جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرح احیای آثار حکمای ایرانی، ایده‌ای بود که روح آن را هانری کربن در برخی اساتید معاصر دمید. استاد آشتیانی نیز تحت تأثیر همین نگاه به تحقیق در کتب و رسائل بسیاری از حکمای چهار قرن اخیر پرداخت و مجموعهٔ چهارجلدی منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران را تألیف کرد. او علی‌رغم درخواست کربن، مبتنی بر تصحیح و چاپ بی‌کم‌وکاست آثار فیلسوفان شامخ ـ آن‌چنان‌که کربن با کمک سید حسین نصر در گردآوری مجموعه مصنفات شیخ اشراق عمل کرد ـ صِرف چاپ آثار را چندان مفید نمی‌دانست. به باور وی، آرای گذشتگان ضمن تصحیح و چاپ، باید تحلیل، نقد و داوری شود و میزان اهمیت هر متفکر و تأثیر و تأثرات میان فیلسوفان برای خواننده روشن شود. اما نگارنده با تأمل فراوان در این اثر سترگ و مطالب متنوع آن دریافت که غایت آشتیانی از این نقد و نظرها، دست‌کم در مقام عمل، امر دیگری بوده است؛ و آن، مقایسهٔ آثار هر فیلسوف با آرای ملاصدرا است. در این نوشتار نشان داده شده که استاد معاصر، پاره‌ای از نظرات فیلسوفان غیرصدرایی را در آرای ملاصدرا هضم می‌کند و در بیشتر موارد ـ بدون همدلی و توجه لازم به بستر معرفتی متفکران مورد بحث ـ نظرات ایشان را با ذکر دلایلی بر پایهٔ مبانی صدرایی یا حتی بدون دلیل و صرف بیانات شعاری، نقد و جرح می‌کند. ثمرهٔ چنین عملکردی برای بیشتر مخاطبانِ تألیف سترگ آشتیانی، بی‌مبالاتی به آثار متفکران غیرصدرایی و غفلت از سفره‌های رنگارنگ فیلسوفان شیعی چهار سدهٔ اخیر است.

تبیین حقیقت علم و چگونگی دسترسی به واقع از جمله مباحث عمیق و پر ماجرائی است که فیلسوفان از آغاز پیدایش فلسفه تاکنون به آن توجه داشته اند و سنگینی آن را بر دوش خود احساس نموده اند و هنوز نیز از معماهای ناگشوده فلسفی به شمار می آید. در فلسفه اسلامی این موضوع از جهت رابطه ادراک با شیء ادراک شده و رابطه ادراک با شخص ادراک کننده مورد توجه قرار گرفته است. این بحث با توجه به تعریف علم به تمثل حقیقت شیء یا حضور ماهیت شیء در نزد مدرک همواره با اشکال معروف اجتماع جوهر و عرض مواجه بوده است و به آراء گوناگونی انجامیده است: 1)نظریه کیفیت ذات اضافه 2)نظریه شبح 3)نظریه ماهوی در تبیین های مختلف. در این مقاله پس از بیان چگونگی تحول آراء فیلسوفان مسلمان در این موضوع به بررسی تحلیل و ارزیابی هر یک از این نظریات پرداخته، پیش فرض ها، عوامل موثر بر شکل گیری آنها، همچنین اشکالات وارد بر آنها را بر اساس ملاک های سازگاری (consistency)، استقلال (independence)، تمامیت (completeness) و میزان مقاومت آنها در برابر حملات شکاکانه بیان می نماییم.

سهروردی در آثار و مکتوبات متعدد خویش، درباره ی سعادت بحث کرده و همین امر مبین اهمیت فراوان این مساله در دیدگاه اوست. شیخ اشراق تنها به بیان یک تعریف از سعادت اکتفا کرده است و سعادت را در برخی از مکتوباتش به دو قسم سرمدی (آن جهانی) و مجازی (این جهانی) و در برخی دیگر از آثارش به دو قسم ابدی و غیر ابدی تقسیم کرده است. او هم چنین بر این باور است که میان نور و سعادت رابطه ی وثیقی وجود دارد و سعادت را امری مشکک می داند. او گرچه به ظاهر ملاک های متعددی برای سعادت عظمی ارائه داده است، می توان این دیدگاه های به ظاهر متعارض را با یک دیگر جمع کرد. او هم چنین برخلاف ارسطو و سعادت گروان جسمانی، بر این باور است که امکان دست یابی به سعادت عظمی در این دنیا وجود ندارد.

بنیادین بودن تبیین ابن سینا به‌منزله‌ی مبنایی‌ترین رهیافت فلسفی به فرایند وحی، که بیش‌ترین بازخوردها و تأثیرات را در سایر متفکران بعد از خود تا به امروز داشته است، ضرورت نگارش مقاله‌ی حاضر به حساب می‌آید. ابن سینا بیان می‌دارد که نفس ناطقه وجه امتیاز انسان از سایر موجودات است. نفس ناطقه وی را بر درک کلیات و حقایق عقلی توانا می‌سازد، بنابراین هنگامی که مسأله‌ی وحی را به مثابه‌ی نوعی معرفت مد نظر قرار می‌دهد به ناچار می‌بایست تبیین کند که نفس چگونه از طریق قوای خویش به معرفت وحیانی نائل می‌گردد. وی مدعی است وحی صرف نزول فرشته یا مکالمه‌ی الاهی با پیامبر نیست، بلکه حاصل تکامل و تعالی نفس نبوی به عالم قدسی است، بدین‌سان که نخست قوه‌ی نظری تکامل‌یافته‌ی نفس نبوی است که قادر به اتصال با عقل فعال (روح القدس) و ادراک معانی کلی می‌شود و سپس قوه‌ی خیال وی از چنین قدرتی برخوردار است که می‌تواند اصول کلی را با حفظ اصل وجود و سنخیت و تناسب آن، به صورت خیالی و حسی تنزل داده و در نتیجه کلام خدا را بشنود و فرشتگان الاهی را ببیند. مسأله‌ی دیگری که ابن‌سینا در این زمینه به تحلیل آن می‌پردازد معجزه است. معجزه از نظر ابن‌سینا محدود به افعال خارق عادت انبیا نیست. از نظر او، اصل وحی نیز خود نوعی معجزه است، بنابراین معجزه یکی از اجزا و عناصر مبحث نبوت است که قابلیت تحلیل فلسفی دارد.

شناخت نظام‌های فلسفی و مقایسه‌ی آن‌ها با یکدیگر،پژوهشی پرثمر است. این پژوهش با بیان تفاوت‌ها و شباهت‌های سامانه‌ای،به بررسی نظام‌های فلسفی‌ می‌پردازد و به بازشناسی آن‌ها از یکدیگر همت می‌گمارد.بر این اساس،در باب‌ اصلی که نظام فلسفی مدنظر با آن سامان یافته و مبادی و مبانی‌اش براساس آن‌ باید توجیه شود،تحقیق انجام می‌گیرد.این تحقیق در سه نظام فلسفی ارسطو، ابن سینا و ملاصدرا صورت می‌پذیرد و در صدد پاسخ به این پرسش است که تمایز بنیاد توجیه شود،تحقیق انجام می‌گیرد.این تحقیق در سه نظام فلسفی ارسطو، ابن سینا و ملاصدرا صورت می‌پذیرد و در صدد پاسخ به این پرسش است که تمایز بنیادین این سه نظام فلسفی در چیست؟به عبارتی دیگر،اصول بنیادینی که این‌ سه سنت را از هم متمایز می‌کند چیست؟این اصول،اصول تمایز سه‌گانه‌ای‌ هستند که در هر سه سنت فلسفی به گونه‌ای متفاوت بیان شده‌اند.اصل نخست، اصل تمایز ماده و صورت در نظام فلسفی ارسطو است.اصل دوم،اصل تمایز وجود و ماهیت در نظام فلسفی ابن سینا و اصل سوم،اصل تمایز حقیقت وجود و مفهوم‌ وجود در فلسفه‌ی ملاصدرا است.با بیان این سه اصل،می‌توان به درک سامان‌مند از سنت‌های فلسفی ارسطویی،سینوی و صدرایی دست یافت.این سه اصل دارای‌ تطور تاریخی نیز هستند و به ترتیب بیان شده تکامل فلسفی از یونان تا آخرین‌ مکتب فلسفه‌ی اسلامی را بیان می‌دارند.

سخن بر سر نسبت یا عدم نسبت بعضی از صفات به خدا و جواز عقلی این انتساب بعد از اثبات اصل وجود خدا، جدی‌ترین مسأله فلسفه در بخش الهیات به معنای اخص آن است. فیلسوفانی که نگاه تئولوژیکی به مسأله دارند، عموما خدا را در کسوت صفات تعریف می‌کنند، اما در همان حال، عده‌ای از ایشان بعضی از صفات را قابل نسبت به خدا نمی‌دانند و البته برای این اعتقادشان دلیل هم دارند. نویسنده این مقاله با توجه به دیدگاه دو فیلسوف بزرگ، ابن سینا و اسپینوزا، در پی آن است تا نشان دهد که چگونه در ورای الفاظ به ظاهر معارض می‌توان مشترکات مبنایی میان دو گونه از تفکر یافت. به نظر نگارنده، چنین رسیده است که ابن سینا و اسپینوزا در خصوص سه وصف عقل، اراده و اختیار و نسبت آن‌ها به خدا دارای مبانی مشترک هستند. هرچند در کلام اسپینوزا از نسبت عقل و اراده به خدا پرهیز شده و اختیار نیز به معنای خاصی به او نسبت داده شده است، ابن سینا نیز انتساب معنای عرفی پاره‌ای از این صفات را به خدا صحیح ندانسته است. این امر برای خواننده از رهگذر مطالعه تطبیقی روشن‌تر خواهد شد.

نظام سیاسی در اسلام بر مبنای برهانهای عقلی وفلسفی استوار است بنابراین تبیین ابعاد فلسفی ولایت فقیه وجایگاه آن مستلزم بازخوانی تمامی نظریات سیاسی بخصوص نظریات سیاسی نزد فارابی، خواجه نصیر الدین طوسی، صدر المتالهین شیرازی وهمچنین علامه نائینی تا امام خمینی(ره) که نظریات همه آنها تشکیل دهنده هسته نظام سیاسی – اسلامی وولایت فقیه میباشد. فلسفه بهترین وشاید تنهاترین راه جهت ایجاد یک منظومه ای سیاسی محکم ومتداوم است. همچنین در بازخوانی متون دینی وفلسفی رابطه نزدیک ومحکم میان این دو عنصر دیده میشود واینکه دو تصویر دین وفلسفه برای یک حقیقت است که تجلی آن در یک منظومه سیاسی میباشد که پایه آن اسلام است که فارابی آن را مدینه فاضله، وامام خمینی (ره) آن را مدینه اسلامی نام گذاشتند. هرچند فارابی برای اثبات نظریه خود به فلسفه مراجعه نمود، امام خمینی (ره) نیز به متون دینی شامل آیه ، حدیث، وعقل در فهم آنها رجوع کرد وآنها را ابزار اصلی تفکر خود قرار داد که البته ، در اصول عقلی این منظومه های سیاسی مشترکات بسیاری داشتند. نظام سیاسی در اسلام ، یعنی ولایت فقیه زائیده ای انبیاء الهی است، از آن جهت که ولایت فقیه ادامه امامت ونبوت است، اما فهم واجرای آن بشری است ونتیجه ای نظریات فلاسفه ومتکلمین مسلمانان میباشد. همچنین تجربه نظام جمهوری اسلامی در عصر حاضر، تفکر سیاسی اسلامی به ویژه همخوانی میان نتاج دینی وانسانی وتبیین رابطه حکومت دینی ومردم را غنا بخشید

این رساله در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول تحت عنوان رابطه عقل و نقل در اندیشه اهل سنت و شیعه به سیر تطور آن در3 مکتب کلامی اهل سنت پرداخته است. نویسنده اهل حدیث را نقل گرا می داند که برای عقل در کنار نقل ارزشی قائل نیست، معتزله که همه مسائل را با عقل تأویل می کردند و اشاعره که با هدف جمع دو مکتب قبلی به وجود آمدند ولی در دام نص گرایی و قشری گری گرفتار شدند و کارشان به مخالفت با فلسفه کشیده شد. در دیدگاه شیعه فاصله ای بین عقل و نقل وجود ندارد و فلسفه را نیز مؤید دین می داند. در فصل دوم به زندگی فارابی و سپس آرای او پرداخته و معتقد است فارابی تقدم فلسفه بر دین را مطرح کرده و به جمع بین فیلسوف و نبی در مدینه فاضله پرداخته است. او برخی مسائل فلسفی را به واسطه شواهد دینی اثبات کرده و برخی مسائل دینی را با براهین فلسفی تبیین کرده است. فصل سوم را به زندگی نامه و دیدگاه صدرالمتألهین در این خصوص پرداخته و معتقد است وی مانند فارابی مسائل دینی را با استفاده از قواعد و براهین فلسفی تبیین کرده و از طرفی به اثبات قواعد فلسفی به واسطه شواهدی از آیات قرآن و روایات معصومین پرداخته است که در این مورد به حرکت جوهری و جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس و تجرد نفس ناطقه انسانی اشاره کرده است.

عدالت از شؤون و مقومات وجود و محور زندگی انسان است . چه بدون آن نه دایره وجود به هم رسیدی و نه آدمیان زندگانی را در می یابند. بنیاد هستی و آدمی بر عدل سرشته شده است . و راه یابی انسان به سوی سعادت جز با انتخاب آگاهانه طریق عدل و قسط محقق نمی گردد. جامعه بشری نیز جز با قیام و بسط عدل قوام نمی یابد. در راه تبیین عدالت در طول تاریخ نظریه های متعددی ارائه شده که اغلب آنها به دلایلی چون تک بعدی، اعتباریت ، نسبیت گروی، کثرت گرایی اخلاقی، برخورداری از مبانی ضعیف یا فقدان مبنا و... عملا تبدیل به ابزار ایدئولوژیک نظامهای حاکم گشته اند. در اسلام، نیز، هر چند این مسئله به وضوح در کتاب و سنت طرح شده است . ولی در طول تاریخ با ورود به حوزه منازعات کلامی و فقهی و... به تدریج ابزار سلطه دستگاههای حاکم گردیده و همین امر باعث ایجاد رکو.د و انحراف در نگرش غالب مسامانان به مساله عدالت شده است . البته در نگرش شیعی، عدل به عنوان یکی از اصول دین و مرتبط امامت و رهبری جامعه و عصمت امام باعث خود انگیختگی و ظلم ستیزی شیعیان گردید ولی در این حوزه نیز بستری که توانست زمینه های لازم برای نظریه پردازی در باب عدالت را در درون خود فراهم آورد، حکمت سیاسی عدالت است . که با ابونصر فارابی تاسیس شد و بویژه در حکمت صدرایی جایگاه حقیقی خود را بازیافت و اندیشمندانی چون امام خمینی و شهید صدر در جهت شکوفایی آن همت گماشتند. حکمت سیاسی ما که در بنیان، ماهیت و محتوا اسلامی است با هدف قرار دادن سعادت حقیقی انسان و عبور او از مدینه برای رسیدن به آن، عدالت را به مثابه خط مستقیم و سیر اعتدالی ترسیم کرد که تنها راه رسیدن به سعادت است . بر همین اساس ما در این نوشتار با توجه به دیدگاههای اندشمندان مورد بحث به ارایه نظریه ای در باب عدالت پرداختیم که براساس مفاهیمی چون فطرت ، حکمت (بیان) و عدل وجودی شکل می گیرد. در این نگاه عدالت امری فطری-مدنی و در عین حال عینی-انسانی است که بر سه اصل اساسی (وجدان)، (عقل) و (آزادی) ابتناء می یابد. براساس این نظریه، عدالت به مفهوم اعتدال، تناسب توازن، وسطیت حقیقی، طریقه مستقیم و استقامت بر آن است و مساوات ، قانونی بودن، احقاق حقوق، رعایت شایستگیها و... از مصادیق آن تلقی می شوند. به علاوه در قالب چنین نظریه ای عدالت دارای مفهوم مطلق و غیرنسبی، ذاتی، غیرتاریخی، عقلانی و منطقی، غیر عقلانی، عام و فراگیر، واقع گرایان، آرمان جویانه و قابل اجراست . عدالت صفت حقتعالی (ذات و فعل)، مقوم کائنات ، خصوصیت انسان، خصلت و ویژگی جامعه و نهادهای اجتماعی، قانون، اخلاق، مدنیت تعلیم، و تربیت ، قضاء و غیره بوده، به علاوه امری طبیعی، تک بعدی،تک گفتاری، تک موضوعی، قرارداری و نسبی گرایانه نمی باشد. همچنین عدالت معیار و ملاک اولیه دین، شریعت ، قانون، فقه، حکومت و تمام اعتباریات زندگانی انسان است .