جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین گرایش ها و مکاتب کلامی پدید آمده در کلام تشیع، مکتب کلام فلسفی است. این مکتب که در قرن هفتم توسط خواجه نصیرالدین طوسی (م 672 ق) تأسیس گردید، در ادامه توسط پیروان او مانند علاّمه حلّی (م 726 ق) وفیاض لاهیجی (م 1072 ق) بسط و گسترش یافت و در اندک زمانی، تبدیل به جریان غالب و حاکم در کلام شیعه گشت در این مقاله، در صدد آنیم که پس از ارائه ی تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، با توجه به نگاشته های کلامی لاهیجی، ملاک ها و ویژگی‌های این مکتب کلامی، از جمله استفاده از اصول، قواعد و اصطلاحات فلسفی در تبیین مباحث کلامی را بازشناسی و معرّفی نماییم. شناخت این ویژگی ها و خصائص در تجزیه و تحلیل آرا و اندیشه های کلامی متکلّمان این مکتب از اهمیت فراوانی برخوردار است.

اَلْآراءُ وَالدِّیانات، کتابی است دربارۀ عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی نوشتۀ ابومحمدحسن بن موسی نوبختی (د ح 310ق/922م)، فیلسوف و منجم و متکلم شیعی ایرانی و نویسندۀ کتاب فرق‌الشیعه که بارها به چاپ رسیده است. از کتاب الآراء والدیانات اثری به دست نیست، لیکن مطالب آن به گونۀ گسترده‌ای در کتابهای اسلامی مربوط به این موضوع بازتاب یافته است و این نشان می‌دهد که این کتاب از آوازه‌ای بلند و نیکو برخوردار بوده است. ابن‌ندیم، نوبختی و خاندانش را به دوستداری علی(ع) و اولاد او ستوده و گفته است: او کتابهای بسیار گرد می‌آورد و شمار فراوانی از آن را به خط خود استنساخ می‌کرد. وی را کتاب الآراء والدیانات است که آن را به پایان نرسانده است (الفهرست، صص 251-252). احمدبن علی نجاشی (د 450ق/1058م) نیز او را به عنوان متکلمی مبرّز می‌ستاید و می‌گوید: الآراء والدیانات کتابی بزرگ و نیکوست که من آن را بر استادم ابوعبداللّه (محمدبن محمدبن نعمان‌بن عبدالسلام معروف به شیخ مفید، د 413ق/1022م) خوانده‌ام (رجال، ص 46). همچنین رضی‌الدین علی‌بن موسی معروف به سیدبن طاووس (د 664ق/1266م) می‌گوید: کتاب الآراد والدیانات نوبختی اکنون در نزد من است و من از این کتاب به آکاهی وی از علم نجوم پی بردم (فرج المهموم، ص 121). نیمۀ دوم سدۀ 3ق/9م که نوبختی در آن می‌زیسته، روزگار جوش و خروش اندیشه‌های گوناگون و کشاکش آزاد فرقه‌ها با یکدیگر بوده است. درگیری زبانی و قلمی به ارزیابی باورهای مخالف منحصر نمی‌شده، بلکه به شرح و نگارش تاریخ آن فرقه‌ها و عقاید ایشان نیز می‌کشیده است. همزمان با او یا اندکی پیش و پس از وی، کسان بساری به این کار دست یازیده‌اند که اقبال آشتیانی برخی از ایشان را یاد کرده است (خاندان نوبختی، صص 136-139). با اینهمه، آقابزرگ تهرانی او را نخستین دانشمند مسلمان می‌داند که دربارۀ ملل و نحل و آراء و فرقه‌ها کتاب نوشته است. دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته‌اند، همگی متأخر از او بوده‌اند: ابوبکر باقلانی (د 403ق/1013م)، ابومنصور عبدالقاهربن طاهر بغدادی (د 429ق/1038م)، ابوبکر احمدبن محمد اصفهانی (د ح 451ق/1059م)، ابن‌حزم (د 456ق/1064م)، شهرستانی (د 548ق/1153م) و جز ایشان (الذریعه، 1/34-35). کتاب الآراء والدیانات را نویسندگان پس از نوبختی مانند مسعودی (د 346ق/957م)، ابن‌جوزی (د 597ق/1201م)، ابن‌ابی الحدید (د 655ق/1257م) و دیگران در دست داشته‌اند. از اشارات آنان می‌توان استنباط کرد که الآراء والدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان، عقاید فیلسوفان یونان، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوستان، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقیدۀ جهم‌بن صفوان، مذهب هشام‌بن حکم در تشبیه و تجسیم، عقاید مقاتل‌بن سلیمان و نعیم‌بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی (اقبال 139). مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 1/34-35، 16/179؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمن، تابیس ابلیس، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، 1368ق، ص 83؛ ابن‌حزم، علی‌بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، بیروت، دارالمعرفه، 1975م، ص 194؛ ابن‌طاووس، علی‌بن موسی، فرج‌المهموم، قم، منشورات الرضی، 1363ش؛ ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، 1398ق؛ اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، 1357ش، ص 140؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیه، صص 93-94؛ قهپایی، عنایه‌اللّه علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، 1384ق، 2/157؛ مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال، نجف، 1350ق، 1/311-312؛ مسعودی، علی‌بن حسین، التنبیه والاشراف، بیروت، دارصعب، ص 343؛ همو، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، 1385ق، 1/94؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبه الداوری، 1397ق. بخش معارف

مقایسه اندیشه های کلامی نوبختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامی امامیه و معتزله ، علاوه بر تبیین نقاط اختلاف آرای نوبختیان و شیخ مفید، نقش هر یک از آنان در این تطور اندیشه ای را نمایان می کند. این پژوهش نشان می دهد نمی توان میزان هم نوایی و نزدیکی نوبختیان با معتزله را بیش از قرابت اندیشه های شیخ مفید با معتزلیان دانست، بلکه هر یک از آنان در موضوعات مختلف کلامی به فراخور مبانی و پیش فرض های کلامی خود دیدگاهی را ارائه کرده اند که گاه با معتزله وگاه با متکلمان امامی کوفه همسان است. از این رو، همان گونه که در آرایی مانند برخی فروعات وعده و وعید نوبختیان هم رای معتزله اند، شیخ مفید در مباحثی مانند معرفت و استطاعت، آرایی نزدیک به اندیشه معتزله را برگزیده است. هم چنین بنا بر این تحقیق، اگر چه در برخی اندیشه ها نوعی هم رایی بین نوبختیان و شیخ مفید با معتزلیان مشاهده می شود، اما ریشه این اندیشه ها در آرای منقول از متکلمان امامی در مدرسه کوفه یافت می شود؛ از این رو این هم رایی با معتزله الزاما به معنای تاثیر پذیری و وام گیری از معتزله و جدایی از پیشینه کلام امامیه نیست.