جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم علاوه بر دربرداشتن مفاهیم هدایتی و اعتقادی، سرشار از زیبایی‌های هنری می‌باشد. در آیه آیه این کتاب مقدس می‌توان زیبایی‌های هنری را مشاهده کرد. از مهم‌ترین هنرهایی که در آیات قرآن به چشم می‌خود، هنرتصویرآفرینی می‌باشد. آیات بسیاری از قرآن دربردارنده این هنر می‌باشند و قرآن کریم مفاهیم و مطالب مهم و عمیقی را با استفاده از این هنر برای مخاطبان بیان کرده است. از جمله مواردی که بهره‌جستن از این هنر در آن نمود ویژه‌ای دارد، اسماء قرآنی قیامت می‌باشد. خداوند متعال در قرآن کریم برای بیان معارف مربوط به معاد و قیامت اسامی فراوانی را برای آن روز ذکر نموده است. از جلوه‌های زیبای هنری این تصاویر می‌توان به استفاده از هنر تصویر آفرینی در اسماء قرآنی قیامت اشاره کرد. بیان وقایع طبیعی قیامت، بیان حالات جسمی و روحی انسان در قیامت از مهم‌ترین معارفی هستند که قرآن کریم در قالب اسماء قیامت و با بهره‌جستن از هنرتصویرآفرینی به بیان آن پرداخته است. استفاده از تشبیه، تمثیل، استعاره و کنایه از مهم‌ترین روش‌های قرآن برای تصویرآفرینی است. این پژوهش از نوع پژوهش‌های بنیادی است که به روش تحلیل محتوا و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای تدوین شده است.

اندیشمندان از همان ابتدای نزول قرآن سعی بر فهم و تفسیر قرآن داشته‌اند؛ اما بی‌توجهی و گاه نادیده انگاشتن گونه‌های مختلف روایات تفسیری، آنان را به‌دشواری همچون تفسیر به رأی مبتلا کرده است. این نوشتار به‌منظور آشکار کردن جایگاه گونه‌های روایی در تفسیر و کارآمدی آن به شرح و تبیین اندیشه‌های علامه طباطبایی و دو تن از شاگردان ایشان یعنی آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مصباح یزدی با روش توصیفی – تحلیلی پرداخته است. در بخش‌هایی از تفسیر المیزان و نگاشته‌های شاگردان علامه طباطبایی، نخست ممکن است برای برخی چنین شبهه شود که آنان از روش قرآن به قرآن عدول کرده‌اند؛ اما در بررسی‌های صورت گرفته نمایان شد که آنان نه‌تنها از بنیاد نخستین خویش عدول نکرده‌اند؛ بالاتر از آن، روایات را به‌عنوان مؤید و مفسر قرآن پنداشته‌اند و در تفاسیرشان به‌خصوص در آیه‌ی 3 سوره‌ی مائده و 33 سوره‌ی احزاب از پنج گونه روایات تفسیری یعنی، أ. روایات بیانگر مصداق‌های واژگان و تعابیر قرآنی؛ ب. تبیین مفاد آیات؛ ج. تعیین مصادیق خاص آیات؛ د. تعیین واژگان در جزییات مباحث فقهی؛ ذ. تعیین جایگاه آیه و تناسب آن بهره برده‌اند، پس گونه‌های روایی جایگاهی مولدی دارند، بدین معنا که گونه‌های روایی مولد و ایجادکننده‌ی نقش‌های روایی در تفسیرند.

تناسب آیات به عنوان یک دانش مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته‌است. دانشمندان مسلمان و خاورشناسان بر سَرِ بحث ارتباط و انسجام و به نوعی پیوستگی مفهومی بین آیات در سور قرآن کریم اختلاف‌نظر دارند. برای از بین بردن نسبت نبودِ ارتباط بین آیات درون سور، ضرورت دارد خطوط ارتباطی آیات کشف، شناسایی و تبیین گردد تا به فهم بیشتر، فهم هدف یک سوره و در نهایت، فهم تمام آیات کلام الهی دست یابیم. سورة بقره از جمله سوری است که مفاهیم و موضوعات متنوعی نظیر خداوند، اهل ایمان، تاریخ و داستان‌سرایی، نبوت و مخالفان حق را در خود جای داده‌است. منافقان و مشرکان عرب و بنی‌اسرائیل از جمله مخالفان حقی هستند که در این سوره در مقابل دعوت انبیاء عملکردهای متنوعی دارند و به پیامد اعمال آن‌ها اشاره شده‌است. با کشف، شناسایی و تبیین این دو خط ارتباطی، پیوند وثیق و محکم در آیات سوره برقرار می‌شود و ابهام و پراکندگی ظاهری در آن از بین می‌رود. در این مقاله، با روش توصیفی‌ـ تحلیلی درصدد تبیین ارتباط بین دو خط نبوت و مخالفان حق هستیم.

«آیات اَلست» از مشکل‌ترین آیات در حوزة تفسیر شمرده می‌شوند، به گونه‌ای که اندیشة روشنی از آن‌ها در میان مفسران دیده نمی‌شود. از بحث‌های بنیادین در این زمینه، عمومیت یا اختصاص خطاب در این آیات است. برخلاف مشهور که خطاب «اَلست بربّکم» را با تکیه بر روایات به عموم انسان‌ها نسبت داده‌اند، دو تن از مفسران و صاحب‌نظران به‌نام تشیّع و تسنّن، سید مرتضی علم‌الهدی و جارالله زمخشری، با کنار نهادن روایات، معنایی خاص و معیّن از این آیات ارائه داده‌اند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی و تبیین دیدگاه دو مفسر نامبرده پرداخته‌است. نتایج پژوهش بیانگر فقدان اعتبار برخی از روایات معطوف به آیات محل بحث است. اختصاص خطاب آیه به مخاطبان ویژه و نفی عمومیت خطاب‌ـ آن گونه که بسیاری از مفسران گفته‌اندـ از دیگر نتایج مهم این پژوهش است. نتایج این پژوهش در حل مشکلات متعدد تفسیری ذیل آیة اَلست کاربرد دارد و با تکیه بر آن می‌توان برخی از ابعاد مبهم تفسیر آیة اَلست را روشن ساخت.

یکی از مباحث دیرین و مهم اندیشه‌وران قرآنی مسلمان، بحث روش‌های تفسیری است. از دیدگاه آنان، اصلی‌ترین روش‌های تفسیری سه روش «قرآن به قرآن»، «روایی» و «عقلی» است. «تفسیر اجتهادی» نیز ترکیبی از این سه روش اصلی است. خاورپژوهان معاصر نیز به بحث روش‌های تفسیری توجه ویژه‌ای داشته‌اند. ژیلیو از جمله همین خاورپژوهان، ضمن تألیف آثار متنوعی در حوزة قرآن، به صورت ویژه به بحث مشروعیت روش تفسیر اجتهادی پرداخته و انتقاداتی را در این باره مطرح کرده‌است. انتقادات ژیلیو در چهار محور است: 1ـ شکل‌گیری تفسیر اجتهادی به اواخر سدة دوم مربوط است. 2ـ در همین زمان، اندیشمندان اسلامی با تفسیر اجتهادی مخالفت کردند. 3ـ روایات با تفسیر اجتهادی مخالف‌اَند. 4ـ قرآن موافقتی با تفسیر اجتهادی نکرده‌است. اما پاسخ اجمالی این انتقادات، به این ترتیب است: 1ـ شکل‌گیری روش تفسیر اجتهادی، مربوط به سال‌های آغازین سدة نخست است. 2ـ مخالفت با این روش تفسیری نیز از همان سدة نخست آغاز شده‌است. 3ـ بسیاری از روایات موافق روش تفسیر اجتهادی‌ هستند. 4ـ آیاتی از قرآن به صراحت موافق این روش تفسیری هستند.

یکی از صناعات ادبی و اعجازی قرآن، وقوع مجاز در آن است. اصل وقوع مجاز در قرآن پذیرفتة بیشتر علمای اسلام است و کتاب‌های فراوانی در این زمینه نوشته‌اند. از این میان، ابن‌تیمیة حرّانی (د. 728 ق.) به عنوان برجسته‌ترین نظریه‌پرداز جریان سلفی ـ تکفیری ـ وهابیت، وقوع مجاز در قرآن را انکار می‌کند. وی به عنوان یکی از مؤسسان جریان تکفیری و آرای او مورد پذیرش این فرقه می‌باشد. بنابراین، معرفت به اندیشه‌های ابن‌تیمیه در حقیقت، شناختن دبدگاه این فرقه است. این مقاله با روشی اسنادی‌ـ تحلیلی در پی پاسخگویی به این سؤال‌هاست که «دیدگاه ابن‌تیمیه دربارة مجاز چیست؟» و «استدلال‌های او چقدر محکم است؟». با جستجو در آثار ایشان به این نتیجه ‌رسیدیم که استدلال‌های ابن‌تیمیه در انکار وقوع مجاز در قرآن نا‌پذیرفنی می‌باشند. در واقع، این استدلال‌ها شایستة نقد و مناقشة جدی هستند و پذیرش دیدگاه او موجب محرومیت از اعجاز، لطایف و ظرایف قرآن می‌شود.

مکتب ساختارگرایی از جمله مکاتبی است که امروزه در حیطة نقد و تحلیل مسائل ادبی دیدگاه‌ها و ایده‌های جدیدی را به میدان ادب وارد کرده‌است و عموماً با استقبال فراوانی روبه‌رو شده‌است. مکتب ساختارگرایی در تحلیل قصص قرآن کریم کاربرد فراوانی دارد. یکی از جنبه‌های اعجاز هنری و تأثیرگذاری قرآن کریم، داستان‌های قرآنی و ساختار و درون‌مایۀ آن‌هاست، به‌گونه‌ای که شیواترین ابزار بیان، انتقال مفاهیم و انگاره‌های مورد نظر خداوند، روایت و به تصویر کشیدن وقایع در قالب «قصه» است. بر اساس این پژوهش که با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با هدف ساختارشناسی روایت ضیف ابراهیم(ع) و قوم لوط در رکوع هفتم سورة هود، (فهرست موضوعی شامل آیات 69 تا 83 این سوره) نگارش یافته‌است، طرح و پیرنگ رکوع مبتنی بر رابطۀ علت و معلول است و حوادث داستان در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند. زاویۀ دید در رکوع بیشتر موارد به ‌صورت سوم شخص (دانای کل) است و راوی (خداوند) بر داستان احاطة کامل دارد. شخصیت‌های داستان که هر کدام ویژگی‌های خاصی دارند، عبارتند از: ابراهیم(ع)، همسر ابراهیم(ع)، فرشتگان بشارت و عذاب، لوط(ع)، قوم لوط(ع) و همسر لوط(ع). طبق رکوع، کنش‌های داستان با محوریت دو پردۀ اصلی داستان رخ می‌دهد. محور پردۀ نخست، ابراهیم(ع) است که به او بشارت می‌دهند. محور پردۀ دوم، لوط(ع) است که فرشتگان عذاب قوم‌ او را ابلاغ می‌کنند. گفتگوهایی میان اشخاص حاضر در داستان صورت گرفته که به داستان جلوۀ هنری خاصی می‌بخشد. صحنه‌پردازی در دو قالب زمان و مکان، به تصورات ذهنی خواننده برای ملموس‌سازی داستان کمک می‌کند. هر یک از عناصر قصه، با هدف تربیتی خاصی، ایفای نقش می‌کنند که در نهایت، هدف اصلی داستان یعنی بُعد هدایتی را محقق می‌سازند.

بنا بر گزارش ادیان ابراهیمی، خداوند با پیامبران خود سخن گفته‌است و نیز پیامبران با او سخن گفته‌اند. در برخی کتب مقدس این ادیان، گفتگوهای خداوند و انبیا آمده‌است. از جملة این کتب، قرآن و عهد عتیق می‌باشند. سخنان و گفتگوهایی که بین خداوند و پیامبران در دو کتاب قرآن کریم و عهد عتیق نقل شده‌است، چه شباهت‌ها وتفاوت‌هایی دارد؟ بررسی وجوه اشتراک و اختلاف آن‌ها حاصل تلاشی است که در این مقاله بدان پرداخته‌ایم. پرداختن به مباحث مقایسه‌ای بین دو متن مقدس می‌تواند به شناخت بهتر دو دین و ایجاد راة برای گفتگوی ادیان و تقریب بین آن‌ها منجر گردد. مکالماتی از خداوند و انبیا (آدم، نوح، ابراهیم ، لوط و موسی(ع)) در این کتب آمده‌است که در برخی وجوه مشابه و در برخی وجوه غیرمشابه می‌باشند. مکالمات خداوند و این پیامبران در قرآن و عهد عتیق بسیار متفاوت است؛ زیرا هر یک از مکالمات که بررسی می‌گردد، در سیاق آیات همان کتاب بررسی خواهد شد. حتی اگر آیه‌ای در قرآن و یا عهد عتیق وجود داشته باشد که محتوای آن شبیه یکدیگر باشند، با توجه به سیاق آیاتی که در آن واقع شده‌است، معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد. در بسیاری از آیات قرآن و عهد عتیق که مکالمات خداوند و پیامبران در آن‌ها وجود دارد، اهداف قرآن و کتاب مقدس در آن‌ها دیده می‌شود. قرآن کتابی است که ادعا دارد برای هدایت تمام بشر نازل شده‌است، در مکالمات پیامبران نیز چنین چیزی دیده می‌شود. عهد عتیق نیز تاریخ قوم بنی‌اسرائیل را بیان می‌دارد و کتابی است مخصوص قوم بنی‌اسرائیل و مکالمات بیشتر پیامبران نیز در این زمینه دیده می‌شود.از این رو، اسلام دینی است که ادعای جهانی شدن دارد و یهودیت، دینی قومی‌محور می‌باشد.

یکی از منابع معرفت، «کشف و شهود عرفانی»، اعم از شهود عین‌الیقینی و حق‌الیقینی است که در قرآن و روایات از منزلت و موقعیت بنیادی‌ـ راهبردی برخوردار می‌باشد.: 1ـ عوامل حصول معرفت شهودی از منظر قرآن و روایات چیست؟ 2ـ آیا معرفت شهودی از منظر قرآن و روایات اعتبار و حجیت معرفت‌شناختی دارد؟ برونداد نوشتار حاضر که مبتنی بر روش نقلی‌ـ عقلی است، در علل دستیابی به کشف و شهود عبارتند از: عبودیت، تقوی و طهارت، شرح صدر، مراقبت نَفْس، عمل صالح، شهود، فقر وجودی و اخلاص که با یک مقدمه، در دو قسمت با ذکر نمونه‌هایی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی بررسی می‌کنیم.

دین اسلام آیینی جهان‌شمول با اصول و معارف اساسی و فراگیر است که عمدة آن‌ها در قرآن کریم بیان شده‌است. اما شناخت آن‌ها برای غیر عرب‌زبانان تنها از راه ترجمه میسور است. از این رو، علمای مسلمان از دیرباز با مسئلة ترجمة قرآن مواجه بوده‌اند و دو نگرش موافق و مخالف نسبت به این مسئله شکل گرفته‌است. بررسی پیشینه و سیر تاریخی نشان می‌دهدکه موافقان ترجمة قرآن و مخالفان آن، از دو منظر کلامی و فقهی به مسئله نگریسته‌اند و دلایلی بر اثبات دیدگاه خود ارائه نموده‌اند. جهانی بودن اسلام ازجمله ادلّة جواز، بلکه لزوم ترجمة قرآن است. از سوی دیگر، عواملی همچون گسترش اندیشة سلفی موجب مخالفت با ترجمة قرآن شده‌است. مخالفان که اغلب سلفی هستند، حدود پانزده دلیل، همچون نبودِ امکان ترجمة قرآن، خطر تحریف و بدعت ارائه نمود‌ه‌اند که تحلیل و بررسی آن‌ها نشان می‌دهد عموماً فاقد مبنای استوار و بنای درست بوده‌است و همگی قابل نقد است.