مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

متفکران اسلامی از بدو شکل گیری فرهنگ وتمدن اسلام در تفسیر متون اسلامی ونحوه ی استنباط و بهره گیری از آن متون مقدس درهستی شناسی و اصول عقیدتی وبکارگیری آنها در دستورالعمل وراه و روش مسلمانی (فقه) ،دیدگاههای گوناگونی ارایه داده ند، از این رو جهت گیری های مختلف، پدید آمده ومنشاء مکاتب گوناگون کلامی وفقهی شده است؛برخی به ظواهر متون بدون هر گونه تاویل وتفسیر عمل کرده و با هرگونه خرد ورزی ودخالت عقل در این عرصه مخالفت نمودند وگروهی دیگر، برای عقل اهمیت فراوانی قایل شده وآیات و روایات را ازاین رهگذر تاویل وتفسیر نمودند؛ که درنتیجه موجب پیدایش نحله های کلامی متعدد،چون؛عدلیه ، اشاعره و ماتریدیه وظاهریه و....شده است واز سوی دیگر همین طرز تفکر در عرصه فقه ومبانی استنباط موثر افتاده و مکاتب فقهی گوناگونی چون ، اصحاب رای ، حدیث،وظاهریه و.... را در اهل سنت و روشهای اصولی واخباری را در شیعه امامیه پدید آورده است،این پژوهش به روش تحلیلی وتوصیفی و با تطبیق آراء گوناگون متفکران این مکاتب به این نتیجه دست یافته است که گرچه همه‌ی اندیشمندان اسلامی درتحقیقات و مطالعات کلامی وفقهی اهداف واصول مشترک داشته اند ، ولی رویکرد آنان به عقل درمواجهه با نصوص ،موجب تعدد روشها ونگرش‌ها، در عرصه های نظری و عملی شده است.

نهاد آغازین و فرجامین دستگاه شناخت، طبیعت عقل است. از این رو پرسش از چیستی خردورزی و تعقل، اساسی‌ترین پرسش بشر است. در این نوشته تلاش کرده‌ایم تا ضمن توضیح چیستی خردورزی، به این پرسش‌های بنیادین پاسخ دهیم که «عقل چگونه می‌تواند هم چنان که دربارة «جز خود» تعقل می‌کند، دربارة خود نیز تعقل کند؟» و «چگونه و از چه رو و تا کجا می‌تواند خود را نقد کرده و مورد داوری قرار دهد؟» مدعای ما در این مقاله آن است که اولا نقد عقل توسط عقل، تصور پذیر و از این رو ممکن است. افزون بر این، نقد عقل توسط خود عقل نیز به وقوع پیوسته است. این خودْ نقادی‌گری مزیت ویژة عقل است و هیچ دستگاه ادراکی دیگری چنین امکانی را در اختیار ندارد.

اندیشۀ ارکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم اسانی مدرن و بیشتر پسا مدرن است. نشانه ‌شناسی سوسور، بایگانی‌شناسی و تبارشناسی فوکو و ساختارشکنی دریدا را می‌توان از جمله مبانی معرفتی تأثیرگذار بر اندیشۀ او به حساب آورد. مسئلۀ اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است، به نظر ارکون ، در قرن چهارم هجری و قبل از شکل‌گیری مدرنیتۀ غربی، مدرنیتۀ کوچکی در جهان اسلام توسط معتزله شکل گرفته بود. او در پی جستجوی علل شکست مدرنیتۀ اسلامی و رهایی جهان اسلام از وضعیت نا بهنجار فعلی، پروژۀ «نقد عقل اسلامی» را مطرح می‌کند؛ پروژه‌ای که هدف آن، با بکاارگیری روش‌های علوم انسانی فوق الذکر، پرداختن به اندیشه‌ناپذیر و اندیشه‌ناشده‌های میراث اسلامی به منظور شکوفاسازی آن است. تحقیق حاضر با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی نشان می‌دهد که بکارگیری نقد عقل اسلامی به دلیل اتخاذ مبانی مدرنیستی و پسا مدرنیستی متضاد با مبانی اسلامی، نه تنها به شکوفاسازی و بازخوانی علم دینی منجر نمی شود بلکه نتیجه‌ای جز بازسازی میراث اسلامی بر مبنای سکولاریزم غربی ندارد. شکاکیت، نسبیت، فرهنگی دانستن عقل و خمودگی مضاعف سنت، پیامد حتمی بکارگیری این روش در تحلیل میراث اسلامی است.

مصطفی ملکیان در پاسخ به نامه‌ای از فرنازجعفرزادگان، یک دم از چیستی و چگونگی رنج می‌گوید و دمی دیگر به اهمیت عقل و دست‌آوردهای آن در زندگی انسان می‌پردازد.

تقسیم بندی‌های متفاوتی از عقل از نظر غایت و حوزه فعالیت وجود دارد. یکی از آن‌ها به عقل از منظر فعالیت در بعد دنیایی و آخرتی یا حیوانی و روحانی می‌نگرد و دو قسم با نام عقل معاش و عقل معاد را پدید می‌آورد. از‌آن‌جا که دین اسلام به زندگی دنیایی نگاه ویژه‌ای دارد و آن را وسیله-ای جهت رسیدن به زندگی جاویدان می‌داند، اهمیت توجه به موضوع عقل معاش مشخص می‌شود. تعبیر عقل معاش در آیات و روایات به صراحت به کار نرفته و از جمله تعابیری است که در دوره های بعدی وضع شده است و تعاریف مختلفی از آن به چشم می‌خورد؛ چنان که گروهی آن را عقل اقتصادی، گروهی آن را عقل عملی یا جزئی می‌دانند. مفهوم شناسی عقل معاش، معرفتی در راستای شناسایی عقل و کارکرد آن در زندگی دنیایی از دیدگاه دانشمندان اسلامی و زمینه‌ساز بهره‌مندی صحیح، از این عطیه ارزشمند الهی است. این نوشتار پس از بیان تقسیمات کلی عقل از نظر دانشمندان اسلامی به تبیین مفهوم عقل معاش و وجوه متصور آن اشاره دارد و «معادگرا بودن عقل معاش» را شرط تحقق مفهوم صحیح آن می‌داند. ازاین‌رو، به کمال رساندن این قوه موجب می‌شود که زندگی عقلانی و حیات طیبه قرآنی تحقق یابد.

عقل یا خرد قوه ی ادراکی است که با آن می توان کلیات را درک و واقعیت ها را سازماندهی کرد و یا صدق و کذب قضایا را بررسی نمود . عقل یکی از خصوصیات قطعی طبیعت انسان به شمار می آید و ارتباط نزدیکی با فعالیت های مخصوص به انسان ها دارد . عقل در فلسفه اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است ، زیرا با نگاهی به تاریخ اسلام متوجه خواهیم شد که یکی از مهمترین دغدغه های متفکران اسلامی از گذشته تا کنون پرداختن به این نیروی درونی بشر بوده است، که فیلسوفان مسلمان در این زمینه نظریاتی را بیان کرده اند. برخی از آنها عقل را سلاح قدرتمندی برای باز کردن گره های بسیاری از مجهولات معارف بشری و الهی می دانند . برخی دیگر نیز، آن را اساس جست وجوها و پژوهش های فلسفی دانسته اند . در این پژوهش توانمندی و محدودیت های عقل از دیدگاه دو مکتب فلسفی مشاء و حکمت متعالیه مورد بررسی قرار خواهد گرفت که آیا عقل پاسخگوی تمام مسائل و معارف بشری است یا خیر؟ هر یک از فیلسوفان این دو مکتب چه توانمندی هایی برای عقل ذکر می کنند و قائل به چه محدودیت هایی برای عقل هستند ؟ ابن سینا چهره برجسته ی مکتب مشایی است که عقل جایگاه ویژه ای در مکتب او دارد و از تفکر برهانی و استدلال عقلانی بهره می جوید که از آن به حکمت بحثی نیز تعبیر می کنند . ابن سینا استدلال عقلی را شایسته ی درک حقایق جهان دانسته و معتقد است در تلاش به نیل به حقیقت هستی، عقل کفایت می کند البته در بعضی موارد ازجمله معاد جسمانی منابع دیگر از جمله وحی و قول صادق مصدق را لازم می داند . به طور مثال در الهیات شفا و نجات اثبات معاد جسمانی و شرح تفاصیل آن را به شرع ارجاع داده است . در سه سده ی اخیر در بین فلاسفه ی اسلامی فیلسوفی صاحب مکتب و دارای نظام فلسفی خاص نظیر ملاصدرا ظهور نکرده است ، از این رو می توان نگرش ایشان را در باب عقل یکی از مهمترین دیدگاههای این موضوع به حساب آورد . ملاصدرا رویکرد خاصی به حدود شناختی عقل و کارکرد آن دارد و برای عقل انسان محدودیت قائل است . او در فلسفه ی خود هم از آیات و هم از احادیث و روایات معصومین (ع) استفاده نموده و کلام معصوم (ع) را همچون چراغی فروزان روشنی بخش راه سعادت و تکامل انسان می داند . به طور مثال ملاصدرا شناخت اسماء و صفات خدا را به وسیله ی عقل نظری و فلسفی غیر ممکن می داند و در این مورد در کتاب مفاتیح الغیب چنین می گوید : بدان به درستی که شناخت اسماء و صفات خدا در نهایت عظمت و شکوه است و به دست آوردن آن صفات با عقل فلسفی و مباحث فکری ممکن نیست و همچنین عقل ، این مطالب عالیه را حتی به واسطه ی مطالعه و دقت در اقوال متعدد و متکثر هم نمی تواند کشف کرده و بفهمد چرا که هیچ یک از این معارف باعث بصیرت برای عقل نمی شود و اثری ندارد مگر افزودن حجابی بر حجاب دیگر . از امام صادق (ع ) سوال شد : آیا عقل انسانی به تنهایی برای مردمان کافی است ؟ امام فرمودند : خود عقلی که در انسان وجود دارد در می یابد که نمی تواند همه چیز را درک کند و بفهمد و محتاج است که چیزهایی را فرا گیرد و بیاموزد . ملاصدرا معتقد است که فلاسفه و به طور کلی عقل به تمام اسرار و رموز جهان هستی دسترسی ندارند و لزوما به پیامبرانی از طرف خداوند محتاج اند تا آن رموز و اسرار را برای بندگان خدا بیان کند و به اختلاف فلاسفه در مورد رموز جهان پایان دهد . در این پژوهش سعی بر آن است تا دیدگاه بنیانگذاران و برخی پیروان دو مکتب فلسفی مشاء مانند فارابی ابن سینا و ابن رشد، و حکمت متعالیه در مورد قلمرو عقل و محدودیت ها و توانمندی هایی که برای آن قائل شده اند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد.

هدف از انجام این پژوهش بررسی جایگاه تعقل در دو مکتب معتزله و اشاعره در معرفت دینی می‌باشد که به روش کتابخانه‌ای انجام شد و برای گردآوری مطالب ضمن مراجعه به کتب علمی تاریخی، از مجموعه مقالات و مطالب صاحبنظران و اندیشمندان نیز بهره برداری شد. بر طبق یافته‌های پژوهش دو جریان فکری معتزله و اشاعره ضمن آن که در امکان و ضرورت معرفت خدایِ سبحان و وجوب تفکر و ضرورت استدلال در شناخت خدا هم رأی هستند، اما در پاره‌ای از مبانی معرفت شناختی و روش شناختی اختلاف نظر دارند. مهمترین اختلاف نظر این دو مکتب در زمینه معرفت شناسی متمرکز بر پاسخ به این سوالات است: «آیا وجوب معرفت الله را عقل به ما می‌گوید یا شرع؟» « آیا رابطه تفکر و معرفت تولیدی است یا استلزامی؟» در پاسخ به این سوؤالات معتزله رأی به «وجوب عقلی» معرفت الله می‌دهد، رابطه تفکر و معرفت را نیز «تولیدی» میداند و تولید علم را بر تفکر، که فعل اختیاری انسان است، مستقر می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عقل در معتزله، ماهیتی متفاوت با ماهیت عقل در نظام‌های فلسفی و حتی پاره‌ای دیگر از نظام‌های کلامی دارد، عقل از نگاه بیشتر معتزلیان مجموعه‌ای از دانش‌ها است که پس از حصول آنها، دارندهاش عاقل خوانده می‌شود. اما اشاعره بر «وجوب شرعی» معرفت الله تأکید می‌کند و رابطه تفکر و معرفت را نیز «استلزامی» می‌داند تولید علم را نیز بر قدرت محدثه، که به نظریه کسب اشعری بر می‌گردد، متکّی می‌کند. در روش شناسی نیز اگرچه دو مکتب در اعتبار روش‌های حسّی، عقلی و نقلی در کلام اشتراک دارند، در میزان اعتبار و تقدم هر یک از این روش‌ها بین آن دو اختلاف نظر است.