جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«کلمه» لزوما به «کلمات لفظی» اطلاق نمی‌شود بلکه «حقیقت کلمه» بر اساس قاعده عرشی «وضع الفاظ بر ارواح معانی» نتیجه «ابراز و اظهار ضمیر و باطن متکلم» بوده، که به وسیله آن درون و باطن متکلم نمودار می‌شود. از همین رو در قرآن کریم همه مخلوقات، در همه عوالم و مراتب هستی «کلمات» بی‌پایان الهی خوانده شده‌اند که بر او دلالت داشته و ضمیر و باطن او را جلوه‌گر می‌شوند؛ در این میان برخی از مخلوقات چون «انسان کامل»، «قضای حتمی و سنت قطعی» و «دین اسلام با همه لوازمش» از جمله قرآن کریم، دلالتی روشن‌تر و حکایتی واضح‌تر از باطن و ضمیر حق تعالی دارند. لذا در قرآن کریم این امور مشخصا «کلمه الله» نامیده شده‌اند. مکتب عرفانی دقیق و منظم ابن عربی که با الهام از قرآن کریم ممکنات را «کلمات» بی‌پایان حضرت حق می‌داند؛ بر مبنای «هستی شناسی» مبتنی بر «تجلی و ظهور» و با استفاده از حقیقتی به نام «نَفَس رحمانی» دایره واژگانی «حرف»، «کلمه»، «کلام» و «کتاب» را با محوریت کلمه، ایجاد کرده و به همین وسیله تحلیل عرفانی از «حقیقت کلمه» در قرآن کریم ارائه داده است. و معتقد شده است که «انسان»، «جهان» و «قرآن» به عنوان «کلمات آفاقی» و «أنفسیِ» حضرت حق تطابقی کامل دارند. از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی در منابع اصیل مکتب ابن عربی در موضوع حقیقت کلمه در قرآن کریم این نتیجه حاصل می‌شود؛ که از طرف متکلّمِ حکیم، هر چه است: اظهار است و ابراز، کلمه است و کلام، ظهور صفات جمال است و جلال و از طرف کلمات او نمایش است و جلوه‌گری، نمود است و نشان، حکایت صفات جمال است و جلال و در نهایت اینکه مخلوقات الهی چون کلمات، وابسته و متّکی به متکلّم خویش بوده و استقرار و استقلالی از خویش ندارند.

هدف:. بنا بر تعاریفی که مفسران از واژه «آیه» به عمل آورده اند این واژه در اصیل ترین معنا به عنوان نشان و علامت واضح و آشکار است چرا که نشان از قدرت، عظمت و علم خدا به شمار می‌آید. کلمه آیه علاوه بر اطلاق بر امورات مهم و نقش‌آفرین در نظام هدایت بشری در کاربردهای قرآنی خود بر پدیده‌های طبیعی از نظر الهی، بسان قرآن و معجزات انبیای دیگر نیز، «آیه» خوانده شده است. قرآن، شامل آیاتی است که تمامی پدیده‌های طبیعی و مخلوقات را نشانه ها و تجلیات خداوند بر می‌شمارد. «تجلی» که به معنای آشکارا شدن، ظهور و تابش است، یکی از محوری ترین مباحث عرفانی است که آراء عرفا و بزرگان اهل معرفت، به خصوص ابن‌عربی را دربر می‌گیرد. اثر حاضر کوشیده است تا در پرتو نظریه تجلی و ظهور، آیه و ارتباط آن با این نظریه و سیمایی کلی از جهان‌بینی توحیدی و خدا محوری عرفانی در مورد حق‌تعالی، جهان و انسان و ارتباط میان آن‌ها را ارائه دهد، همچنین نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها را نیز مورد نقد و بررسی قرار خواهدداد. روش‌شناسی پژوهش: این پژوهش، از نوع مطالعه ای بنیادی و توصیفی – تحلیلی بوده که از طریق منابع کتابخانه ای و پایگاه های ملی اطلاعاتی صورت گرفته است. یافته‌ها: آیه، نشان و آیت خداست که نشانه‌هایی دال بر وحدانیت، قدرت، علم و عظمت خداوند است قرآن آیه را در مفهومی متنی «آیه‌های قرآن و فرامتنی «جهان طبیعت» بیان می‌کند و برای نشانه‌های خود سه منبع کلی را در نظر می‌گیرد، وجود انسان، جهان طبیعی و رخدادهای تاریخی. خداوند در عین حالی که همه موجودات را آیه معرفی می کند، پی به وجود آفریننده ای بی بدیل را، امری بدیهی می شمارد. قرآن حقیقت عینی و تکوینی عالم هستی است و هرچه ماسِوای خداوند است آیه است کل عالم و مخلوقات آیه است و در عین حال بزرگ‌ترین نشانه و تجلی خدا، انسان کامل است. کلیت افکار ابن عربی، درباره ساختار وجودی عالم بعد از «وحدت وجود» به بحث تجلی بر می‌گردد به نظر او در جهان یک وجود بیشتر نیست و آن وجود بالضروره الازلیه الابدیه است در آموزه‌های وی کثرت در وجود نیست بلکه کثرت در مظاهر و فیض و تجلی حق است. نتیجه‌گیری: در نگاه قرآن، کل ماسوی الله، آیه و نشانه حضرت حق هستند هر کجا بهره ای از وجود است آیه‌ای از سوی خداست و وجود مستقلی ندارد خداوند در آیات بسیاری، همه مخلوقات را آیه می نامد که هیچ کدام وجودشان از ناحیه خودشان نیست بلکه همگی در اصل وجود یافتن به خدا محتاجند، در عین حال ابن‌عربی نیز معتقد است که ظهور کمالات الهی به وسیله علم ذاتی حق به خویشتن و کمالات ذات، باعث ظهور کثرات و مخلوقات می‌شود نظام تجلی در مکتب ابن‌عربی با دیدگاه وحدت وجودی، تمام کائنات را در بر می‌گیرد او معتقد است تنها یک حقیقت وجود و موجودراستین است و او وجود مطلق حق است و این حقیقت بحت را شئون و تجلیاتی است که در نتیجه آن کثرات و موجودات ظهور پیدا می‌کنند. و کامل ترین و بزرگترین تجلی خدا، انسان کامل است که جمیع جامع اسماء و صفات خداوند و در حقیقت بزرگترین آیه و نشانه وجود مطلق است.

با مطالعه تاریخ پی می‌بریم که مسئله جاودانگی بسیار مورد توجه انسان‌ها بوده و اهمیت آن همچنان ادامه دارد. بخش عمده‌ای از ترس انسان نسبت به مرگ به خاطر این است که فرد گمان می‌کند بعد از مرگ نابود می‌شود. اندیشه نابودی ممکن است زندگی انسان را تحت تأثیر قرار داده و حتی او را به ناامیدی بکشاند. اما اگر انسان بداند مرگ به معنای نابودی نیست بلکه بعد از مرگ به سرای دیگری منتقل می‌شود قطعاً روش زندگی خود را تغییر داده و خود را برای جهان دیگر آماده می‌کند. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی سعی شده به این سؤال مهم یعنی این‌که آیا انسان جاودانه است یا خیر، بر اساس نظرات فارابی و ابن عربی پاسخ داده شود و بین نظراتشان مقایسه‌ای انجام شود. به نظر فارابی در ابتدا نفس انسان مجرد و به همراه ماده است. به مرور زمان و با کسب ملکات نفسانی نیکو و با بالفعل کردن استعدادها به مرحله تجرد می‌رسد و از ماده و قوه جدا می‌شود. در این مرحله است که با فساد بدن، نفس از بین نرفته و باقی و جاودان می‌ماند و به سعادت می‌رسد. روشن است که همه انسان‌ها به این مرحله نمی‌رسند در نتیجه طبق نظر فارابی به تجرد نمی‌رسند و با مرگ بدن، نفوسشان نیز نابود می‌شوند. افرادی نیز وجود دارند که به خاطر جهلشان هم ملکات نیکو دارند و هم هیئات ناپسند کسب کرده‌اند. به اعتقاد فارابی این افراد جاودان‌اند اما به خاطر جمع ملکات نیکو و ملکات ناپسند نفوسشان در عذاب‌اند. اما ابن عربی معتقد است که همه انسان‌ها جاودان‌اند. او نفس انسان را مجرد می‌داند و اعتقاد دارد انسان به هر صورتی که هست و با هر ملکاتی که کسب کرده، بعد از مرگ نابود نمی‌شود زیرا وی معتقد است که با مرگ، حیات بدن از بین می‌رود و در نتیجه آن جسم فاسد و نابود می‌شود اما حیات ذاتی نفس است در نتیجه هیچ‌گاه از نفس جدا نمی‌شود.

بدون تردید، یکی از مهمترین دغدغه‏های صاحب‏نظرانی که در حوزه الهیات دینی بحث می‏کنند، بحث وحدت با کثرات و چگونگی ارتباط بین وحدت وکثرات بوده است. به گونه‏ای که تاکنون بسیاری از عالمان در طول تاریخ فکری بشر به این موضوع پرداخته و از زاویه‌های گوناگونی به این امر نگریسته‌اند. همین نقطه محل اختلاف آراء و انظار متنوعی در دوره‌های پسین یعنی در عصر مفسران و مروجان ادیان بوده است. لذا بسیاری از متأ‌لهان کوشیده‌اند تا این مسئله را از منظر خود حل کنند. در این میان نظرات اندیشمندانی چون ابن عربی در عرفان اسلامی، و مایستر اکهارت به عنوان عارف برجسته مسیحی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با این توجه، تحقیق حاضر، به دنبال بررسی این است که در اندیشه ابن عربی و اکهارت ارتباط توحید و کثرات چگونه توجیه پذیراست؟ بر این اساس، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و روش مقایسه‏ای نظرات این دو اندیشمند عارف اسلامی و مسیحی را پیرامون «انسان کامل» مورد درنگ قرار داده و در نهایت به مقایسه مهم‏ترین آراء این دو پرداخته‏ایم. از جمله یافته‏ها و نتایج تحقیق حاضر اینکه، ابن عربی و اکهارت با هم اشتراکات و افتراقاتی دارند. از جمله اشتراکات آنها می‏توان به اشتراک نظر در بحث انسان کامل و همچنین تمرکز بر وحدت وجود و ایجاد مفاهیم عرفانی خاص و نیز زبان غامض هر دو اشاره کرد. نیز بحث گشودگی نسبت به اندیشه های دیگران و همچنین تمرکز عرفان آنها بر منبع مقدس و نیز بهره مندی از مکاشفات از دیگر وجوه اشتراکی آنها محسوب می شود. همچنین بر اساس تحقیق حاضر، در بحث افتراقات این دو می توان به جایگاه و نیز نحوه گزارش مشاهدات اشاره کرد.

مبحث تجلّی یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوعات در عرفان اسلامی به شمار می‌رود. تجلّی در لغت به معنای آشکارشدن و نمودارشدن است و در اصطلاح نوری است که بر دل عارف ظاهر می‌گردد. در میان اندیشمندان اسلامی محیی‌الدین ابن‌عربی (560-638 ه.ق.) به عنوان یکی از بزرگترین عارفان قرن ششم و هفتم هجری و بنیان‌گذار عرفان نظری، خلقت عالم هستی را حاصل تجلّی می‌داند؛ به گونه‌ای‌که می‌توان ادّعا کرد خلاصه و عصاره‌ی عرفان محیی‌الدین، نظریه‌ی او پیرامون تجلّی است. این پژوهش به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی مفهوم تجلّی از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا پرداخته است. به طور کلّی می‌توان گفت از دیدگاه ابن‌عربی تجلّی حق تعالی در دو مرحله‌ی «تجلّی اوّل» و «تجلّی ثانی» و یا «فیض اقدس» و «فیض مقّدس» صورت می‌پذیرد. تجلّی، محوری‌ترین مسأله‌ای است که در جهان‌شناسی ابن‌عربی مورد توجّه و مداقّه قرارگرفته است و افکار و آراء این اندیشمند و عارف بزرگ اسلامی، درباره‌ی چگونگی ساختار نظام خلقت، به موضوع تجلّی حق باز می‌گردد. از دیدگاه او اگر چنانچه حق در خفا می‌ماند و متجلّی نمی‌گردید، عالم هستی ظهور و بروز نمی‌یافت و خلقت عالم، نتیجه‌ی تجلّی ذات حق بر صورت ممکنات است. از سویی دیگر، جلال‌الدّین محمّد بلخی (604-672ه.ق.) عارف و شاعر مشهور ایرانی با نگاهی لطیف، شاعرانه و عارفانه عالم هستی را تجلّیگاه و مظهر حضرت حق می‌داند و عالم را جز ظهور و انعکاس حق نمی‌بیند. از دیدگاه وی، عالم هستی جز با تجلّیاتش شناخته نمی‌شود و راه شهود این تجلّیات نیز زدودن حواس ظاهری، همرنگ شدن و اتّحاد با آن وجود یگانه است. مولانا با زبانی سمبولیک و رمزآلود و با بهره‌گیری از وحی و آیات قرآن کریم، وجود مطلق حق را وجودی واحد می‌داند که از فرط پُری، تجلّی یافته و در صورت‌ها و تعیّنات متکثّر هویدا گشته است. البته این دو عارف بزرگ اسلامی، اگرچه در اصل مسأله‌ی تجلّی با یکدیگر هم‌نظرند، امّا با دو زبان گوناگون به تحلیل و بیان مسأله پرداخته‌اند؛ که ما در این پژوهش موارد اشتراک و افتراق آن‌ها را در این مسأله بیان نموده‌ایم، که از جمله اشتراکات آن دو می‌توان به این نکته اشاره کرد که از دیدگاه این دو عارف بزرگ، حق با تجلّیاتش ظهور و بروزیافته و حق و خلق به گونه‌ی رازآلودی درهم آمیخته شده‌اند. امّا یکی از وجوه افتراق نظریات ایشان پیرامون مفهوم تجلّی، کاربرد زبان عقل در بیان شهودات عرفانی است.

خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید : و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها. (اعراف،180) و خداوند دارای نیکوترین نام هاست پس او را با آن نام ها بخوانید. اسماء حسنی به معنی نیکوترین نام هاست که در بالاترین درجه و کمال تعلق به خداوند متعال دارند و از نظر ارباب معرفت، عالم تجلی گاه اسماء حسنی الهی و فروغ جمال حق و بازتاب اسماء و صفات اوست و هر انسانی مظهر اسم یا اسماء الهی است. اسماء حسنی الهی مهم ترین نظریه در آثار ابن عربی است و او اسماء الهی را نخستین مرجع کسب شناخت عالم می داند و هر امر الهی و جهانی به نظر او به اسماء الهی بار میگرددو هر صفتی که مخلوق دارد در اصل وجودی به خود خدا بر می گرددو وجود و قدرت و علم مخلوق همه از وجود و علم و قدرت خداوند سرچشمه می گیرند. مولوی تجلیات ذات را در اسماء حسنی می داند و همه مخلوقات را مظهر خارجی آن اسماء الهی دانسته و خالفت و مسجودیت آدم را به جهت ظرفیت و احاطه او به کل اسماء الهی می داند.

دراین پایان نامه به بررسی ومقایسه جایگاه ماهیت بدون وجود در نظام فلسفی ابن سینا،ثابتات ازلی معتزله واعیان ثابته ابن عربی می پردازیم.از نظر ابن سینا ماهیت من حیث هی،نه موجود است و نه معدوم.که ظاهر امر این است که چنین ماهیتی مستقل از وجودمنشأ اثری نیست؛اما شواهد گوناگونی در آثار ابن سینا در باب شأنیت مستقل ماهیت از وجود به چشم می خورد.گروهی از معتزله نیز برای حل مسأله علم خدای متعال قبل از ایجاد،نظریه ثابتات ازلی را مطرح کرده اند.این ثابتات دربرگیرنده ی موجودات و معدومات ممکن می شوند.ثبوت از نظر ایشان ،اعم از وجود و در مقابل نفی قرارمی گیرد.همچنین ممتنعات درواقع دارای ثبوت نیستند و منتفی هستند. این ثابتات متعلق علم خدای متعال قرارمی گیرند،عارفی چون ابن عربی نیز نظریه اعیان ثابته را از دیدگاه ثابتات ازلی معتزله الهام گرفته است؛اگر چه که در برخی مواقع دیدگاه خود را متمایز از دیدگاه معتزله بیان می کندولی وجوه تمایز این دو دیدگاه را روشن نمی سازد.به نظرمی رسد این سه دیدگاه دارای شباهت هایی چون : تقرر و ثبوت ماهیت بدون وجود خارجی،تشابه برخی از ادله ی معتزله با عرفا،ثبوت معدومات ممکن در معتزله و شیئیت ثبوت اعیان ثابته، و تفاوت هایی چون : عدم اتصاف ماهیت فی حدنفسه به وجودیا عدم در دیدگاه ابن سینا و اتصاف ماهیت به وجود وعدم در دیدگاه معتزله و عرفا اگرچه این ماهیت معدوم می تواند دارای ثبوت باشد،اشاره کرد،اماتفاوت دیگر،درکارکردها است که می توان به دارای اثرخواندن ماهیت بدون وجود در فلسفه ابن سیناو کارکردهای دیگری چون : قضاو قدر سرالقدر و... درعرفان اشاره کرد،همچنین می توان از تفاوت های دیگری چون: تفاوت در ثبوت وتقسیم بندی ماهیات خارجی نام برد.که در راستای این پایان نامه، مطالبی مانند: کلی طبیعی ،شواهد استقلال ماهیت از وجود ، علم الهی،نظریه ثابتات ازلی ثبوت معدومات ونظریه حال ، کارکردهای نظریه ثابتات ازلی در کلام معتزله ، نقدهای فلاسفه برثبوت معدومات وثبوت حال، اقسام معدوم ،ادله ابن عربی بر اثبات اعیان ثابته،و کار کرد اعیان ثابته درعرفان ابن عربی را از مباحث مقدماتی این پایان نامه به شمار آورد.و نیز رابطه ی اعیان ثابته با ثابتات ازلی و نگاه فلاسفه به اعیان ثابته ابن عربی و ادله ی هریک از این سه دیدگاه و ارزیابی تفاوت ها وشباهت های آن ها،بحث های اصلی این پایان نامه می باشند.

شناخت انسان از اصول مهم دست یافتن به معرفت در عرفان اسلامی به شمار می‌رود و به همین دلیل توجه به دیدگاههای انسان شناسی عرفا در تبیین مبانی و اصول بینش عرفانی آنان دارای اهمّیت بسیاری است. البته مبانی انسان شناسی در دو دورۀ اصلی تاریخ عرفان اسلامی، یعنی دوره یا سنّت اوّل عرفانی (از آغاز تصوّف تا قرن هفتم) و دوره یا سنّت دوم عرفانی( قرن هفتم تا دهم هجری) کاملاً با یکدیگر متفاوت است. وجه تمایز اصلی دیدگاههای انسان شناسی در این دو دوره، توجه به رکن هستی شناسی است. شناخت انسان، در سنّت دوم عرفانی، به دلیل آنکه انسان مرتبه‌ای از مراتب هستی به شمار می‌رود، پیوند محکمی با دیدگاههای هستی شناسی دارد. ما در این پژوهش، مولوی و ابن عربی را به عنوان نمایندگان سنّت اول و دوم عرفانی در نظرگرفته‌ایم؛ مولوی به عنوان عارف بزرگ سنّت اول که وسیع‌ترین مجال را برای طرح دیدگاههای این سنّت در حوزۀ انسان شناسی فراهم کرده است. محیی الدین ابن عربی نیز به عنوان چهرۀ برجستۀ سنّت دوم عرفانی که آرا و اندیشه‌های عرفانی وی، الهام بخش بسیاری از بزرگان عرفان و ادب اسلامی بوده است؛ کسانی چون: فخرالدین عراقی، شیخ محمود شبستری، نورالدین عبدالرحمن جامی، شاه نعمت الله ولی و... که همگی متأثّر از مکتب عرفانی ابن عربی بوده‌اند. این رساله از طریق مقایسۀ تطبیقی دیدگاههای مولوی و ابن عربی دربارۀ کلیات مبانی انسان شناسی، بررسی مراتب انسان و تبیین ویژگی‌های انسانهای کمال یافته ، مبانی انسان شناسی دو سنّت عرفانی را تحلیل و بررسی می‌کند.

هر چند فلوطین و ابن عربی از دو مکتب فکری جداگانه و مستقل هستند، اندیشه های آنها در مورد خداوند شباهت بسیاری دارد. به گونه ای که برخی از وجوه شباهت أحد فلوطینی ناظر به احدیت وصفی و برخی دیگر به أحدیت ذاتی است. از این جهت، از نظر هر دو آنها ذات خداوند قابل شناخت نیست و معلوم انسان یا موجود دیگری نمی گردد؛ همچنین ذات خداوند دارای وحدت حقیقی است و سایر موجودات وحدت غیر حقیقی دارند، چگونگی صدور موجودات در تشکیک طولی و عقل بودن نخستین صادر و وحدت وجود، نیازمندی و فقر همه موجودات به خداوند، از جمله مشابهت ها می باشد. با وجود این مشابهت ها، تفاوت هایی نیز میان مبانی و اندیشه های این دو متفکر هست. فلوطین شناخت أحد را صرفا سلبی می داند و ادراک ایجابی از نظر او به طور کلی منتفی است. در مقابل ابن عربی با تفاوت گذاری میان أحدیت وصفی و واحدیت، شناخت ایجابی را در مقام واحدیت اثبات می نماید. این مقاله از جهت بررسی و تحلیل تفاوت ها و شباهت های بیان شده میان فلوطین و مکتب ابن عربی دارای نوآوری می باشد.

اخلاق و ارزش­های اخلاقی در زندگی اموری بنیادی هستند و باور به مطلقیت و ثبات ارزش­های اخلاقی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم در مسائل اصلی زندگی انسان ، به­ویژه در جوامع مدرن دارد. یکی از عقاید گروه مطلق­گرایان اخلاقی، اعتقاد به عینیت­داشتن ارزش­های اخلاقی است که بر اساس آن، منشأ و معیار اخلاقیات را برگرفته از حقایقی عینی، ثابت و واقعی می­دانند. این مقاله به بررسی آراء "محیی­الدین ابن­عربی" عارف فیلسوف­مآب مسلمان اندلسی، در این زمینه اختصاص­دارد. بنا بر آن بر اساس قول به نظریۀ اسما و اعیان ثابتۀ ابن­عربی، عینیت ارزش­های اخلاقی و جاودانگی و ازلی بودن آن­ها امری ثابت و یقینی می­باشد. از دید ابن­عربی، وجودی جز خداوند نیست و خلقت چیزی جز ظهور اسما و صفات او نبوده و نخواهدبود. با توجه به نظریۀ اسما و اعیان ثابته، فضایل و ارزش­های اخلاقی چیزی جز اسما و صفات خدا نیستند که با فیض اقدس الهی، از علم الهی در اعیان ثابته متجلی­شدند و در انسان که محل ظهور جامع اسمای الهی است، به شکل اخلاق ظهو­ردارند و ارزش­های اخلاقی و صفاتی و افعالی، چیزی جز ظهور اسمای خداوندی و اعیان ثابتۀ آن­ها نیستند.