جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماجرای نوح (ع) در آیات متعددی از قرآن بیان ‌شده است. با این ‌همه تکرار، اما خداوند متعال در آیه 49 سوره هود برای داستان حضرت نوح (ع) عبارت ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ به‌کاربرده است. به‌کارگیری عبارت مذکور این پرسش را ایجاد می‏کند که چرا باوجود یادکرد سرگذشت نوح (ع) در عهدین و همچنین آگاهی پیامبر (ص) و مردم از ماجرای این رسول الهی در آیات نازله‏ قبلی، در این سوره از عبارت ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ استفاده ‌شده است؟ به صورت معمول، معنای برآمده از انباء غیب آن است که نه پیامبر (ص) و نه پیروان ادیان دیگر، از مضامین سوره هود درباره نوح (ع) اطلاعی نداشته باشند. اما آیا چنین برداشتی از این عبارت می‌تواند درست باشد؟ و اساسا چگونه می‌توان معنای حقیقی این عبارت را دریافت نمود؟ برای پاسخ به این سؤال، ماجرای نوح (ع) در عهدین بررسی و با آیات قرآن مقایسه شد؛ سپس موارد تمایز داستان نوح (ع) در سوره‏ هود با سایر آیات مرتبط با ایشان‏ در قرآن احصاء شد. در پایان، امور اختصاصی ماجرای نوح (ع) در سوره هود شناسایی گشت که می‌توان این موارد را به‌عنوان مصادیق ﴿أَنْباءِ الْغَیْب﴾ در این سوره به‌حساب آورد.

در علم رجال و دانش جرح‌ و تعدیل برای دستیابی به احادیث معتبر، اسناد روایات بررسی می‌شود. اندیشه‌وران رجالی، برای اعتباریابی اسانید و داوری درباره هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات خاصی پدید آورده‌اند. بر سر معنا و دلالت برخی از این اصطلاحات، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. ازاین‌رو، بهره‌گیری از مطالعات معنایی در بازنگری معنای دلالی اصطلاحات می‌تواند روشی کارآمد برای بررسی اسانید باشد. رویکرد اصلی این پژوهش، شناخت مفهوم دقیق اصطلاح «منکرالحدیث» و تحلیل مراتب و درجات آن بر منحنی اصطلاحات جرح‌وتعدیل است. اندیشمندان علم رجال درباره معنای دلالی این اصطلاح و اطلاق آن بر جرح راوی، ضعف روایات و یا هر دو معنای ذکرشده، دارای اختلاف دیدگاه هستند؛ به همین دلیل، ابهام فراوانی در زمینه درجه‌ای که این اصطلاح از آن حکایت می‌کند ـ یعنی زیاد، متوسط یا کم ـ وجود دارد. در این مقاله کوشیده‌ایم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، مرتبه این اصطلاح را نشان دهیم و حدود دلالی آن را ترسیم نماییم.

اندیشمندان از دیرباز در حوزه­ اثبات تحریف‌ناپذیری قرآن به دلایل گوناگون عقلی و نقلی تمسک جسته­اند. در این ‌بین، آیات 9 حجر و 41 فصلت، مهم‌ترین دلیل نقلی ایشان بر اثبات این مدعاست. آنان حفظ ذکر در آیه­ 9 سوره حجر و همچنین راه نیافتن باطل به قرآن را که در آیه 41 سوره­ فصلت آمده است، دارای اطلاق دانسته و دلیلی بر امکان نداشتن تحریف گرفته­اند. هرچند سوره­ فصلت دارای قرائنی در اثبات این معناست، اما آیه 9 حجر با تکیه‌ بر سیاق آیات ابتدایی­اش، بر حفظ مطلق قرآن دلالت ندارد بلکه صرفاً بر سلامت قرآن از مداخله جنّیان و تصرف آنان در وحی تا پیش از نزول بر قلب پیامبر (ص) ظهور دارد. افزون بر سیاق، دیگر قرائن درون‌متنی همچون آیات مشابه با آیه­ حفظ، اتهام جنون به پیامبر و قرائن برون‌متنی همچون اقوال صحابه و تفسیر برخی مفسران متقدم و متأخر مبنی بر تخصیص حفظ وحی به مرحله­ نزول را نیز می­توان به‌عنوان مؤیدی بر این دیدگاه برشمرد.

حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. بر همین اساس، هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، اعتقاد به خداوند، عالم غیب و نیروهای فراطبیعی که وظیفه آنان یاری خداباوران و خدایاوران است، هدف مؤمنان را متعالی و بلندپایه می‌سازد تا بدانجا که جایگاه‌اش در موقعیتی فرازتر از ملائکه قرار می‌گیرد. در همین راستا، یکی از برترین آموزه‌های انبیای الهی اعتقاد به عالم غیب است که بخش مهم آن، باور به «جنود الهی» است. جنود الهی، نیروهای دیدنی و نادیدنی موجود در عالم هستی هستند که همه تحت فرمان خداوند قرار داشته و در مواقع لازم، حق‌گرایان را کمک می‌رسانند و با باطل‌گرایان به ستیز برمی‌خیزند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ تحلیلی، می‌کوشد پیامدها و آثار تربیتی اعتقاد به جنود الهی را از دیدگاه قرآن و حدیث، بررسی نماید و پس ‌از آن، به بیان جهت‌گیری‌هایی بپردازد که انسان‌های معتقد به وجود لشکریان الهی از آن برخوردار هستند.

کتاب الضعفاء ابن عضائری یکی از منابع علم رجال است. بیشتر آراء این کتاب، با مشهور دیگر کتب رجالی شیعه در تعارض و اختلاف است. این امر از دیرباز مناقشاتی را در خصوص ابن غضائری و اثر وی پدید آورده است. عامل اصلی این مناقشات، متن کتاب است؛ نه مؤلّف آن. این مقاله درصدد است که به پرسش‌های ذیل، پاسخ درخور دهد: آیا انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری صحیح است؟ با فرض پذیرش انتساب این کتاب به ابن غضائری، آیا محتوای آن با دیگر کتب رجالی متقدمان شیعه، سازگاری و تطابق دارد؟ با تطبیق و مقایسه آراء ابن غضائری و دیگر رجالیان می‌توان به کمّ و کیف سازگاری و تطابق آن‌ها با یکدیگر پی برد. بر این اساس با توجه به هم‌درس بودن ابن غضائری با نجاشی و آگاهی کامل نجاشی از آراء و آثار او و نیز اطلاع شیخ طوسی از آثار ابن غضائری، میان آرای ابن غضائری با نجاشی و طوسی، اختلاف گسترده‌ای ـ هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی ـ وجود دارد. این اختلاف­ها حاکی از صحیح نبودن انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری و یا دست‌کم تقویت‌کننده این قول است.

موضوع ارتباط لفظ و معنا که از آن با تعابیری همچون آوامعنایی، فونوسمانتیک و نظم‌آهنگ نیز یاد شده، مبحثی مهم و دیرینه در مطالعات زبانی است. از آنجا ‌که قرآن کریم امری از مقوله زبان است، این ارتباط را به‌خوبی در این متن مقدس می‌توان دید. در پژوهش حاضر گروه‌هایی از آیات از نظر رابطه‌ای که میان لفظ و معنی آن‌ها وجود دارد، بررسی‌شده‌اند تا بدین شکل، پیدایی جلوه‌های آهنگین در قرآن، متناسب با معانی الفاظ پی‌جویی شود. همچنین از نقش هریک از حالات تقدیم ‌و تأخیر الفاظ و عبارات قرآن، تکرار حروف، ادغام و فکّ ادغام حروف و نیز حذف و اضافه آن‌ها در ایجاد فضای آهنگینِ متناسب با مفهوم آیات، سخن گفته ‌شده است و رابطه آن‌ها با معانی آیات بررسی گردیده است.

سنت به مثابه یکی از مصادر اصیل اسلام، بعضی مبیّن قرآن و برخی دیگر مکمل آن می‌دانند. بر اساس دیدگاه مشهور و غالب، قرآن و سنت در کنار هم، مرجع و منبع امور دینی محسوب می‌شوند. با این ‌وجود، تعدادی از محدثان اهل سنت با تمسک به منقولاتی، بر این باورند که سنت، حاکم بر قرآن بوده و بر آن سیطره دارد؛ یعنی تنها راه پی بردن به مراد و منظور قرآن را منحصر در احادیث می‌دانند. در حوزه تفسیر نیز این تفکر بر فهم معنای اصطلاحات قرآنی، بسیار اثرگذار است. تبلور ادعای لزوم فهم قرآن در پرتو سنت، به عهد تابعین و به‌طور مشخص به اوزاعی و اساتید وی باز‌می‌گردد که با وجود مخالفانی از معاصران، این دیدگاه در طول تاریخ از جانب محدثان و دیگر علما تلقی به قبول ‌شده و روش خاصی را در اندیشه‌ورزی دینی شکل داده است. ایرادات جدی وارد بر این رویکرد معرفت‌شناسانه عبارت‌اند از: وجود نصوص دینی متعارض با آن، وهن ارکان این اندیشه همچون باور به «ظنی الدلالة» بودن قرآن، تعارض این اندیشه با برخی از اصول کلی همچون «تقدم کتاب بر سنت»، «لزوم فهم سنت در پرتو قرآن» و «شرط عدم شذوذ برای صحت حدیث». روش پژوهش در این تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی ـ توصیفی بوده که با هدف معرفی و نقد دیدگاه حدیث‌سالاری در مطالعات قرآنی صورت گرفته است.

یکی از پرسش های مهم درباره جوامع روایی متقدم ، منابع شفاهی و مکتوبی است که این کتاب ها از آن ها پدید آمده است. از این رو، درباره کافی این پرسش پیش روی حدیث پژوهان قرار دارد که کلینی در تالیف کتابش از چه منابعی بهره برده است. با ژرفکاوی در اسانیدروایات کافی و مطالعه رد پایی می توان گفت کلینی با وجود آنکه بخش بزرگی از روایات کتابش را از آثار و مرویات محدثان مکتب قم آخذ کرده است، اما در عین حال از روایات افرادی چون سهل بن زیاد و محمد بن عیسی عبیدی که در نگاه محدثان مکتب قم چهره های موجه و محبوبی به شمار نمی روند بسیار بهره برده است. او همچنین از منابعی استفاده کرده است که نزد محثان قم و حتی محدثان و رجال شناسان بغداد منابعی غیر قابل اعتماد و متمایل به غلو به شمار وی روند. سبب چنین کاری شاید به تفاوت نگاه او به مسأله غلو باز گردد. همچنین او با اینکه انتقاد هایی نسبت به دو جریان فکری هشام بن سالم و هشام بن حکم داشته است ، اما از آثار هر دو جریان بهره برده است . او حتی خود را بی نیاز از منابع روایی عامه نمی دانسته است. به همین سبب از کتاب های حفص بن غیاث و سفیان بن عیینه نیز استفاده کرده است.

از میان نام‌های مختلف دریا در قرآن کریم یعنی «بحر، لُجّه و یمّ»، نام «لُجّه» با وزنی سنگین‌تر، کم‌ترین بسامد را دارد. این واژه در دو مورد، آن ‌هم در نقش وصفی و مفعولی، به‌عنوان اسم و اسم منسوب درباره قصر سلیمان و تشبیه اعمال کفار به‌کاررفته است. لجّه در اصطلاح علمی به «Pelagic zone» شهرت یافته است و از چندین لایه به نام‌های برلجّه، میان‌لجّه، ژرف‌لجّه، مُغاک و زیرمغاک تشکیل‌شده‌ است. عمق و میانه بودن، دو مؤلفه اصلی مفهوم «لجّه» در علم لغت و دریاشناسی است. طبقه‌بندی علمی «لجّه» و بیان تفاوت آوائی آن با «لجی»، برخی شبهات موجود در اختلافات تفسیری و ترجمه‌ای را برطرف می‌نماید. ترکیب‌های مختلف این واژه همچون ترکیب اضافی، وصفی و نسبی، پیوند مناسب و مستحکمی در امتداد و گستردگی لایه‌های مختلف تاریکی در سطوح مختلف دریا و لایه‌های زیرین، تا پهنه وسیعی از افق آسمان ایجاد کرده که در شکل چند نمودار به نمایش گذاشته ‌شده است. تصویرپردازی قرآن بر اساس نمادهای طبیعت ازجمله «لجّه دریا» جلوه‌ای زیبا از ترس، تاریکی و اضطراب و ناامیدی کفار و همچنین اعجاب و شگفتی ملکه سبأ را برای مخاطبین به نمایش می‌گذارد. نظام آوائی «لجّه» دلالت بر موضع میانی دهان و دلالت بر عمق و شدّت دارد و ناهمگونی نغمه آوائی را با احساسی نگران‌کننده و نفس‌گیر به مخاطب القاء می‌کند.

در بافت جملات، واژگان هر یک به دلیلی با دیگری پیوند می‌یابد و با پراکندگی منسجم در سراسر متن، سبب انسجام‌بخشی به پیکره آن می‌شوند؛ از این امر به هم‌آیی تعبیر می‌شود که از مهم‌ترین عوامل انسجام‌بخش به متن است. در این میان، ترکیب قرآنی «جَنَّات النَّعِیمِ»، هم‌آیی کاملاً مشهود با سبک و کارکردی ویژه بوجود آورده است. از آنجا که توصیف‌های ارائه‌شده از بهشتیان و جهنمیان عموماً بصری است، این تصاویر در دو منظره متفاوت و متقابل از جهت شخصیت‌ها، عقاید، رفتارها و سرانجام قرار دارند. در این میان، بهشتیان و نعمت‌های فراوان بهشت، به‌عنوان هسته معنایی آیات مرتبط با ترکیب مذکور، انسجام کاملی به واژگان و آیات بخشیده است؛ به‌گونه‌ای که هریک از این مضامین، اولاً رابطه معنایی و معقولی باهم دارند؛ ثانیاً مفاهیم و مضامین یکدیگر را توضیح و تفسیر می‌نمایند و ثالثاً باعث تداعی معانی می‌شوند. این موضوع یکی از عوامل زیبایی چیدمان آن‌ها در قرآن کریم است و این پژوهش در پی تحلیل این چیدمان بر اساس شیوه‌ای روزآمد، به‌منظور تبیین انسجام و هماهنگی آیات مربوط به موضوع‌های متفاوت است.