مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫مسئله عقل از مسائل مطرح و اختلافي در اديان و مذاهب مختلف است و برداشتهاي گوناگون از اين منبع معرفتي بشر، موجب به وجود آمدن نظريهها و نحلههاي مختلف شده است. برخي از اين نظريهها، عقل(برهاني، نه فطري) را تنها منبع صحيح قابل اعتماد در معرفت شناختي دين شمرده و آن را معيار دين قرار دادهاند(نظريه مفتاح). در برخي ديگر از اين نحلهها، عقل از دخالت در ساحت دين باز داشته شده است (نظريه مصباح). گروهي ديگر عقل را در کنار نقل و وحي داراي حقيقت واحدي دانستهاند. پژوهش حاضر در پنج فصل کوشيده است، با نگاه به انديشه متکلمان نخستين اسلامي که توفيق درک محضر ائمه?را داشتهاند، به تحقيق پيرامون منزلت و جايگاه عقل بپردازد. اين تحقيق پس از بيان کليات، به شناسايي سدههاي نخست پرداخته است و پس از آن، جايگاه عقل در عصر شاگردان امام صادق عليه السلام و دلايل نشو و نماي علوم عقلي در آن عصر را بيان کرده است. سپس به چيستي و کارکرد عقل نزد دو گروه و مقايسه بين دو ديدگاه پرداخته و اين نتيجه را گرفته است که از نظر متکلمان نخستين، عقل اولين راهنماي انسان به سوي خدا و تشخيص دهنده خوب از بد، حق از باطل و صحيح از فاسد است. عقل است که معرفت اوليه نسبت به خداوند، ضرورت ارسال رسل، و درک ارزشهاي زندگي را به ارمغان ميآورد و گاهي اوقات به عنوان منبع و حجت دين در کنار ديگر منابع معرفتي قرار ميگيرد. البته در اينجا بايد توجه کرد که در کارکرد عقل در انديشه ابوحنيفه، گستردگي بيشتري نسبت به شاگردان امام صادق عليه السلام وجود دارد؛ هرچندکه اين تفاوت چندان محسوس نيست. علاوه بر اين، هر دو ديدگاه بر اين باورند که عقل منبع مستقل معرفتي در کنار ساير منابع چون کتاب، سنت و اجماع است؛ هرچند که ابوحنيفه در برخي موارد، عقل را بدون نياز به شرع، راهنماي انسان به سوي معرفت ميداند. پس از اين موارد، قلمرو و گستره عقل و نيز چيستي عقل و ايمان بيان شده است.