جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«هدایت باطنی» جریان هدایت مستمر و پایدار الهی است که توسط «هادی الهی» تا رسیدن به سعادت ابدی صورت می‌گیرد. از سوی دیگر، انسان موجودی مختار است که در گزینش راه سعادت و شقاوت اختیار دارد. چالش مهمی در اینجا مطرح می‌شود که چگونه انسان با حفظ اختیار خود در جریان هدایت باطنی قرار می‌گیرد؟ در راستای حل این چالش، دو آموزه دینی «هدایت به امر امام» و «مأواگزینی روح‌القدس در درون مؤمن مسیحی» که بیانگر جریان هدایت باطنی و درونی انسان است، با روش توصیفی تحلیلی در آثار فلسفی و تفسیری علامه طباطبایی و نیز مدل مشارکتی ویلیام آل ستون مورد بررسی قرار گرفت. دستاورد پژوهش این شد که علامه بر اساس مبانی حکمت صدرایی، هدایت باطنی امام را تأثیر وجودی امام بر ملکوت انسان و در راستای فطرت او، در کسب مبدأ معرفتی در انجام فعل اختیاری می‌داند. ازاین‌رو، هدایت امام، اختیار و اراده انسان را سلب نمی‌کند؛ بلکه فرایند فعل اختیاری با استفاده از قوای نفسانی او به‌صورت کامل شکل می‌گیرد. بر اساس مدل مشارکتی آل ستون که بیانگر مشارکت روان‌شناختی میان انسان و روح‌القدس است، تحول در ماهیت گناهکار بشری ناشی از مأواگزینی روح‌القدس، با تغییر شخصیتی در ساختار انگیزشی انسان، سبب معرفت و آگاهی‌یافتن مؤمن مسیحی به آنچه خیر است، می‌شود و تمایل او به انجام واکنشی شایسته و مناسب را برمی‌انگیزد. بدین صورت در تمام استحاله‌ها روح‌القدس نقش درونی مهمی دارد در عین حالی که مجال انجام کارهای بسیاری را برای فرد باقی می‌گذارد.

مؤلف، با هدف فهم درست و انتقال صحیح اساس نظریه معرفت شناسی آلستون، در حوزه فلسفی، دینی و دانشگاهی، به این تحقیق پرداخته و با طرح سؤالاتی از جمله: آیا تجربه دینی می تواند باور دینی را موجه کند؟ تجربه دینی چیست؟ و ادراک چیست؟ مطلب را آغاز نموده است. این رساله شامل چهار فصل است که در فصل چهارم آن، آرای محمد اقبال لاهوری در باب تجربه دینی را که شباهت زیادی به نظریه آلستون دارد، به عنوان یک مطالعه موردی جهان اسلام گزارش و تحلیل شده است.

در این رساله ابتدا دیدگاههای مختلف در موضوع زبان دین ومعناداری صفات الهی بیا نشده است تا بدین وسیله تصویری از سابقه مسال همحوری این رساله و نوع پاسخ فلاسفه مقدم ارایه شده باشد .در ادامه دیدگاههای دو فیلسوف مورد بررسی قرار گرفته شده است.در نهایت این نتیجه حاصل شده است که علی رغم تفاوت های فلسفی دیدگاههای دوفیلسوف پاسخ ایشان به گونه‌ای شباهتهای بسیار دارد . از تفاوتهای دیدگاههای دو فیلسوف که بگذریم هردو اعتقاد دارند زبان انسان در عین ضعف و محدودیت ذاتی قادر است با حذف ویژگیهای بشری صفات ، هسته‌ای ازمعنارابرذات الهی اطلاق نماید.

این رساله کوششی است برای بررسی لوازم و نتایج به کارگیری اصل‌ آسان‌باوری در حوزه معرفت‌شناسیباور دینی،که امید است این مقصود حداقل تا حدی حاصل شده باشد.در فصل اول درصدد پاسخگویی مناسب به پرسش‌هاییبوده ایم که در زمینه این اصل ذهن هر خواننده‌ایی را به خود مشغول می‌دارند. نمونه‌ای از این پرسش‌ها از این قراراند: آیا این اصل یک نوع نظریه اساسی تلقی می‌شودیا صرفاً رویکرد پیشنهادی است برای ارائه برهان تجربه دینی؟ چه کسی اولین بار این اصل را مطرح کرده و هدف اصلیش از بیان آن چه بوده است؟ و یا اینکه این اصل در آثار چه کسانی به شکل کمرنگ‌تری جلوه‌گر بوده که بعدها چنین اصلی از دل آن بیرون آمده است؟ و به طور کلی چه عواملی باعث گرایش فلاسفه دین به سمت این نگرش شده است؟ در فصل دوم و سوم فیلسوفانی که این اصل را به شکل متقن‌تری مطرح نمودند و تمام هّم خود را برای بسط و گسترش آن در زمینه توجیه باور دینی و تقریر برهان تجربه دینی بکار گرفته‌اند، معرفی و به شرح آرای آن‌ها پرداخته ایم. در فصل چهارم به بهره‌مندی‌های مثمرثمر فیلسوفان در حوزه‌های گوناگون معرفت‌شناسی دینیپرداخته شد تا به اهمیت و کارکرد آن در این حوزه پی برده شود. در آخر نیز به سیل انتقادات و ایراداتی که متوجه چنین نگرشی شده استمطرح گردیده تا بتوانبه تا به شکل آسان تری بتوان درباره دفاع عقلانی از این اصل صحبت نمود.

یکی از مناقشاتی که همواره در توجیه باورهای معرفتی وجود داشته است، مسأله برون گروی و درونگروی در توجیه است، گروهی از فیلسوفان به برون گروی و برخی به درونگروی معتقدند، آلستون در این زمینه مسأله توجیه را کنار می‌گذارد و به­جای آن، به مباحث معرفتی می‌پردازد. پرسش اصلی این است: آلستون چه دیدگاهی درباره توجیه دارد؟ دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: 1- آلستون با تحلیل برون گروی و درونگروی در توجیه باورها، معتقد است برای توجیه آنها به هر دو حالت نیاز است. 2- از دیدگاه وی لازمه توجیه، درجه‌ای از آگاهی است. 3- و اینکه دقیقاً به چه چیزی باید دسترسی داشت و این دسترسی به چه درجه‌ای باید باشد، آنچه بدان دسترسی داریم و در حکم توجیه­گر است، دارای دو بعد درون‌گرایانه و برون‌گرایانه است، یعنی توجیه گر از یک منظر در حکم مبنای باور است (بعد درون‌گرایانه) و از منظر دیگر در حکم مودی به صدق (برون‌گرایانه) است.

براساس آموزه ماواگزینی روح القدس از جمله کارکردهای اساسی روح القدس هدایت مؤمن مسیحی به سوی حقیقت خداوند و شبیه ساختن وی به اوست. ساکن شدن روح القدس درمومن مسیحی سبب استحاله و تبدیل وی به آفریده ی نو می شود که لازمه رستگاری و تحقق فرایند تقدیس است. چگونگی ماواگزینی روح القدس در درون شخص مسیحی و نحوه تاثیر گذاری بر ایمان او برای هدایت و وصول به رستگاری، چالش جدی فیلسوفان دین مسیحی است که می کوشند به فهم معقولی از رابطه استحاله و تبدیل به آفریده ی نو در فرایند مأواگزیدن روح القدس در درون مؤمن مسیحی با وجود قدرت انتخاب و اختیار انسان در پذیرش هدایت و عدم آن، دست یابند. مدل مشارکتی آلستون می تواند به نحو معقولی از جایگاه اختیار دفاع نماید. براساس این مدل مؤمن مسیحی در روند مأواگزینی روح القدس در درون خویش، هم تا حدی به آنچه خیر است معرفت و آگاهی می یابد و هم احساس می کند مایل است واکنشی شایسته و مناسب نشان دهد. این مدل در تمام استحاله ها نقش درونی مهمی به روح القدس می بخشد و در عین حال مجال انجام کارهای بسیاری را برای فرد باقی می گذارد و اختیار او را در نظر می گیرد. از این رو این مدل می تواند به عنوان تبیینی عقلانی از جایگاه اختیار در روند هدایت باطنی روح القدس در جریان مأواگزینی، به شمار آید.

از ابتدای قرن بیستم با روی آوری معنادار فلسفه به مباحث زبان شناسی و معناشناسی و بروز شکاکیت‌های نوظهور درباره بسیاری از قالبهای سنتی زبان، مسائل و پرسشهای جدیدی نیز در زبان دین مطرح گشت تا آنجا که شورواشتیاق گسترده فیلسوفان دین به تحلیل زبان دینی در قرن اخیر موجب شده عمده ی تفلسف دینی، فنون به کار گرفته شده در فلسفه زبان را مورد توجه قرار دهد ، این امر رفته رفته موجب گشت عنوان زبان دین به یکی از سرفصلهای اصلی و مستقل مسائل فلسفه دین درآید و علاوه بر مسأله کیفیت معناشناسی زبان دینن مسائلی همچون اصل معناداری و غیرمعرفت‌بخش بودن یا نبودن گزاره‌های دینی نیز در کانون توجه قرار گرفته و پیرامون آن واکاویهای جدی انجام پذیرد. در این بینسخن گفتن از خدا ،به عنوان پایه ای ترین گزاره های دینی، بخش مهمی از محتوای زبان دین را به خود اختصاص میدهد و همواره این سوال در این زمینه مطرح بوده است که آیا برای بشر اصولا این امکان وجود دارد که در قالب مفاهیم و الفاظ متداول و طبیعی خود، در مورد خدای به کلی دیگر و صفات و افعال او به طور معنادار، حقیقی، ایجابی و صادق سخن بگوید؟ویلیام آلستون فیلسوف برجسته و تحلیلی مشرب معاصر ،به عنوان یک صاحب نظر هم در فلسفه دین و هم در فلسفه زبان، با رد نظریات غیرشناختاری راه میانه ای را در زبان دین پیش گرفته و مدعی است که می توان زبانی ساخت که به مدد مفاهیم آن، به شکل حقیقی، درباره خداوند سخن گفت. این زبان میان انسان، خدا و سایر مخلوقات مشترک است و زبان مختص به خداوند نیست، وی با کمک گرفتن از نظریه کارکردگرایی مطرح در فلسفه ذهن سعی می کند اوصاف مشترک میان خدا و انسان را به گونه ای معنی کند که این اوصاف بر خدا و انسان به نحو حقیقی ، غیرمجازی، واحد و مشترک صدق کند.رساله حاضر، با تبیین مبانی فکری و معرفتی آلستون در فلسفه زبان و فلسفه تحلیلی دین، ابتدا دیدگاه وی درباره زبان دین را به طور کامل تحلیل کرده و سپس تلاش وی در نظریه کنش گفتاری، تحویل پذیری استعارات دینی و تطبیق نظریه کارکردگرایی بر زبان دینرا مورد ارزیابی قرار میدهد ودر پایان نیز از منظر مبانی فلسفی حکمت متعالیه به بررسی مبانی و محتوای نظریه ی آلستون در زبان دین می پردازد.

سخن گفتن حقیقی درباره خداوند همواره یکی از چالش‌برانگیزترین بحث‌ها در تاریخ الهیات و فلسفه بوده است. گروهی منکر آن بوده و گروهی نیز معتقد به امکان سخن گفتن حقیقی درباره خداوند هستند. "آلستون" مطابق با نظریه کارکردگرایی سعی می‌کند امکان اسناد حقیقی مفاهیم ذهنی و عملی به خداوند را اثبات کند. وی اسناد مفاهیم ذهنی را متوقف بر اسناد مفاهیم عملی می‌داند و در مفاهیم عملی، از امکانِ ساختن مفاهیم عملی قابل اسناد به خدا که از مفاهیم عملی انسانی گرفته نشده‌اند، سخن می‌گوید و بدین نحو حمل مفاهیم ذهنی و عملی را بر خداوند اثبات می‌کند. وی در این باره دچار مشکل دور می‌شود و سعی در حل آن دارد. ما بیان خواهیم کرد که ملاصدرا اولاً امکان اسناد حقیقی مفاهیم ذهنی را متوقف بر اسناد مفاهیم عملی نمی‌داند و ثانیاً با استفاده از مبانی اشتراک معنوی و تشکیک، کمالات را به‌صورت حقیقی به خداوند اسناد می‌دهد. همچنین به نظر می‌رسد مشکلاتی که آلستون به آنها دچار شده است، طبق مبانی ملاصدرا قابل حل می‌باشند.

آلستون با تمایز دو دیدگاه توجیهی تجربه حسی؛ یعنی دیدگاه توجیهی مستقیم و غیر مستقیم بر این باور است که تجربه حسی متعلقات خودش را به صورت مستقیم توجیه می‌کند؛ یعنی در تجربه حسی ما مستقیما با عین خارجی در ارتباطیم. آلستون به تبع تجربه حسی، تجربه دینی را نیز از همین سنخ می‌داند و در نتیجه بر این باور است تجربه دینی نیز مستقیم متعلق خودش را توجیه‌پذیر می‌کند. با توجه به دیدگاه آلستون در باب توجیه‌پذیری تجربه حسی و تجربه دینی، چه اشکالات و مناقشاتی در این زمینه مطرح است؟ از دیدگاه آلستون با توجه به تشابهات موجود میان ادراک حسی و ادراک دینی، تجربه حسی و تجربه دینی هر دو از یک ماهیت در نقش معرفتی و توجیهی خودشان برخوردارند، اما در این زمینه مناقشاتی مطرح شده است که به آنها پاسخ داده شده است، مناقشاتی مانند: تجربه حسی نمی‌تواند هیچ باوری را به طور مستقیم توجیه کند. بنا بر نظریه پدیدار، تجربه‌های حسی ما برخی باورهای ما را به طور مستقیم توجیه می‌کند. کسی که قبلا هیچ گونه تجربه‌ای از خداوند نداشته است، چگونه می‌فهمد که متعلق ادراک او خداوند است؟