جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار با روش تحلیل محتوا و با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس روش نورمن فرکلاف، نوع نگرش و بینش حضرت علی j را در ضمن تحلیل گفتمان ایشان درباره موضوع امامت تبیین می‌کند. گفتمان «امامت منصوص»، در مقابل گفتمان «رهبری انتخابی» که ملاک تشخیص رهبری را رأی و اجماع امت معرفی می‌کند، گفتمانی است که در بستر جامعه‌شناختی مجال توسعه نیافت و تفکر جامعه به سمت ایدئولوژی «انتخاب» در امر خلافت نبوی به پیش رفت. حضرت علی j در دفاع از ایدئولوژی قدرت و زعامت الاهی، استدلال‌ها و راهبردهای خردمحور خویش را در برهه‌های مختلف مطرح کرد تا با ثبت سند حقانیت باور اصیل اسلامی در حوزه امامت، بر جانشینی منصوص خویش اقامه برهان کند. با توجه به اینکه جایگاه امامت منصوص و گفتمان مربوط به آن در شیعه ظهور دارد، به منظور پذیرش فرامذهبی موضوع، متون روایی و تاریخی اهل سنت محور دریافت اطلاعات لازم برای تحقیق است. نتایج، حاکی از آن است که حضرت علی j با بهره‌گیری از ساختارهای زبانی و ایدئولوژیکی در انتقاد از گفتمان‌های حاکم، در صدد بازتولید گفتمان نبوی در امر وصایت و ولایت است.

بخش اصلی منابع معرفت دینی را نصوص شرعی، اعم از آیات و روایات، تشکیل می‌دهد. در اندیشه اصولی امامیه، به طرز خاصی استفاده از نصوص و دلالت‌شناسی آن به مبانی کلامی معینی درباره صفات شارع متکی شده است که ارتباط صاحب متن با متن را نشان می‌دهد. در لابه‌لای کلمات اصولیان امامیه این مبانی را می‌توان استخراج کرد و در شش بند برشمرد: 1. قدسی‌بودن نصوص؛ 2. وجود صفت علم، اراده و حکمت در شارع و نپذیرفتن جهل و عجز و بخل برای او؛ 3. عرفی‌بودن زبان شارع؛ 4. واقع‌نمایی زبان شارع؛ 5. استقامت و انسجام درونی نصوص شرعی؛ 6. وجود لایه‌های معنایی در نصوص. نتیجۀ پذیرش این مبانی عبارت است از: دفع شبهات هرمنوتیکی در باب عرفی‌بودن زبان دینی، اعجاز نصوص قرآنی و امکان تأویل صحیح در آیات قرآنی.

یکی از وظایف مهم‌ متکلم تبیین آموزه‌های دینی است. منظور از «تبیین» در علم کلام آن است که متکلم گزاره اعتقادی را به گونه‌ای برای مخاطبان توضیح دهد که آنان تصویر روشن و واضحی از آموزه اعتقادی در ذهن خود بیابند. سید دلدارعلی نقوی، یکی از شخصیت‌های بزرگِ مکتب کلامی لکهنو در قرن سیزدهم هجری، در مهم‌ترین اثر کلامی‌اش با عنوان عماد الاسلام، از روش‌های متعددی در تبیین امامت بهره برده است. در این تحقیق با مروری بر نسخه خطی این کتاب روش‌هایی را که او در این مقام استفاده کرده استخراج کرده و برشمرده‌ایم. وی در تعریف امامت و تعریف نص جلی و خفی از روش تعریف مفردات، در مسئله وجوب امامت، عصمت، راه‌های تعیین امام و وجود یا فقدان نص از روش ذکر تاریخچه، در بحث حجیت اجماع و وجوب امامت از روش ذکر مبانی، در تشریح وجوب‌نداشتن نصب امام از جانب خداوند، معصوم‌نبودن امام و وجود دو امام در یک زمان از روش ذکر لوازم و پیامدها، در تبیین وجوب نصب امام بر خداوند و اینکه امام باید عالم به کل دین و افضل از مردم باشد از روش ذکر مثال و تشبیه،‌ در تبیین امامت از روش ذکر فواید و کارکردها و در موضوعات مختلف از جمله وجوب نصب امام و امامت حضرت علی j از روش استفاده از روایات بهره برده است.

مداحان به عنوان قشر تأثیرگذار و آشنای با مکتب اهل بیت b موظف‌اند مبانی قرآن کریم و اهل بیت b را در ظلم‌ستیزی برای مردم بیان کنند و از این طریق روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه گسترش دهند. در این تحقیق، که با رویکرد توصیفی‌تحلیلی انجام شده، ابتدا به مبانی ظلم‌ستیزی در قرآن، سنّت و عقل پرداخته‌ایم. سپس بر نقش مداحان در آگاهی‌بخشی به مردم در زمینه ظلم به خداوند در اموری همچون شرک، ریا و توسل غیرمشروع و نیز مبارزه با آنها تأکید کرده‌ایم. در ادامه نقش مداحان در ایجاد روشنگری در جامعه در زمینه‌های ظلم مردم به مردم، ظلم مردم به خود، ظلم مردم به حاکم و ظلم حاکم به مردم بررسی شده است. کاربرد اساسی شعر به عنوان ابزار مداحان در مبارزه با ظلم از صدر اسلام تا کنون موضوع دیگری است که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم. همچنین، نقش اساسی مداحان در گسترش روحیه مبارزه با حاکم ظالم در جامعه و پیروزی در سه مقطع مبارزه با رژیم پهلوی، دفاع مقدس و دفاع از حرم‌های عراق و سوریه در حمله گروه‌های تکفیری را بررسی کرده‌ایم.

جامعه اسلامی در دوران امامت امام حسن عسکریj‌ (254-260 ه.ق.) با مسائل اعتقادی، سیاسی و فرهنگی متعددی مواجه شد. اقدامات خشن و سرکوبگرانه عباسیان، فعالیت جریان‌های انحرافی و شبهه‌افکن، شورش زنگیان و قیام برخی از علویان، از جمله مسائلی بود که امنیت و سلامت جامعه اسلامی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اعتقادی را دچار بحران کرده بود. امام حسن عسکری j‌ همسو با رسالت الاهی خویش در مواجهه با این مسائل، راهکارهای عملی و راهبردهای سازنده و تأثیرگذاری اتخاذ کرد که نتیجه‌اش حفظ تشیع و ایجاد آمادگی و زمینه‌سازی برای غیبت امام زمانf بود. هدف پژوهش حاضر، که با استناد به منابع اصلی و به شیوه توصیفی‌تحلیلی تدوین شده، تبیین نحوه مواجهه آن حضرت با اقدامات دو جریان مخرب اعتقادات جامعه اسلامی، یعنی خلافت عباسی و جریان‌های شبهه‌افکن، است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که: امام حسن عسکری چه شیوه‌ای در برابر این دو جریان در پیش گرفت و تفاوت مواجهه امام با بنی‌عباس و جریان‌های شبهه‌افکن چه بود؟ فرضیه این پژوهش آن است که شیوه امام، نفی هر دو جریان بود، اما متناسب با روش و اقدامات این دو جریان، تعامل و مواجهه نرم با عباسیان، و صراحت و رفتار تند با جریان‌های شبهه‌افکن را در پیش گرفت.

عقل یکی از منابع مهم معرفت است. مکتب‌های گوناگون، در طول تاریخ، دیدگاه‌های متفاوتی درباره عقل مطرح کرده‌اند. در نهج‌البلاغه، که یکی از منابع موثق نزد شیعه است، نقش عقل در کسب معرفت دینی مطرح شده است. در این مقاله نقش عقل در شناخت خدا از دیدگاه نهج‌البلاغه بررسی می‌شود. ابتدا به مفهوم‌شناسی عقل و تعریف آن می‌پردازیم و سپس جایگاه و ارزش عقل در نهج‌البلاغه را بررسی می‌کنیم. در ادامه میزان توانایی عقل در شناخت خدا را که شامل براهین عقلی دال بر وجود خدا است بررسی خواهیم کرد و در انتها محدودیت‌های عقل و ناتوانی آن در احاطه بر وجود خدا را می‌کاویم. نتیجه این پژوهش آن است که هرچند در نهج‌البلاغه، از ناتوانی عقل در احاطه بر وجود خدا سخن گفته شده، اما براهین عقلی نیز که بر وجود خدا دلالت دارد اقامه شده است.

رحمت واسعه الاهی همواره از جانب ذات خداوند سبحان به سوی مخلوقات در جریان است. به دلیل سنخیت‌نداشتن مخلوقات با ذات خداوندی، نیاز به واسطه‌ای است که این رحمت را دریافت کند و به مخلوقات برساند. این واسطه در عصر حاضر حضرت ولی‌ عصر f است. اگرچه ما در زمان غیبت از نعمت ولایت تشریعی ایشان محرومیم، اما بررسی جایگاه تکوینی حضرت به عنوان واسطه فیض الاهی موضوعی است که ما با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و با بررسی سه صفت از اوصاف ایشان، به آن پرداخته‌ایم. مهم‌ترین دستاوردهای این مقاله چنین است: مظهریت تام حضرت ولی ‌عصر برای همه اسمای الاهی و همچنین تناسب با کل عوالم وجود از طریق تجلی‌یافتن در تمام اسما به نحو سریانی به حکم مظهریت اسم جامع «الله»، شأنیت خلافت الاهی را برای ایشان رقم زده است. حضرت به واسطه خزائن اسمای الاهی، که به منزله قوای ایشان است، امور عالم را تدبیر می‌کند و به همه مخلوقات فیض‌ می‌رساند. ایشان در هر لحظه و آنی با مظهری از مظاهر الاهی است و عالمی از عوالم وجود را تدبیر می‌کند؛ و این همراهی با مظاهر در همه زمان‌ها بر اساس اسم «العدل» الاهی ایشان صورت می‌پذیرد.

شیعیان نیز مانند اهل سنت به نوشتن سیره پیامبر اسلام k علاقه‌مند بوده‌اند و آثاری در این زمینه نگاشته‌اند. در سیر تاریخی این سبک تألیفی، قرن ششم هجری دوران رشد و نمایان‌شدن شاخصه‌های سیره‌نویسی شیعیان است. نگارش سیره نبوی برای شیعیان فرصتی بود تا باور و اندیشه‌های مذهب خود و نیز جایگاه و حقانیت ائمه و اهل ‌بیت را نمایان و تأیید کنند، همان مجالی که نگاشتن سیره نبی مکرم اسلام k برای اهل ‌سنت به منظور پاس‌داشت شیخین فراهم آورده بود. بعد از کوشش‌های شیعیان برای نوشتن سیره نبوی در پنج قرن نخست هجری، اولویت‌های نویسندگان شیعه از قرن پنجم و ششم به بعد، تغییر کرد و اغلب، از نگارش درباره پیامبر به پژوهش‌هایی درباره زندگی دوازده امام معطوف شد. در این دوران، شیعیان نگارش اختصاصی درباره سیره پیامبر را رها کردند و بیشتر آثاری نگاشتند که علاوه بر زندگی رسول خدا شامل سیره و زندگی سیزده معصوم دیگر نیز بود.

اعتقاد به «خلود دوزخیان در جهنم» مسئله‌ای است که هم فیلسوفان، متکلمان، و اندیشمندان مطرح کرده‌اند و هم در شرع مقدس مطرح شده است. خلود دوزخیان به معنای زیستن همیشگی آنان در دوزخ و عالم پس از مرگ است؛ بدین معنا که برخی از آنان برای همیشه در جهنم‌اند و از نعمت‌های خدا محروم خواهند شد و پیوسته در رنج و عذاب به سر خواهند برد. پرسش این پژوهش آن است که: خلود دوزخیان در جهنم، از منظر آیات قرآن کریم به چه معنا است؟ و صدرالدین شیرازی چه تفسیری ذیل آیات مربوط به این موضوع دارد؟ درباره خلود و دوام در عذاب، ایراداتی مطرح شده که از جمله آنها مخالفت خلود در عذاب با رحمت واسعه الاهی، عدالت او و فطرت الاهی است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و بر اساس استدلال استنتاجی، خلود دوزخیان در آتش را از دیدگاه آیات و روایات بررسی می‌کند و ضمن تبیین این نظریه به تشریح نظریه ملاصدرا و تنقیح آن می‌پردازد.

ترسیم سیر و سلوک عرفانی تا رسیدن به مقام وصول و شهود برای سالکان کوی حق، پیوسته دغدغه عارفان بوده است. این مقاله که به شیوه توصیفی‌تحقیقی نگاشته شده در پی یافتن چگونگی این سیر تا تحقق از نگاه ابن‌میثم بحرانی است. بر اساس یافته‌های تحقیق، ابن‌میثم بحرانی اولین مقدمه سالک برای شهود را «یقظه» معرفی می‌کند و بعد «عزم»ی مستحکم که استقامت و مجاهدت و به ‌عبارتی ‌دیگر، «ریاضت» شرعی را می‌طلبد. او از بین دیگر مقدمات مهم در سیر و سلوک به «خلوت» و «عزلت» معقول و مشروع و انتخاب بهترین و ناب‌ترین زمان برای خلوت انس با معبود و محبوب اشاره می‌کند. از نگاه او، سالک برای رسیدن به مقام شهود باید به «مراقبه»، «محاسبه»، «معاتبه» و «معاقبه»، از یک حیث، و «تخلیه» و «تحلیه»، از حیث دیگر، اهتمام ورزد: زیرا هر کدام از این تمهیدات و مراحل رفتاری و قلبی لازمه سیر و سلوک الی‌الله و مقدمات وجودیِ ورود به مراحل بالاتر سلوکی برای حصول فتوحات غیبی و رسیدن به مقام «عبدالله» و «عندالله» خواهد بود. ابن‌میثم بحرانی انسان کامل را دارای مقام کامل شهود می‌داند و او را مقتدای اهل سلوک و صاحب مقام ولایت و امامت معرفی می‌کند.