جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يكى از مباحث پيچيدۀ كلامى و حديثى، موضوع رجعت است. رجعت از وقايعى است كه پس از ظهور حضرت حجتM و تشكيل حكومت شريفۀ وى اتفاق مى‏افتد و بنابر احاديث صحيح و ادعيۀ مأثور، مؤمنان خالص و كفار محض براي پاداش و عذاب دنيوى برانگيخته مى‏شوند. دربارۀ مدت و كيفيت اين واقعه و افراد محشور در آن اختلاف است. هدف از پژوهش پيش‌رو، نقد و بررسي مسئلۀ رجعت از ديدگاه متأخران و پاسخ به شبهاتي است که دراين‌باره وارد شده است. اين نوشتار، نخست درپي اثبات رجعت با ارائۀ دلايل عقلي است؛ سپس به بررسي عقلي ديدگاه‌هاي مربوط به مادي يا مثالي بودن بدن هنگام رجعت و دلايل آنها مي‌پردازد.

چگونگي رابطۀ ميان کمال و دين، از جمله پرسش‌هاي مهم پيش‌ روي متفکران است که پاسخ به آن، تأثير مستقيمي بر نوع زندگي انسان‌ها دارد. پژوهش حاضر درپي آن است تا به اثبات وابستگي کمال انسان به دين از ديدگاه علامه طباطبايي (با تأکيد بر کتاب شريف تفسير الميزان) بپردازد. روش نگارنده در اين پژوهش، از نوع پژوهش‌هاي نظري و به‌صورت تحليلي ـ انتقادي است. از يافته‌هاي آن، مي‌توان به اين مطلب اشاره کرد که فلسفه و هدف دين، نشان دادن راه تکامل انسان و ايجاد زمينه براى تحقق اين هدف اساسي آفرينش است. خداوند به مقتضاي لطف و حکمت خود، از طريق وحى، آموزه‌هاي خود را در قالب كتاب و شريعت، و هماهنگ با عقل، فطرت و واقعيت‌هاي وجود انسان، در راستاى اين هدف بزرگ و مقدس در اختيار بشر قرار داده است.

ابوالفتح کراجکي طرابلسي، محدث، فقيه و متکلّم بزرگ شيعه در قرن پنجم هجري است. او از شاگردان ابوالصلاح حلبي، سلاّر بن عبدالعزيز ديلمي، شيخ طوسي و شيخ مفيد است. اين نوشتار، به معرفي نظريه‌هاي معناشناختي وي در بحث صفات خداوند مي‌پردازد. مسئله صفات الهي يکي از مسائل مهم خداشناسي در تاريخ تفکر اسلامي به‌شمار مي‌آيد و متکلّمان و فيلسوفان مسلمان، از زواياي گوناگون بدين بحث پرداخته‏اند؛ يکي از ابعاد اساسي اين مسئله، تحليل معنايي صفات الهي است. اين پرسش که آيا مي‏توان تفسيري معقول از صفات الهي ارائه داد يا نه، از ديرباز براي متکلمان مطرح بوده است و نظريه‏هاي گوناگوني در اين زمينه ارائه شده است؛ براي نمونه، گروهي دراين‌باره رأي به تعطيلي عقل داده و گروهي از تشبيه صفات الهي به صفات آفريدگان سردرآوردند و گروهي دست به تأويل صفات الهي زدند. آنچه از آثار برجاي‏مانده از کراجکي به‌دست مي‏آيد، اين است که از ديد ايشان صفات الهي معنادار بوده و بسياري از آن‌ها بر ‌معناي حقيقي خود حمل مي‏شوند و شماري از آن‌ها را نيز بايد بر معناي مجازي حمل کرد. به سخن ديگر، مسلک ايشان در باب تفسير صفات الهي اشتراک معنوي در برخي صفات و تأويل روايي در تفسير برخي صفات است.

بحث کلام الهي، پيشينه‌اي به بلنداي تاريخ اديان و بشريت دارد. در اسلام نيز متکلمان، کلام حق را به‌عنوان يکي از صفات او واکاوي کرده‌اند. اما اين بررسي در نظام فلسفي ملاصدرا، عميق‌تر شده و صبغۀ وجودي يافته است. ملاصدرا، از سويي، نگاهي معرفت‌شناسانه به هستي دارد و از سوي ديگر، نگاهي هستي‌شناسانه به معارف الهي دارد. به سخن ديگر، او ميان هستي و هدايت‌هاي الهي جدايي نمي‌بيند. از ديدگاه صدرا عالم و مراتب آن، سراسر دلالت و آيه و به‌مثابه الفاظ انباشته از معنا هستند. اين مقاله، ضمن تبيين حقيقت کلام الهي و کيفيت ادراک آن، به جوانب مختلف مسئله پرداخته و اقسام کلام الهي را از ديدگاه حکمت متعاليه بررسي مي‌کند و حقيقت وجودي قرآن را به‌عنوان وجهه‌اي از کلام الهي در عالم دنيا مورد واکاوي قرار مي‌دهد. همچنين بررسي رابطة کلام الهي و نحوة وجودي انسان و ارتقاي وجودي او نيز از مباحث پيش‌رو در اين نوشتار است.

در ارتباط با (رابطه نفس و قوا) دیدگاه های مختلفی مطرح است که در یک دسته بندی به د و دسته تقسیم می شوند: الف: دسته ای که برای نفس، قوائی قائل نیستند: گروهی از این دسته می گویند: هر انسانی، دارای نفوس متعددی است که تمام کارهایش را به واسطه ی همین نفوس مختلف، انجام می دهد؛ لذا نیازی به قوا نیست. گروهی دیگر از این دسته، مانند فخررازی، می گویند: هر انسانی، یک نفس دارد و همین نفس، تمام کارها، غیر ار کارهای تحریکی غیرارادی، را مباشرة انجام می دهد. ب: دسته ای که قائلند انسان، علاوه بر نفس واحد، دارای قوای متعددی نیز هست: از این گروه، افرادی مانند ابن سینا می گویند: نفس، کلیات را مباشرة بدون نیاز به قوا، درک می کند و سایر کارها را با استخدام قوا انجام می دهد. گروه دیگر از این دسته، مانند ملاصدرا می گویند: قوای متعدد، مراتب و شؤون نفس بوده، وجود فی نفسه *؛ لذا نفس، تمام کارها را مباشرة انجام می دهد منتها بعضی کارها را در مرتبه ذات و بعضی دیگر از کارهایش را در مراتب قوایش انجام می دهد و برای همین گفته شد: النفس فی وحدتها کل القوی و فعالها فی فعله قد انطوی

توحيد افعالي پس از توحيد ذات و صفات، يکي از مهم‌ترين و چالشي‌ترين باورهاي مسلمانان بوده که حتي باعث شکل‌گيري برخي فرقه‌ها و نحله‌ها در اسلام شده است. مقاله پيشِ‌رو با روشي توصيفي ـ تحليلي، به بررسي توحيد افعالي و بيان مراتب آن در روايات امام صادق پرداخته است. از نظر ايشان، توحيد افعالي به اين معنا است که جز خداي سبحان هيچ مؤثر مستقلي در عالم نيست و قيوميت هستي، آفرينش، مالكيت، ربوبيت، رازقيت و ولايت كه هريک ‌بر ديگري مترتب بوده، تنها از آن خداست. ايشان دربرابر قائلان به ثنويت، روايات استوار و نابي دارد که متکلمان اماميه با تمسک به آنها تفکر اعتقادي شيعه را رقم زده‌اند.

از آغاز مسيحيت، برخورد دوگانه‌اي نسبت به فلسفه وجود داشت و حتي در خود انجيل‌ها هم اين دوگانگي ديده مي‌شود. مسيحيت در درجه اول، يک دين است و آموزه‌هاي آن، درباره رستگاري و عشق به خداوند است و به‌صورت يک نظام نظري انتزاعي به سبک نظام‌هاي فلسفي يوناني درنمي‌آيد. درحالي‌که ادعاي سنت فلسفي يونان، دانش عقلاني متکي بر منطق استدلالي است. اين مقاله با پذيرش اين مسئله که تصوري عقلاني از ايمان، زمينه مشترکي براي بسياري از فلاسفه قرون وسطي بوده است، درصدد بررسي اين مهم است که چگونه معرفت متافيزيکي بشر که از راه وحي بدان رسيده، با معرفت طبيعي که از راه حواس و عقل بدان دست‌يافته، مرتبط مي‌شود.

يکي از گرايش‌هاي رايج و پرطرفدار در فلسفه ذهن، کارکردگرايي است. در اين نوشتار، برآنيم تا به تحليل فلسفيِ پژوهشي نوپديد در حوزه هوش مصنوعي بپردازيم. پژوهشي که به شبيه‌سازي ادراک بصري انسان، با الگوبرداري از نمونه عصب‌شناختي ادراک مي‌پردازد. اين پژوهش که در سال 2013 انجام شده، با به کارگيري سامانه‌اي مرکب از شبکه‌هاي عصبيِ مصنوعي و سامانه‌هاي خبره، موفق به شبيه‌سازي سازوکار ادراک بصري انسان شده است. پس از شرح پژوهش ياد شده، به بررسي پيامدهاي فلسفي آن مي‌پردازيم و با معرفي آزمايشي ذهني، نشان مي‌دهيم که از ديد بيننده خارجي، نمي‌توان ميان روبات فوق هوشمندِ فرضي و انسان خودآگاه فرق بگذاريم؛ هرچند در نگاه آغازين ميان آن‌دو، تفاوت ديده شود؛ ولي اين تفاوت براي هوشمند دانستن يک سامانه اهميتي ندارد؛ ازاين‌رو، مي‌توان از نگاه کارکردگرايانه دفاع کرد. همچنين در اين پژوهش استدلال اتاق چيني سِرل اجمالاً معرفي شده و با استفاده از آزمايش ذهني يادشده، نقد و تحليل مي‌شود.

قاضي سعيد قمي شيعي و موسي‌بن ميمون يهودي، در دو اثر مهم خويش، يعني شرح توحيد صدوق و دلالهًْ الحائرين، بر تباين همه‌جانبه ميان آفريدگار و آفريدگان پاي مي‌فشارند؛ ازاين‌رو، ذات مقدس الهي را از هرگونه صفتي پيراسته مي‌دانند و وجود هرگونه صفت ثبوتي را براي ذات خداوند رد مي‌کنند. به‌باور ايشان، اعتقاد به صفت براي ذات الهي، چه آن صفت عين ذات باشد و چه زائد بر ذات، به نوعي تشبيه، ترکيب در ذات و به تکثير قدما مي‌انجامد و از شرک و الحاد در اعتقاد سر در مي‌آورد. ديدگاه هر دو دانشمند در بحث وجودشناسي صفات را، مي‌توان همان نظريه نيابت و خلو ذات از صفات دانست؛ گرچه در استدلال بر اين مدعا، ميان آنها تفاوت‌هاي اندکي به چشم مي‌خورد. به‌باور قاضي سعيد، اين نظريه، مقتضاي پيروي از رهنمودهاي اهل‌بيت عليه السلام در معرفت ذات الهي است و دلايل عقلي نيز اين مدعا را اثبات مي‌کند. از ديدگاه وي، در متون ديني، پيامبران و معصومان عليه السلام براي رعايت حال عوام مردم، صفاتي براي خداوند متعال بيان کرده‌اند، وگرنه خداوند از داشتن هرگونه صفتي پيراسته است. گفتني است که مبناي نفي صفات از ذات الهي، باعث شده هر دو متفکر در تفسير صفات وارد شده در متون ديني، روشي سلبي در پيش گرفته و صفات ثبوتي ذاتي را به صفات سلبي برگردانند و در معناشناسي صفات، مسلک الاهيات سلبي را برگزينند.

مرجعيت علمي که تبيين و تفسير آيات مبهم و متشابه قرآن کريم و بيان معارف و احکامي است که به‌روشني و آشکارا در مصحف شريف نيامده است (تا از هرگونه برداشت نادرست و نزاع علمي در ميان مسلمانان پيشگيري کند)، يکي از شئون و وظايف رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم است که پس از ايشان، به اهل‌بيت عليها السلام واگذار شده است و همه مسلمانان در اين مسئله هم‌داستان‌اند؛ برخلاف حاکميت سياسي که شيعه و سني در آن اختلاف دارند. ما در نوشتار پيش‌ِرو برآنيم که اين مسئله را با توجه به احاديث و سخنان محدثان سه قرن نخست اسلامي، أعم از صحابه، تابعان و شاگردان تابعان، با توجه به اهميت ديدگاه آنها در ميان مسلمانان، به‌ويژه اهل‌سنت، اثبات کنيم. بااين‌حال، نقل حديث از امامان معصوم عليها السلام و شاگردي در مکتب آنها و تمسک به سيره آن بزرگواران در استنباط احکام ديني، خود گواه و دليل ديگري در پذيرش مرجعيت علمي آنها است که در اين نوشتار بدان هم خواهيم پرداخت. هرچند بيشتر سخنان صحابه درباره برتري و جايگاه علمي امام علي عليه السلام است ولي بيان احاديثي همچون حديث ثقلين و تصريح برخي از تابعان به مقام علمي و مرجعيت امامان ديگر، بر جايگاه علمي آن بزرگواران در نزد آنها دلالت دارد. افزون‌براين، کوشيده‌ايم تا از منابع غيراماميه در سه قرن نخست اسلامي، روايت‌ها و آثار منقول در زمينه مرجعيت علمي اهل‌بيت عليها السلام آورده شود که نتيجه آن، پذيرش موضوع از سوي صحابه و محدثان غيراماميه‌اي است که ديدگاه آنها از سوي اهل‌سنت پذيرفته شده است.