جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار عقل و اعتماد بر آن در فهم کلام و کشف مراد الهی در ادوار مختلف سکه رایج مفسران بوده است، اما در قرن چهاردهم بی‌شک بارزه تفاسیر، کاربرد عقل و تکیه بر آن است. المنار و المیزان به‌عنوان مهم‌ترین تفاسیر قرن اخیر در ضمن گرایش به مسائل اجتماع، عقل‌گرایی را در تفسیر قرآن پیگیری کرده‌اند؛ با این تفاوت که المنار عقل را به‌عنوان منبع خود در تفسیر برگزیده، اما المیزان ظواهر دینی و فهم دین را که متوقف بر ظهور لفظ هستند، مستند به حکم عقل دانسته، ولی در تفسیر، به منبعیت قرآن برای تفسیر خود قائل بوده و عقل را به‌عنوان ابزاری برای فهم قرآن می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، با بررسی دو تفسیر المیزان و المنار، به بررسی تطبیقی عقل‌گرایی در نظر این دو مفسر تمرکز نموده و مختصات عقل را از این نظرگاه مقایسه خواهیم کرد. حاصل آنکه عقل در المنار به‌عنوان اﺑـﺰاری ﺑـﺮای هماهنگ‌کردن اﺣﻜـﺎم و ﻣﻌـﺎرف دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀیات زﻣﺎن ﺑﻪ‌ﻛﺎر بسته شده و ریشه در تجربه‌گرایی دارد، درحالی‌که علامه طباطبایی با تخطئه عقل‌گرایی تجربی، حرکت عقل ابزاری در مسیر فطرت سالم را لازمه تمییز و تشخیص درست حق از باطل معرفی می‌نماید.

جایگاه هر واژه در قرآن، بر اساس هدفی مشخص و منحصر به خود در بافت و سیاقی معنادار تعریف شده است. چنانچه یک معنا برای تمام مشتقات در همه آیات، در جلوه‌ای یکسان به‌کار رود، حاصلی جز دور شدن از مفهوم حقیقی قرآن ندارد. واژه «کظم» در شش آیه در معنای صفت مشبهه و در سه هیأت «کاظم»، «مکظوم» و «کظیم» استفاده شده است. هرچند برخی مفسران، چند معنای خاص را برای این واژگان ارائه داده‌اند، اما بیشتر ایشان در تفسیر این شش آیه، واژگان مذکور را به‌معنای «فروخوردن خشم» دانسته‌اند، که این تفسیر سبب ایجاد ابهامات در فهم آیات می‌شود. در این پژوهش با درنگ در تمامی معانی واژه «کظم» در فرهنگ عربی و کتب اصیل لغت، تأمل در بافت و سیاق آیات و با روش تفسیر قرآن به قرآن، این نکته حاصل می‌شود که واژه «کظم» در آیات مختلف از معانی گوناگونی برخوردار است که در کتب لغت و زبان عربی به آن تصریح شده‌ است. بر این اساس، مفاهیمی همچون «پنهان شدن، کناره‌گیری و انزواطلبی، محبوس و زندانی شدن، فروخوردن خشم، دشواری در نفس کشیدن و ساکت شدن»، معانی‌ای است که برای این واژه در آیات مورد بحث به‌دست آمده است.

یکی از مسائلی که در‌ آیه مباهله موجب ارائه دیدگاه‌های متفاوتی شده است، تعیین مصداق «انفسنا» در‌ این ‌آیه است؛ یعنی مراد و مقصود از «انفسنا» چه فرد یا افرادی است. مصداق‌یابی «انفسنا» در ‌این ‌آیه دارای اهمیت زیادی است؛ زیرا آن فردی که خداوند متعال او را نفس رسول خدا (ص) دانسته است، باید دارای فضایل و کمالاتی همسنگ رسول خدا (ص) باشد. پس بر افضلیت و امامت آن فرد بعد از رسول خدا (ص) دلالت می‌کند. از آنجایی که در‌ این باره چهار دیدگاه مهم مطرح است که شامل 1- رسول خدا (ص)، 2- اقوام و عشیره، 3- رسول خدا و امیرمؤمنان، 4- فقط امیرمؤمنان می‌باشد، هدف این مقاله آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، مصداق این آیه را مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. پرسش اساسی این است که مصداق واقعی واژۀ «انفسنا» بر اساس آیه قرآن چه کسی است؟ با بررسی ‌این دیدگاه‌ها به ‌این نتیجه می‌رسیم که امیرمؤمنان (ع) مصداق «انفسنا» در ‌این آیه است.

از آنجا که زبان‌شناسی علم مطالعه زبان می‌باشد، در حوزۀ پژوهش‌های قرآنی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. بسیار اتفاق می‌افتد افراد غیر متخصص قرآنی بیان می‌کنند که میان آیات یا سوره‌های قرآن کریم، انسجام یا ارتباط معنایی وجود ندارد و آوردن آیه یا بخشی از آن را غیر مرتبط با مفاهیم و مطالب قبل یا بعد از آن می‌دانند. این تحقیق که به روش کتابخانه‌ای صورت گرفته، به بررسیِ موضوع انسجام در جزء 28 قرآن کریم پرداخته و سپس نتایج حاصل از این پژوهش را با نتایج پژوهش‌های دیگران بر روی چند جزء از قرآن کریم، مورد بررسی و نتیجه‌گیری قرار داده است. نتایج حاصل حاکی از آن است که آیات قرآن کریم یا به‌صورت باواسطه یا بی‌واسطه با یکدیگر در ارتباط‌اند و سوره‌های قرآن، در معانی و مفاهیم خاصی، دارای ارتباط و انسجام معنایی می‌باشند.

نفاق به‌معنای دورویی و مخالفت ظاهر با باطن، پدیده‌ای اجتماعی است که در آیات فراوانی از قرآن به آن پرداخته شده است. تحلیل این آیات نشان می‌دهد که نفاق می‌تواند با رسوخ در جامعه ایمانی، تا تبدیل شدن به یک فرهنگ پیش رود؛ به‌گونه‌ای که افراد جامعه در عین اتصاف به نفاق، خود را سالم بپندارند. کشف یک الگوی رفتاری مبتنی بر نفاق از منبعی وحیانی می‌تواند راهی باشد برای ترسیم چهره نفاق، و تلاش برای زدودن آن از سیمای جامعه ایمانی. در این پژوهش، رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق، با محوریت آیات ناظر به نفاق در قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور، از روش تحلیل محتوا با دو رویکرد کمی و کیفی استفاده شده است. بر اساس تحلیل‌های کیفی و با توجه به فراوانی داده‌های آماری، آیات ناظر به نفاق به سه دسته اصلی عوامل بسترساز، الگوی رفتاری و پیامدها تقسیم شدند که با تقسیم هر کدام از این دسته‌ها به موضوعات فرعی، در انتها مدل مفهومی رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق طراحی شده است.

سوره عادیات با پنج آیه قسم آغاز شده است. در تفسیر و نحوه ارتباط آیات قسم با دیگر آیات این سوره، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. عده‌ای بر این باورند که انتخاب و چینش آیات قسم در پی یکدیگر، نمایانگر تصویری قابل فهم است تا مضمون جواب قسم را باورپذیر نماید. نوشتار حاضر، ضمن بیان این دیدگاه، محتوای سوره عادیات را مورد واکاوی قرار داده تا از رهگذر روش توصیفی- تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد که انسجام متنی سوره عادیات چگونه است؟ به همین منظور، پس از تحلیل معنا و ارتباط آیات با یکدیگر، آیات مرتبط و همگون سوره را تفکیک و در سه حلقه معنایی جای می‌دهد تا به ارتباط این سه حلقه معنایی دست یابد. در نهایت، این نتیجه حاصل شد که اسبان دونده، تمثیل و استعاره از انسان‌هایی است که شیفته دنیا شده و از یاد خداوند غافل شده‌اند و هنگامی متوجه خطایشان می‌شوند که زمان مرگشان فرا رسیده است. به همین خاطر، در حلقه جواب قسم به مذمت این گونه انسان‌ها پرداخته و در سومین حلقه، عقوبت چنین انسان‌هایی را بیان نموده است.

آیۀ 114 سوره طه به جهت ذکر مسألۀ نهی‌شدنِ پیامبر اکرم (ص) از عجله به هنگام وحی، از دیرزمان مورد توجّه مفسّران بوده و دربارۀ مقصود حقیقی نهی مذکور نظر‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. از همین رو مقالۀ حاضر، این آراء را به دو دیدگاه نهی رفعی و نهی دفعی تقسیم و با توجّه به آیات قرآن و روایات ارزیابی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه نهی رفعی که به عجله‌نمودن پیامبر اکرم (ص) به هنگام وحی تصریح می‌کند، در صورتی صحیح است که انگیزۀ عجلۀ ایشان، اشتیاق به آیات قرآن تلقّی گردد. این دیدگاه با دیدگاه نهی دفعی که به صدور نهی مذکور، بدون سرزدن شتابی از آن حضرت دلالت دارد، قابل جمع و هر دو صحیح است. شناسایی و بررسی منابع صدور نظر‌های مفسّران، توجّه به سیاق سوره و ظاهر آیه، از مؤیّدات این دیدگاه است.