جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزوه بدر کبری از مهم­ترین غزوه­های تاریخ اسلام است و ریشه‌یابی علل وقوع این رویداد پس از گذشت حدود یک و نیم هزاره از طلوع فجر اسلام، همچنان یکی از دغدغه­های اصلی مورخان و اندیشمندان جهان اسلام است. سیره­نویسان متقدم که نخستین شارحان غزوات پیامبرند، طراح اصلی این عملیات را شخص پیامبر اسلام می­دانند. از نظر ایشان انگیزه سپاه اسلام از ورود به جنگ بدر، مصادره غنائم قابل‌توجه کاروان قریش بوده است. این در حالی است که آیات قرآن کریم که به مناسبت­های مختلف، حوادث جنگ بدر را نقد و بررسی می­کند، این عملیات را واکنش دفاعی سپاه اسلام در برابر رفتار ستیزه­جویانه قریش دانسته و انگیزه آن را جهاد فی سبیل الله، غلبه حق بر باطل و رفع فتنه مشرکان برمی­شمارد. این پژوهش در نظر دارد گزارش­ نخستین سیره­نویسان از این رویداد را در برابر آیات مرتبط قرآن کریم قرار داده و بدین طریق خطاهایی را که ایشان در بازخوانی انگیزه جنگ بدر مرتکب شده­اند، واکاوی و سپس نقادی کند.

مسأله «رجعت» و اعتقاد بدان، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های مذهب شیعه، همواره از سوی اهل سنت مورد انکار قرارگرفته و به‌انحاءمختلف، غیرقابل‌پذیرش جلوه داده شده است. نوشته پیش‌ رو، به صورتی تطبیقی با پرداختن به موضوعی مشابه با موضوع «رجعت» در منابع تفسیری اهل سنت، نشان داده است که اهل سنت، در مواجهه با مسائلِ مشابه با موضوع «رجعت» در منابع خود، علی‌رغم تصریح و اذعان به غریب و تعجب‌آور بودن، آن را قابل‌پذیرش دانسته و به‌سادگی توجیه عقلانی نموده‌اند. مسأله مشابه مذکور، عبارت است از وجود روایاتی در موضوع زنده شدن «آمنه» (س) و عبدالله (ع) والدین گرامی پیامبر اکرم (ص) و حتی عبدالمطلب، جد بزرگوار آن حضرت و ایمان آوردنشان به پیامبر اکرم (ص) که در چندین تفسیر سنی‌مذهب اشاره شده است. ابن کثیر، بسان علمای شیعه، به شیوه‌ای عقلی و با استناد به دلیلِ «محال نبودن زنده شدن انسان پس از مرگ» به اثبات آن پرداخته است. این مقاله با مقایسه روش استدلال مفسران اهل سنت با استدلال‌های رایج شیعه، به‌طور برجسته تناقض موجود در سخنان اهل سنت در انکار رجعت را نمایان نموده است.

برخی از علمای معاصر بر این باورند که عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون در قرائت قرآن به یک قرائت واحد ملتزم بوده‌اند. آن قرائت، همان قرائتی است که از جانب خداوند متعال نازل شده و بر زبان مبارک رسول اعظم (ص) جاری گشته و مسلمانان سینه‌به‌سینه تا به امروز آن را حفظ نموده‌اند و فرمان حضرات معصومین (ع) مبنی بر قرائت قرآن مطابق «قرائة الناس»، اشاره به همان قرائت واحد دارد و حفص بن سلیمان نیز به همان قرائت واحد، ملتزم بوده است. لکن با بررسی متن، سند و دلالت روایات مربوط به «قرائة الناس» و همچنین اسناد و مدارک تاریخی و تفسیری، به‌روشنی می‌توان دریافت که اولاً منظور از «قرائةالناس»، یک قرائت منحصربه‌فرد در تمامی اعصار و امصار نیست و ثانیاً قرائت حفص از عاصم در زمان‌ها و مکان‌های مختلف اسلامی، از شیوع امروزی برخوردار نبوده و به گواهی علما و مفسران متقدم و متأخر، در موارد متعددی با قرائت رایج در میان مردم مطابقت نداشته است.

راویانی با اسامی مشترک، همواره در میان اسناد احادیث شیعه و اهل سنت یافتمی­شوند­؛ اما اینکه کدام‌یک از این راویان مشترک، دارای یک هویت هستند به بررسی­، پژوهش و گرد­آوری قرائن و شواهد نیازمند است. بحث از وحدت و تعدد عناوین راویان­، از مباحث مورد نیاز دانش سند­شناسی است­ و ثمره آن، در جرح‌وتعدیل راویان و میزان اعتبار سند، اثر­گذار است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی‌- تحلیلی و با بررسی آرای آیت الله خویی در «معجم رجال الحدیث» این موضوع را به جهت یافتن قواعد اشتراک‌یابی، واکاویده است. ایشان تنها احتمال اتحاد دو عنوان را برای حکم به اتحاد کافی نمی‌داند و همواره بازتاب اتحاد یا تعدد دو عنوان را در طبقه راویان و نیز گزارش­های اصول اولیه رجالی جسته است و در این مسیر، به برخی قرائن تمسک کرده است؛ قراینی همچون دارای کتاب همسان بودن، طریق روایی مشترک، اشتراک در شرح حال. از نظر ایشان اختلاف طبقه موجب تعدد راویان و اشتراک طبقه موجب یکی بودن مصداق آن عناوین است مگر در جایی که راوی آنها قیدی ذکر نموده باشد همچنانکه تعدد عنوان در اصول اولیه رجالی در حکم به تعدد لازم است. آیت الله خویی حکم نهایی را با مطالعه و ارزیابی تک­تک این قرائن در کنار یکدیگر صادر کرده است.

تدقیق در معانی واژگان، نقش مهمی در فهم قرآن کریم دارد. یکی از انواع روابط حاکم بر واژگان، مشترک معنوی است. عدم شناخت دقیق مشترک معنوی منجر به خلط آن با مشترک لفظی شده که این امر منجر به فهم نادرست قرآن شده است. توجه به این مهم در فهم مراد خداوند بسیار مفید و مؤثر است، درحالی‌که نادیده گرفتن آن به هنگام پژوهش در واژگان، مفسر را به مجاز، استعاره و مواردی از این قبیل سوق می‌دهد؛ ازاین‌رو لغزش‌های فراوانی در معنا و مصداق مشترک معنوی در کتاب‌های وجوه و نظائر، ترجمه‌ها و تفاسیر رخ داده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بیان چیستی اشتراک معنوی، تأثیر آن در فهم قرآن، شیوه ترجمه و لغزش‌های مترجمان بوده و به نتایج زیر رسیده است: مشترک معنوی، لفظی است که دارای یک معنا با مصادیق متعدد است که در هر جا از قرآن، یکی از مصادیق آن مراد است. ترجمه لغوی لفظ مشترک معنوی به‌جای تعیین مصداق، ذکر مصداق نادرست، عدم تعیین مصداق و ذکر مصداق به‌عنوان معنای اصلی، مهم‌ترین لغزش‌های ترجمه در ارتباط با این واژگان است.

مفسران قرآن از دیرباز به اهمیت روایات شأن نزول در فهم صحیح قرآن و نیز آسیب‌های وارد بر آن­ها، پی برده‌ و افزون بر بهره از این میراث علمی در تفسیر، به نقد و بررسی آن‌ها ـ هر چند بسیار اندک ـ پرداخته‌اند؛ به‌ویژه آن زمان که چندین شأن نزول مختلف برای یک آیه یا سوره ذکر می‌شود که منجر به اضطراب شدیدی در فهم صحیح آیه یا سوره می‌گردد. سوره قدر، نمونه‌ای از این دست به شمار می‌رود که برای آن شأن نزول‌های متعدد با وضعیت‌های سندی و متنی متفاوت ذکر شده که به دور از نقد و بررسی مانده است. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، تلاش می‌شود تا ضمن نقد و بررسی شأن نزول‌های سوره قدر، به این پرسش‌ها پاسخ دهد که این شأن نزول‌ها از حیث متن و سند تا چه اندازه معتبرند؟ تعارض‌های موجود میان این شأن نزول‌ها چیست و کدام‌یک از آن‌ها می‌تواند شأن نزول صحیح سوره قدر باشد؟ نتیجه این تحقیق، روشن می‌سازد که روایت‌های شأن نزول سوره قدر، هر یک دارای اسنادی ضعیف و مضامین سخت قابل مناقشه و نسبت به یکدیگر از تعارض‌های غیرقابل‌جمعی برخوردارند.

منع رجوع به طاغوت از تصریحات قرآنی است که مبنای آن آیه 60 سوره نساء است. روایات بسیاری در تبیین این آیه از معصومین(ع) نقل شده است. این آیه و روایات مربوط بدان، تحاکم به طاغوت را به‌شدت نهی کرده­ و تمام مفسران، این نهی را بر حرمت حمل نموده‌ و آن را از گناهان کبیره برشمرده­اند. طاغوت، هم خود گمراه است و هم به دنبال گمراهی خلق است و در مقابل، راه هدایت و صراط مستقیم، راه الله و دنباله آن، راه اهل­بیت(ع) است. اهل­بیت(ع)، سنگ محکِ عیار طاغوت و ملاک تشخیص طواغیت هستند و هر قولی در تقابل سخن ایشان، طاغوت است. پس رجوع به طاغوت به صورت مطلق حرام است و نباید آن را به خصوص تحریم قضاوت طاغوت و رجوع به آن محدود کرد؛ چرا که قضاوت از شئون حکومت است و به‌طریق‌اولی، اعطای زمامداری و سایر شئون حکومتی طاغوت نیز حرام خواهد بود. بر اساس مقبوله عمر بن حنظله، از آثار تحریم رجوع، عدم نفوذ رأی و حکم طاغوت است؛ لذا بر حکم طاغوت نیز هیچ اثری مترتب نیست.

مفسران در تبیین معنای مفردات قرآنی، دیدگاه یکسانی ندارند. از سوی دیگر، فقیهان در بیان کیفیت مفاهیم گاه یکدست عمل نمی­کنند. در هر کدام از دو گروه، نظر مشهوری وجود دارد که سایر تلقی­ها در مقابل آن، در کسوت دیدگاه شاذ و نادر، خودنمایی می­کند. در قرآن کریم، واژه «حبط» بیشتر با تعبیر مرکب «حبط اعمال» به کار رفته است که نشان از نابودی اعمال دارد. از سوی دیگر، در فقه نیز تعبیر بطلان به اعمال نسبت داده می­شود که این هم حاکی از نابودی آن اعمال (عبادات یا معاملات) است. آیا بطلان فقهی، همان حبط قرآنی است؟ باور به نسبت و رابطه «عموم خصوص من وجه» این دو مفهوم، دارای ادله متعدد و قوی است. اسباب حبط و عوامل بطلان نیز در برخی موارد، همپوشانی دارد.

آیه ﴿لَوْ کاَنَ فِیهِمَا ءَالهِةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ (انبیاء: 21/ 22) با بهره­گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مسأله توحید به­ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن­ها در بُعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به‌عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن­هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان­گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن­هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.

در منابع روایی و تفسیری اهل سنت، اخباری وجود دارد که بیان‏گر خطا و لحن در مصحف است. این اخبار گاه به «خطای کاتبان» در نگارش کلمات خاصی از مصحف و گاه به وجود «لحن» در مصحف اشاره داشته و از مصداق خاصی نام نبرده‌اند. این مقاله، برای تاریخ‌گذاری این اخبار، از روش تحلیل اِسناد - متن بهره گرفته و به این نتیجه رسیده است که زمان شکل‌گیری این اخبار، پس از به سرانجام رسیدن پروژه مصحفی حجّاج بن یوسف ثقفی بوده است. با در نظر گرفتن بافت تاریخی صدور این اخبار، می‌توان چنین تحلیل تاریخی ارائه داد: گرچه حجاج به اصلاح رسم مصحف اقدام کرد، اما درعین‌حال از بزرگداشت مصحف عثمانی و تأکید بر محوریت آن و حذف دیگر مصاحف، غافل نبود؛ لذا این اخبار با استفاده از صورت‌بندیِ نقد بر کاتبان مصحف عثمانی یا دفاع از آنان، به نقد بر مصحف نگاشته‏شده توسط حَجاج یا دفاع از این مصحف پرداخته‌اند. اخبار منسوب به عایشه نیز در دوره عباسی رواج یافته و نشان‏دهنده مبارزه عباسیان با نمودهای فرهنگی امویان است. چه اینکه اخبار منسوب به ابان بن عثمان، در مقام دفاع از مصحف عثمانی -به‌عنوان رکن اصلی مصحف نگاشته‏شده توسط حجاج- است.