جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان به عنوان موجودی که دارای قدرت عاقله است، همواره در تلاش برای کشف حقیقت هستی بوده است. یکی از اصلی‏ترین پرسش‏هایی که در پی پاسخ به آن بوده است، یافت منشأ هستی و چگونگی پیدایش آن است. در این میان ادیان الهی و پیامبران در پی پاسخ به این مسئله مبادی توحید را تبیین کردند. پذیرش وجود واجب به عنوان اصل مشترک همه ادیان الهی و فیلسوفان الهی است؛ اما همواره بعضی از متفکران وجود واجب را متناقض‏نما می‏دانند؛ به طوری که به عقیده آنها نمی‏توان وجود خدا را اثبات کرد. یکی از این متفکران ملحد، ژان پل سارتر است که در مهم‏ترین اثر فلسفی خودش به عنوان هستی و نیستی، دو دلیل اصلی برای رد واجب‏الوجود ذکر کرده است. این دو دلیل که درحقیقت نقد دیدگاه‏های دکارت و لایب‎نیتس درباره واجب هستند، یکی به دنبال اثبات متناقض‏بودن وجود واجب است و دیگری ضرورت منطقی واجب‏الوجود را رد می‎کند. او همچنین وجود خدا را به عنوان یک موجود لغیره مانع تحقق آزادی انسانی می‏بیند. سارتر آزادی را به وجود انسان بر می‏گرداند و انسان را از هر گونه قید و بند رها می‎داند و به همین دلیل در نگاه او هر چیزی که مانع تحقق این آزادی ذاتی شود، نمی‏تواند موجود باشد و انسان برای فرار از این آزادی و مسئولیت خود مفهوم خدا را ساخته است. این پژوهش بر آن است با تبیین این دلایل، با مبانی حکمت الهی متعالیه که واجب‏الوجود در آن نقشی اساسی دارد، به نقد آنها بپردازد.

عرفان اسلامی به عنوان نمودِ دینی معرفت باطنی(Esotericism)، ساحتِ حیات مادّی، جایگاه انسان در هستی و در نهایت، حیات آن‏جهانی او را مورد توجّه قرار داده است. وجودمداری یا اگزیستانسیالیسم(Existentialism) نیز با این دو ویژگی که وجود را بر ماهیّت مقدّم می‏داند و دیگر آنکه موضوعِ اندیشه را انسان می‏داند و نه موضوعات فلسفیِ صرف. تحقّق امکان‏های موجودِ انسانی را مورد توجّه قرار داده است و از همین رو بیشتر شاخصه‏های اصلی این مکتب فکری از جمله توجّه به فردیّت، وضعیّتِ وجودی، آزادی، اخلاق و مسؤولیّتِ ناشی از آن‏ها در این مکتب بر محور یگانگیِ انسان می‏گردد. این پژوهش جایگاه انسان در دو جهان‏بینی مزبور را بر اساس «حدیقه» و «تهوع» بررسی کرده و به یافته‏هایی از این دست نایل آمده است که با وجود تفاوت‏های بنیادین فکری، انسان همچون یگانة هستی، در هر دو مکتب فکری جایگاه والایی دارد. هر دو مکتب فکری در جهت دستیابی انسان به مراتب متعالی وجود، او را به پشت پازدن به حیات مادّی صرف ‏فرا می‏خوانند. سنایی، نیل به این هدف را درگرو سلوک عرفانی و پیروی از شریعت و سارتر در رمان تهوّع، آن را در گرو پرداختن به امور متعالی از جمله آفرینش هنری یا شرکت در فرایند نوشتن می‏داند.

دیوان حافظ را می‌توان از زاویه‌دیدهای متفاوتی به نظاره نشست. با توجه به ابهام در «من» حافظ و ارتباط «من» و «دیگری» یکی از موضوعاتی که می‌تواند در حوزۀ مطالعات حافظ‌شناسی مطرح شود، بررسی «دیگری» در دیوان اوست. «دیگری» یک اصطلاح فلسفی است که از آن برداشت‌های متفاوتی صورت پذیرفته‌ است. با توجه به آنکه حافظ در دیوان خود، افراد را به دو دسته تقسیم می‌کند (یک دسته افرادی که با نظر مخالفت به آنان می‌نگرد و گروهی که نظر موافق نسبت به آنان دارد و دستۀ دوم، خود را در مقابلِ یک امر متعالی روبه‌رو می‌بینند)، می‌توان دو نوع «دیگری» را در دیوان حافظ تشخیص داد؛ که ما در این مقاله از این دو با عناوین «دیگری استعلایی» و «دیگری متعالی» نام برده‌ایم. برای تبیین این دو «دیگری»، به روش تحلیلی- توصیفی- تطبیقی، به‌ترتیب از مباحث «نگاه دیگری» در اندیشۀ سارتر و «مطلقاً دیگر» در اندیشۀ رودلف اُتّو بهره ‌برده می‌شود. هدف این بررسی تطبیقی رسیدن به یک برداشت متفاوت و گسترش معنا در دیوان حافظ است. حاصل تطبیق نخست این است که حافظ، خود به‌عنوان «دیگری»، بر تمدن اسلامی ظهور می‌یابد و باعث بازشناسی اهل فرهنگ اسلامی نسبت به خود آن‌ها می‌شود و شخصیت حافظ بدون تشخص معین باقی می‌ماند. در دومین تطبیق، حافظ در مقام «من» در مقابل «دیگری متعالیِ» رازآمیزی واقع می‌شود که از طریق هیبت‌ناکی و جذبه با او مرتبط است.

مقالۀ حاضر می‌کوشد نشان دهد در آموزۀ روان‌شناختی پدیدارشناسی به‌سببِ کاربست روش فروکاست آیدتیک، ادراک معرفت‌شناختی آگاهی به ادراک زیبایی‌شناختی آگاهی تبدیل می‌شود. دستاورد مهم این مقاله تمرکز بر این چرخش انقلاب‌گونه است که تمهیدات آن از هوسرل و آموزۀ فروکاست آید‌تیک او مایه می‌گیرد؛ زیرا براساسِ این روش، حیات استعلایی آگاهی از حالت شهود ذوات در ذهنیت محض به علمی عینی‌کننده تبدیل می‌شود تا سبب قوام‌بخشی (وجودبخشی) اشیا شود؛ اما سرانجام کاربست آموزۀ فروکاست آیدتیک نزد هیدگر قرارگرفتن وجود خاص آدمی به جای آگاهی است تا آگاهی‌ـ‌اگزیستانس پدیدار شود. نویسنده نتیجه می‌گیرد براساسِ کاربست این آموزه و یکی‌شدن آگاهی و آزادی که شاخصۀ مهم اگزیستانس است، در نزد سارتر هدف نهایی آموزۀ فروکاست آیدتیک، عدم‌سازی است؛ زیرا آگاهی محض، خالی از محتوا و عدم است. به این ترتیب، آگاهی در عین حال که خودانگیختگی است، آگاهی هم هست؛ لذا آگاهیْ صرافت محض و فاقد ماهیت شناخته می‌شود و می‌توان آن را به «طرح» تعریف کرد؛ زیرا می‌تواند خود را آزادانه بیافریند، انتخاب و ابداع کند. پس آگاهی همان اگزیستانس است. این گونه از ادراک حیات استعلایی آگاهی را می‌توان عمیق‌ترین ریشۀ ادراک زیبایی‌شناسی آگاهی دانست که سرانجام پدیدارشناسی را به «فلسفۀ عمل» تبدیل می‌کند؛ اما نمونه‌های مهم خودانگیختگی و نظرگاه زیبایی‌شناختی آگاهی که در اینجا طرح آگاهی خوانده می‌شود، در تخیل و عواطف به‌روشنی دیده می‌شود.

بحث اصالت وجود در فلسفه اسلامی و نیز در فلسفه غرب از مسایل مهم و مورد توجه جدی، بویژه در دوره مدرن و در فلسفه اگزیستانس می باشد. گرچه هر یک به معنای خاص خود در دو حوزه مختلف مورد بحث قرار گرفته است. این پایان نامه به کنکاش در دیدگاه دو فیلسوف اسلامی و غربی یعنی ملاصدرا و ژان پل سارتر که هر کدام نظریات مهمی در این زمینه دارند، می پردازد و دیدگاه هر یک را در همان حوزه فلسفی خودش مورد بررسی قرار می دهد و ابتدا به بحث مبانی فلسلفی هر یک پرداخته و سپس نتایجی که هر کدام دست یافته اند مورد مطالعه قرار می دهد و در نهایت این نتایج را با یکدیگر مورد مقایسه قرار داده و به تحلیل و ارزیابی این دو دیدگاه می پردازد.