جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله شناخت یکی از مسائل مهم فلسفه به شمار می رود. از آنجا که موضوع کلیدی حکمت متعالیه اصالت وجود است، مسئله شناخت نیز به این موضوع ارتباط می یابد. طبق اصالت وجود، وجود امری اصیل و محقق در خارج و ماهیت امری اعتباری است. از نظر ملاصدرا حقیقت وجود در ذهن نمی آید، بنابراین انطباق بین ذهن و عین در فلسفه ملاصدرا به نوعی به مسئله ماهیت و وجود بازگشت می کند. البته دو معنا از اصیل از عبارات ملاصدرا قابل برداشت است که هر کدام از این معانی پیامدهایی متفاوت خواهند داشت. در نظام کانت انطباقی بین ذهن و عین وجود ندارد زیرا آنچه در ذهن ماست و ما آن را می شناسیم تنها فنومن و پدیدار اشیاست و ذهن ما راهی برای دسترسی به حقیقت اشیا و یا نومن ندارد. به این ترتیب انطباق بین ذهن و عین در فلسفه کانت به نومن و فنومن بازگشت می کند. اگر چه ماهیت متفاوت از فنومن است اما شباهت زیادی میان آنها می توان یافت. وجود نیز از جنبه هایی شبیه به معنای روانشناسانه نومن است با این تفاوت که وجود عام تر از نومن است.

همواره سخن از انقلاب کپرنیکی کانت در معرفت شناسی گفته شده است، اما چگونگی و استلزام های آن هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد. مساله شناخت که همواره دغدغه اصلی کانت به شمار می رفت، او را بر آن داشت تا با الهام از انقلاب کپرنیک در عالم نجوم، جایگاه ذهن و عین را در منظومه معرفت شناسی خویش، تغییر دهد و با قول به محوریت ذهن، انقلابی در فلسفه پدید آورد. او با تشخیص گزاره های جدیدی به نام گزاره های ترکیبی پیشینی، که هم حاکی از عالم خارج و هم دارای کلیت و ضرورت اند، به بررسی و تبیین ممکن بودن شناخت در حوزه های ریاضیات محض، طبیعیات محض و مابعدالطبیعه پرداخت و به این ترتیب کوشید مشکلات ناشی از عقل گرایی و تجربه گرایی را مرتفع سازد. در واقع کانت با قائل شدن به همکاری حس و فاهمه در نظام معرفت شناسی خویش، کوشید تا خود را از جزمیت موجود در عقل گرایی و شکاکیت برخاسته از تجربه گرایی برکنار دارد و راهی میانه در پیش گیرد. وجود عناصر پیشینی در شناخت، محور و مبنای فلسفه استعلایی کانت و انقلاب کپرنیکی او می شود. اهمیت انقلاب کپرنیکی کانت، تا جایی است که در تاریخ فلسفه محور و مبنا قرار می گیرد و تاثیری آشکار بر جریان های فکری پس از خود می گذارد. هرچند کانت با انقلاب کپرنیکی در حوزه مابعدالطبیعه، مشکلاتی را در معرفت شناسی حل می کند اما در عین حال افقی در طرح مسائل جدید پدید می آورد. هدف این نوشتار بررسی دقیق نکات یاد شده است.

در این رساله تلاش شده است تا فلسفه ی نقادی کانت، بویژه آموزه های کتاب نقد عقل محض، از نگاه نقادانه ی نیچه بررسی شود. برای این منظور، ابتدا مبانی اساسی اندیشه ی کانت و مولفه های اصلی تفکر نیچه(که به موضوع رساله مربوط می شوند)، مورد بررسی قرار گرفته و سپس وارد نقدهای نیچه به فلسفه نقادی کانت می شویم. معرفت شناسی، احکام تالیفی پیشینی، تفکیک پدیدار از شی فی نفسه و نقد متافیزیک از جمله مبانی بنیادی فلسفه نقادی کانت، و چشم اندازگرایی، حقیقت به مثابه پندار، نقد ریشه ای تقابل ها، نیست انگاری و بازگشت جاودان همان از جمله مبانی اساسی فلسفه ی نیچه به شمار می روند.به باور نیچه، کانت با تحویل فلسفه به معرفت شناسی، تفکر فلسفی را در آستانه ی مرگ قرار داد،چرا که به نظر نیچه، فلسفه به معنای اصیل و درست آن، آفریدن معنا و گونه ای قانون گذاری به شمار می رود. نیچه، بر مبنای موضع خود که می توان از آن به " چشم اندازگرایی" تعبیر نمود، انقلاب کپرنیکی کانت را زیر سوال برده و بر همین اساس، آموزه های کانتی: احکام تالیفی پیشینی، زمان و مکان، مقولات، تفکیک پدیدار از شی فی نفسه و اخلاق و هنر از منظر او را، به چالش کشیده است.نیچه جعل احکام ترکیبی پیشینی توسط کانت را از دروغ های بزرگ اما البته لازم فلاسفه، برای زندگی، به شمار می آورد. نیچه بعلاوه با نقد شی فی نفسه کانتی، آن را در امتداد سنت متافیزیکی ای می داند که با دوگانه انگاری و تقسیم جهان به دو قسمت حقیقی و پدیداری، این جهان را تهی از معنا ساختند. نیچه واقعیت را چیزی جز تجربه و تفسیر بشری نمی داند و هرگونه ادعایی در خصوص معرفت یا حقیقت مطلق را انکار می کند.واژگان کلیدی: معرفت، پدیدار و شی فی نفسه، چشم اندازگرایی، متافیزیک، احکام تالیفی پیشینی، تفسیر

چکیده بنابر کثرت گرایی، حقیقت غایی یگانه، به صورتهای متفاوت در تمامی سنتهای دینی بزرگ، تجربه و درک می شود. در این مقاله از میان سه نوع کثرت گرایی، کثرت گرایی هیک نقد و بررسی می شود. کثرت گرایی او بطور کلی بر دو اصل استوار است 1- الگوی معرفت شناختی کانت 2- انسجام گرایی در صدق. براساس الگوی کانتی، ماهیت حق فی نفسه فراتر از حدود مفاهیم بشری است این حق به تعبیر ادیان غربی است که به صورت « حق نومنی » و به تعبیر کانت « بدون شکل » و به تعبیر ادیان شرقی « غیرقابل وصف » رشته ای از پدیدارهای الهی برای بشر به تجربه درم یآید. ایراداتی بر این دیدگاه وارد است و در تطبیق می توان این دیدگاه را شبیه دیدگاه اهل تعطیل در سنت اسلامی دانست. معنای صدق در دیدگاه هیک معنایی جدید دارد که با دیدگاه فلاسفه ای چون علامه طباطبایی و مطهری متفاوت است. دیدگاه هیک در نهایت به دیدگاه عمل گرایان نزدیک می شود زیرا به کارایی ادیان، به عنوان مؤیدی برای وجود مطلق استناد می کند. لذا در گفتار او چرخشی را از نظری ه ی انسجام گرایی ب ه سمت عمل گرایی می بینیم.

این مقاله بر آن است تا یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی و فلسفه دین، یعنی پلورالیسم دینی را نقد و بررسی کند. پلورالیسم دینی ، بر آن است که همه ادیان، حداقل الاهی، حقانیت و نجات‌بخشی یکسان دارند. در بحث پلورالیسم دینی، ابتدا، قرائت‌های گوناگون پلورالیسم دینی مطرح و سپس قرائت مورد تأکید جان هیک طراح نظریه پلورالیسم دینی در جهان معاصر مشخص شده است. در ادامه، مبنای پلورالیسم دینی که نظریه فنومن و نومن کانت در باب شناخت است، مورد انتقاد قرار گرفته و اثبات شده که پذیرش چنین مبنایی مستلزم قبول لاادری‌گرایی در باب شناخت واقعیت است؛ سپس مبنای دیگر پلورالیسم دینی یعنی تجربه دینی، بررسی شده و ضمن پاسخ به اشکال جان هاسپرز درباره تجربه دینی، اصل تجربه دینی به صورت منبع شناخت مورد قبول قرار گرفته و راه‌حل مناسب برای این تفاسیر متفاوت ارائه شده است که با پلورالیسم دینی جان هیک تفاوت‌هایی دارد. در پایان، دیدگاه قرآن و روایات اسلامی در باب رؤیت خدا مطرح شده است.

نظريه پلوراليزم دينی در قرن حاضر و قرن بيستم با نام جان هيـك (1922-2012 (در غـرب گـره خورده است. وی_ كه مؤلف در حين تصحيح نهايی اين مقالـه خبـر درگذشـت وی را دريافـت كرد_ در دهه های اخير، تلاش بسياری در جهـت تبيـين معرفـت شـناختی نظريـه پلـوراليزم دينـی مبذول كرده است. حاصل اين تلاش ها، ديدگاهی است كه با ايـن عنـوان در مغـرب زمـين مـورد توجه انديشمندان مختلف قرار گرفته، و البته در معرض انتقادها و اشكالات جدی نيز واقـع شـده است. اين مقاله سعی دارد عناصر و مبانی اصلی معرفـت شـناختی نظريـه پلـوراليزم دينـی را مـورد بررسی قرار دهد، و به نتايج و استلزامات برخی از آنها اشاره كند. به همين جهت، اين ديدگاه بـه چهار عنصر اصلی و مؤلفه مهم تحليل شده و درباره هركـدام، توضـيحات مختصـری ارائـه شـده است. هدف اصلی اين مقاله، اثبات اين فرضيه است كـه بنيـان معرفـت شـناختی نظريـه پلـوراليزم دينی هيك از چهار ديدگاه چهار انديشمند، يعنی كانت، ويتگنشتاين، شلايرماخر و گادامر، متأثر شده است. اگر چه تلاش هيك در تلفيق و ايجاد انسـجام و همـاهنگی بـين ايـن عناصـر سـتودنی است، اما در حقيقت، تجزيه اين نظريه، آن را به چهار عنصر الگوی معرفت شناسی كانت، نظريـه ديدن ويتگنشتاين، اصل تجربه دينی شلايرماخر، و مبنـای هرمنوتيـك گـادامر تحويـل مـی كنـد؛ نتيجه ای كه شايد هيك از آن اظهار رضايت نكند. چنانكه در اصل مقاله آمده اسـت، هيـك بـه تأثر از دو نظريه و دو فيلسوف، يعنی كانت و ويتگنشتاين تصريح كرده است، اما دربـاره اقتبـاس ديدگاهش از دو متفكر ديگر، يعنی شلايرماخر و گادامر، بيان روشن و قابل اعتنايی ندارد. مؤلف معتقد است اهميت اين دو نفر و نظريه های آنان كمتر از آرای كانت و ويتگنشتاين نيست. درپايان اين مقاله، سعی شده است به برخی اشكالات اصـلی و مهـم، و همچنـين نظريـه جـايگزين اشـاره كوتاهی شود، گرچه هردوی اين مباحث، يعنی نقد و بررسی ديدگاه پلوراليزم دينی جان هيـك، و ديدگاه جايگزين موسوم به «پلوراليزم در دين»، بايد به طور مستقل مورد بررسـی و مداقـه قـرار گيــرد. بنــابراين، هــدف اصــلی مقالـه حاضــر، توجــه بــه رويكــرد نــوينی در تحليــل و تبيــين معرفت شناختی نظريه پلوراليزم دينی جان هيك است كه براساس آن، اين نظريه با چهار رويكرد ومبنای ديگرمورد ارزيابی قرار گرفته است.

در فلسفه کانت داده های حسی هنگام ورود به فاهمه اندکی از کثرت فاصله گرفته اند اما هنوز آمادگی کامل برای اطلاق و اعمال صورتهای پیشین فاهمه را ندارند. از آنجا که صورتهای پیشین فاهمه عملی شبیه به مفهوم سازی دارند، در واقع، به یک واسطه نیاز است که این داده های حسی را برای اعمال صورتهای پیشین فاهمه مهیا کند. کانت معتقد است این واسطه چیزی نیست جز قوة خیال؛ عمل حاصل از این قوه همان است که اصطلاحاً کانت آن را «شماتیزم» (شاکله سازی) میخواند. در حقیقت قوة خیال میکوشد بین دو قوة حس و فاهمه که سنخیت و تجانسی با هم ندارند پیوند و اتصال برقرار کند. بنظر هایدگر در فلسفه کانت همکاری میان حس و فاهمه، یا بعبارت دیگر زمان و مقولات، نسبت به اجزاء آن پسینی نیست بلکه بنحو تام پیشینی است. اصلیترین سؤال هستیشناسی از نظر هایدگر این است که چرا اشیاء بجای اینکه نباشند، موجود شده اند؟ شاکله سازی بنحو اصیلی نزد انسان صورت میگیرد و متعلق به ابژه خارجی نیست و این یعنی آنکه هر نوع شناخت از موجودات، مستلزم نوعی پیش شناخت است. از دید هایدگر تخیل، قوة اصلی شناخت است و حس و فاهمه نیز ریشه در تخیل دارند. همچنین تخیل با زمان نیز ارتباط دارد و به این دلیل ریشه و منشأ مابعدالطبیعه است؛ یعنی هم منشأ عقل نظری به تخیل بازمیگردد و هم ریشة عقل عملی. در نتیجه، میتوان گفت تلاش هایدگر بطور کلی ارتقای مباحث معرفت شناسی کانت به درجة هستیشناسی است. از نظر هایدگر ایدة استعلایی به جایگاهی اشاره دارد که شرایط پیشین امکان شناخت را مشخص میکند. هایدگر معتقد است که مفاهیم نمودهای محض هستیشناختی هستند نه صرفاً پدیدارهای ذهنی.