز 2. احادیث جعلی و ضعیف. در مقابل، تفسیر ثعلبی را نکوهش کرده و ثعلبی را در شمار افرادی می‌داند که قادر به تشخیص حدیث صحیح از سقیم نبوده، و احادیث ضعیف و جعلی را بیان کرده است. سوال اصلی پژوهش این است که چرا با این‌که بغوی تفسیر ثعلبی را خلاصه کرده، از دید ابن‌تیمیه تفسیر بغوی ستوده است، ولی تفسیر ثعلبی قابل نقد می‌باشد. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که بغوی برخی از نقل‌های ثعلبی (بیشتر احادیث فضایل اهل‌بیت) را حذف کرده و مهم‌ترین علت نقد ابن‌تیمیه، ناظر به روایات فضایلی است که ثعلبی بیان کرده است. هم‌چنین، از این جهت که شیعه از باب جدال احسن به تفسیر ثعلبی استناد کرده، تعبیرات سختی را در مورد ثعلبی به کار برده است. در این پژوهش، با روش کتاب‌خانه‌ای در گردآوریِ مطالب، شیوۀ اسنادی در نقل دیدگاه‌ها و روش توصیفی-تحلیلی در بررسی داده‌‌ها، به سوال اصلی پژوهش پاسخ خواهیم داد.