جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دلایلی که بر امکان یا عدم امکان فهم قرآن برای عموم مردم بدان استناد شده است، روایات نهی از تفسیر به رأی است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به دنبال بیان کاستی هایی است که در فرایند استناد به این روایات از سوی موافقان و مخالفان صورت پذیرفته است و با تأکید بر ظاهر این روایات ، ضمن نقد هر دو دیدگاه ، سعی در ارائه معنایی نموده که علاوه بر مستند بودن به آیات و روایات، عاری از کاستیهای موجود در دو دیدگاه دیگر باشد. حاصل این پژوهه آن است که آنچه موجب اختلاف پیرامون این روایات شده، خلط میان معنای «تفسیر» و «فهم» قرآن است؛ چرا که اساساً موضوع این روایات، امکان یا عدم امکان «فهم» قرآن نیست بلکه موضوع، «تفسیر» است که با «فهم» تفاوت ماهوی دارد. در حقیقت این روایات شارح قرآن هستند و همسو با آن به دنبال تفهیم این مطلب که اساساً تفسیر، از شئون بشری نیست بلکه مراد از کلام حق را تنها خود او می داند و وظیفه خلق؛ تدبّر، تعقّل و تفکّر در آیات است. شواهد دیگری وجود دارد که گواهی می دهد این شأن به پیامبر (ص) و اوصیای او (ع) تفویض شده است.

ارزیابی روایات سبب نزول نیازمند روش‌هایی متناسب با ویژگی های این دسته از روایات است. حدیث‌پژوهان از تاریخ معتبر به عنوان یکی از معیارهای نقد اسباب نزول یاد کرده اند با این حال بهره گیری از معیار تاریخ هیچ گاه روشمند نبوده و اصول و ضوابط آن بیان نگردیده و برای این مسأله، قواعدی وضع نشده است. لذا در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی تلاش شده است با ارائه روش نقد تاریخی و به کارگیری معیارهای نقد تاریخی به نقد اسباب نزول پرداخته تا بهره‌گیری از معیار تاریخ در اینگونه موارد شکل علمی‌ تری به خود گرفته و روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. با تتبع بر منابع تاریخی و حدیثی می توان از شناخت هویت فردی و اجتماعی راوی، فاصله زمانی و مکانی راوی با روایت، وضعیت تاریخی مخاطبان، تأثیر شرایط اجتماعی، بررسی منابع روایت، توجه به زمان شکل گیری معانی برای واژگان، بازسازی فضای متن، فهم علایق، انتظارات و پیش فهم های راوی، فهم هدف و مقصود و انگیزه راوی از نقل روایت و معنای واقعی و حقیقی متن روایت و ارزیابی آن در میزان عقل به عنوان معیارهای نقد تاریخی اسباب نزول یاد نمود.

استاد معرفت به عنوان یکی از صاحب‌نظران در تفسیر علمی مطرح است. دیدگاه‌های ایشان در زمینه تفسیر علمی در آثارشان پراکنده است، از این‌رو آشنایی با دیدگاه‌های ایشان مشکل و زمانبر است؛ از این‌رو در این پژوهش سعی شده تا با بررسی آثار این مفسر، دیدگاه‌های ایشان در زمینه امتیازات و آسیب‌های تفسیر علمی استخراج گردد. در این نوشتار گردآوری داده‌ها، با روش توصیفی- پیمایشی و تحلیل داده‌ها با روش AHP (روش تحلیل سلسله مراتبی) صورت پذیرفته است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که مؤلفه ترغیب مسلمانان به علم آموزی وحفظ استقلال جوامع مسلمان دارای بیشترین اهمیت در امتیازات تفسیر علمی از دیدگاه استاد معرفت هستند. هم‌چنین مؤلفه علم‌زدگی و نداشتن تخصص کافی دارای بیشترین اهمیت در معیارهای آسیب‌شناسی می‌باشند. به نظر می‌رسد که مواردی از امتیازات، همچون کمک به فهم روشمند آیات جزء امتیازات مشترک انواع تفاسیر قرآن ‌است و مواردی نیز به طور مستقیم با تفسیر علمی در ارتباط است، مانند ترغیب مسلمانان به علم آموزی و حفظ استقلال جوامع مسلمان؛ زیرا ترغیب به علم آموزی (علم به مفهوم علوم تجربی) با توجه به نیازهای روز دنیا در پیشرفت تکنولوژیکی جوامع اسلامی تاثیر گذار است و این پیشرفت در نهایت سبب استقلال جوامع اسلامی خواهد شد.

شهیدثانی از جمله فقیهانی است که آراء او بسیار بر روی سیر تحولات تاریخ حدیث شیعه تاثیرگذار بوده است. اوج بالندگی علم درایه الحدیث در زمان وی و با نگارش کتابهای سه‌گانه ایشان است. او تنویع رباعی احادیث تکامل بخشید و بر دقت تعاریف این اصطلاحات چهارگانه افزود؛ و از طرف دیگر سخت‌گیری‌های بیشتری را نیز نسبت به پیشینیان خود در پذیرش روایات اعمال کرد، خصوصا اینکه نسبت به نظریه انجبار رویکردی نقادانه داشت و بسیاری از استنادات به شهرت عملی را شهرت فتوایی‌ای می‌دانست که بعد از شیخ طوسی به وجود آمده است. همچنین او اخبار موثق و حسن را نیز صرفا در صورت وجود مرجح مى‏پذیرفت و مراسیل را نیز مطلقا حجت نمی‌دانست، اگرچه مراسیل امثال ابن ابی عمیر را تخصصا از دایره مراسیل خارج می‌داند و آنان را ظاهرا مرسل و در واقع مسند می‌دانست. این سختگیری‌ها توسط فقهای پس از وی نیز ادامه پیدا کرد و بلکه مضاعف شد و اینگونه رویکرد شهیدثانی در پذیرش روایات زمینه ظهور جریان‌هایی انتقادی و در نتیجه پیدایش مکتب اخباری‌گری را فراهم کرد.

از ابتدای قرن دوم تا فرجام قرن پنجم هجری، بیش از 250 کتاب یا رساله درباره فضائل اهل بیت(ع) نگاشته شد. یکی از مهم‌ترین آثار تألیف یافته در این حوزه المناقب اِبْن‌مَغازِلی(483هـ) است. ابوالحسن علی بن محمّد جُلّابی مشهور به ابن‌مغازلی از عالمان شهر واسط در قرن پنجم هجری به شمار می‌رود. المناقب اِبْن‌مَغازِلی مجموعه حدیثی نسبتاً جامع در زمینۀ روایات مناقب و فضائل اهل بیت(ع) به حساب آورد. نظر به اهمیت این کتاب، پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که روش اِبْن‌مَغازِلی در گزارش فضائل اهل بیت(ع) در کتاب المناقب چگونه است؟ پس از بررسی اسناد و محتوای 479 روایت (در قالب 251 باب) یافته‌های این پژوهش حکایت از آن داشت که روش ابن‌مغازلی در گزارش اسناد از سه ویژگی مهم برخوردار بود: ذکر مُسند سلسله روایات کتاب، ذکر طُرُق متعدد روایات و انعکاس برخی حقایق تاریخ حدیثی در اَسناد. در قسمت محتوایی، ابن‌مغازلی در بخشی از کتاب، به صورت عام ـ بدون ذکر نام اهل بیت(ع) ـ مناقب ایشان را گزارش کرده است؛ بخشی دیگر ـ که بیشتر حجم کتاب را به خود اختصاص داده ـ به بیان مناقب و فضائل امام علی(ع) اختصاص دارد. فضائل حضرت زهرا(س) و حسنَیْن(ع) نیز به صورت مختصرتر مورد توجه قرار گرفته و از سایر اهل بیت(ع)، تنها در چند روایت، به بیان فضائل امام سجاد(ع)، امام صادق(ع) و حضرت مهدی(ع) پرداخته شده است.

روایات جعلیِ حاکی از خوردن گوشت حرام توسط پیامبر (ص) با سه تحریر مختلف و طرق متعددی در منابع روایی اهل‌سنت نقل شده است. در این پژوهش با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری احادیث، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی و علل پیدایش و نشر این روایات نشان داده می-شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌شکل توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. این روایات به‌احتمال زیاد در ابتدا توسط سعید بن-زید با هدف ترفیع جایگاه اجتماعی خود قبل از سال 51 جعل و در مدینه نقل شده ، سپس عبدالله بن‌‌عمر با اخذ روایت سعید و اصلاح و تغییر آن، تحریر خود را قبل از سال 74 نشر داده است. دربارۀ جاعل تحریر سوم، تحریر منقول از زید بن‌حارثۀ، تنها می‌توان ادعا کرد که خود زید جاعل و راوی آن نبوده و جاعل آن با آگاهی از دو تحریر دیگر و پیوند آنها با خبری تاریخی، تحریری مفصل و مبسوط ارائه و نشر داده است.

سبک‌ شناسی دانشی فراهنجاری در زبان است که نظام خاص اندیشه ‌های نویسنده یا گوینده و روش شخصی او را در بیان موضوع نشان می‌دهد. این دانش در دهه ‌های اخیر متفاوت از گذشته مورد توجه پژوهش‌ گران قرار گرفته است. بررسی آواهای مجهور و مهموس و نقش موسیقایی آن در القای معانی مورد نظر یکی از لایه‌ های جدید دانش فوق است که ضرب آهنگ آواهای مذکور و‌ نحوه کاربرد هر ‌یک را در موقعیت‌ های مختلف و متناسب با فضای موجود واکاوی می‌کند. احادیث پیامبر (ص) در نهج الفصاحه از غنی ترین متونی است که از جهات مختلف مورد توجه است. بررسی سبک شناسانه آوایی این متن گرانبار بستر مناسبی برای درک ویژگی های سبک بیانی حضرت (ص) و فهم اندیشه های او فراهم می کند. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی آواهای سبک ساز احادیث مجموعه مذکور و چگونگی انسجام اصوات آن را مورد مطالعه قرار داده است. نتایج نشان می‌دهد که آوا های مجهور و مهموس با بیشترین بسامد، موسیقی درونی و تصویر‌ سازی را تقویت نموده‌ اند و ‌معانی مورد ‌نظر را به ‌خوبی بازتاب داده ‌اند. از این رو در جایی که کلام نیازمند قاطعیت و صلابت است حضور آواهای مجهور و در جایی که کلام نرمی و انعطاف سخن را ایجاب نموده حضور آواهای مهموس به خوبی محسوس است.

تقیه یکی از مهمترین موضوعات در تاریخ حدیث، فقه و کلام شیعه است که همواره مورد توجه عالمان بزرگ اسلامی قرار گرفته است. در تراث حدیثی شیعه روایات متعددی درباره تقیه و ضرورت آن به ویژه از امام صادق (ع) نقل شده است. این قبیل روایات، از نظر دلالت متنوع و دارای ابهاماتی است که به نظر می‌رسد فهم مدلول صحیح آنها، نیازمند واکاوی دقیق تر بستر و شرایطی است که این روایات در آن صادر شده است. آنچه در این پژوهش به جهت تبیین صحیح عناصر مؤثر در فهم مدلول روایات تقیه مورد بررسی قرار می گیرد، کاربردشناسی روایات تقیه بر مبنای تحلیل بافت موقعیتی یا لایه برون زبانی این روایات با توجه به پنج مولفه محیط، موقعیت، مخاطبان، هدف و ترتیب عمل است. بر اساس این نوع تحلیل می توان دریافت که تقیه نشانگر موضوع مهمی در تاریخ حیات امام صادق(ع) است و در واقع، یکی از راهکارهای سیاسی و فرهنگی ایشان در مواجهه با شرایط دشوار و پیچیده معاصر حیات خود، برای تبلیغ و تبیین سنت‌ نبوی، در کنار حفظ جان خویش و اصحابش بوده و به موضوع إختفاء اسناد روایات فقهی مرتبط است تا فقه نبوی که بر اساس حوادث دوران پس از پیامبر اکرم (ص) در آستانه اضمحلال و نابودی قرار گرفته بود، دوباره احیا گردد

قرآن کریم در جهت اهداف هدایتی و تربیتی خود از داستان و عناصر داستان استفاده کرده است. مطالعات جدید در حوزه نقد ادبی راه را برای تحلیل و واکاوی بهتر این داستان ها گشوده است. در طی ماجراهای داستان های قرآن، مخاطب در متن حوادث قرار می‌گیرد و جریان‌ها برای او عینیت پیدا می‏کند. داستان گاو بنی اسرائیل یکی از داستان‌های قرآن است که اهمیت هنری ویژه ای دارد. در این داستان، عناصر به گونه‌ای هنرمندانه، زیر چتر عنصری به نام پیرنگ با هم تلفیق می‌شود. پیرنگ این داستان از الگویی پیروی می‌کند که امروزه نیز در عرصه داستان‌پردازی مطرح است. این داستان به طرز نمایشی نقل می‌شود تا خواننده در جریان فراز و فرودهای قضیه کشته شدن یک فرد قرار گیرد و لحظات هیجان انگیز داستان را با شخصیت‌های داستان تجربه کند. این مقاله به استخراج پیرنگ اصلی داستان و تحلیل جلوه های هنری آن به کمک واکاوی عناصر داستان اختصاص دارد.

دریکی از منابع روایی امامیّه دوره میانی خبری یافت میشود که بر تطیّر‌‌ علی (ع) به طلحه در هنگامه بیعت ایشان دلالت دارد. برای اعتبارسنجی محتوای این خبر، موضوع محوری آن یعنی نحس‌انگاری افراد به معیارهای قرآن، سنّت صحیحه و نظرگاه دانشوران مسلمان عرضه شده‌است. هم چنین مؤلفه‌های تاریخی درین حدیث، موضوع جانبی آن است که با واکاوی در گزارش‌های تاریخی پیرامون بیعت علی (ع) ترازیده شده‌است. برای این منظور، آموزه‌های متناسب با موضوع محوری و جانبی حدیث در هر یک از معیارهای پیش گفته گرد آمده و در پایان هر بخش برآیند حاصل از عرضه حدیث به آن مؤلفه تبیین شده‌است. پنج آیه از کتاب الهی، سه دسته از اخبار پیرامون موضوع نحس‌انگاری و فال بد زدن و نیز دیدگاه شش تن از دانشوران امامی درین مرحله به دقت واکاوی شده‌اند. درگام بعدی فرآیند اعتبار سنجی، تاریخ نگاری حدیث و منبع نقل آن و نیز گزارش های تاریخی پیرامون نحوه بیعت طلحه ورخدادهای آن مجلس واکاوی شده‌اند. نتیجه حاصل ازین روند، مردود گشتن حدیث تطیّر‌‌ علی (ع) در هر چهار حوزه و حکم به بی اعتباری آن است.