جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار دیدگاه کلامی دو مفسّر بنام شیعی، محمدحسین طباطبایی و سید محمدحسین فضل‌الله را در باب عصمت انبیای الاهی و مباحث مربوط به آن، که در تفاسیر قرآنی این دو مفسر منعکس شده، بررسی و ارزیابی می‌کنیم و دیدگاهی را که متقن‌تر و به واقع نزدیک‌تر است بیان خواهیم کرد. دیدگاه دو صاحب‌نظر مذکور در باب تحلیل و تبیین حقیقت عصمت، علی‌رغم همسویی و قرابت در برخی نکات، در بیان حقیقت عصمت و ادله آن اختلاف دارد. درباره محدوده زمانی عصمت پیامبران، هیچ اختلافی بین این دو اندیشمند نیست و دو نظریه با یکدیگر انطباق کامل دارد. ولی درباره محدوده موضوعی و قلمرو عصمت، با نگاه عمیق و تحلیل عبارات مندرج در این تفاسیر، به‌وضوح اختلافات عدیده و عمیق به چشم می‌خورد، که البته شاید بتوان برای هر یک از این دیدگاه‌ها، نظایری در میان آثار فکری مکاتب مختلف اسلامی یافت. نگارندگان این پژوهش، ضمن تحلیل دقیق دیدگاه‌های مطرح‌شده و ملاحظه ادلّه هر دو صاحب‌نظر، دیدگاه طباطبایی را در موضوعات اختلافی، دارای استواری و اتقان بیشتر و بعضاً قرین به نوآوری می‌دانند.

تشکیل دولت صفوی در ایران و رسمی‌شدن مذهب تشیع در این کشور تأثیرات مهمی در کالبد شهرها، از جمله شیراز، داشت. پژوهش پیش‌ رو با توجه به همین مسئله و با تکیه بر نظریه سرمایه‌ها (فرهنگی، اقتصادی، نمادین و اجتماعی) در مکتب بوردیو در صدد پاسخ به این پرسش است که رسمی‌شدن مذهب تشیع در شیراز چه تأثیری بر کالبد شهری آن گذاشت. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات کتاب‌خانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شیراز در این دوره با توجه به شاخص‌های نظریه بوردیو در ابعاد هویت شهری، نمادها، مؤلفه‌های فرهنگی مانند وقف، بناهای فرهنگی، مدارس، تقویت مبانی علمی، هنر و سایر شاخص‌های تشیّع با توجه به تعریف کالبد شهری، تغییر محسوسی یافت، به طوری که در فضای اجتماعی به‌تدریج سرمایه‌های غیرمرتبط با مذهب تشیع جای خود را به سرمایه‌های جدیدی داد که در راستای مذهب تشیع بود.

امامت و مسائل پیرامون آن از جمله مباحث مهم و اختلافی در حوزه معرفت و تفکر دینی فرقه‌های شیعی، خصوصاً زیدیه و امامیه، است. زیدیه گرچه به دلیل آیه تطهیر و روایات خاص، قائل به عصمت اصحاب کسا هستند ولی شرط و وصف عصمت را برای امام لازم ندانسته و به دلایل مختلفی از جمله فقدان دلیل عقلی و نقلی بر عصمت امام، تبیین حقیقت و معنای عصمت، عدم وجوب نصب امام معصوم بر خداوند تمسک کرده‌اند؛ علاوه بر اینکه از نظر مصداقی نیز با امامیه اختلاف نظر دارند. هدف اصلی تحقیق، ضمن برشمردن دلایل نفی عصمت ائمه از منظر زیدیه، اثبات عصمت ائمه و پاسخ‌گویی به شبهات زیدیه در این زمینه است. طبعاً مطالعه مقایسه‌ای دلایل هر دو فرقه و واکاوی و بررسی این دلایل تأثیر مهمی در تبیین و نقش جایگاه امام در جامعه خواهد داشت. نوشتار حاضر تحقیقی است به روش کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد توصیفی و تحلیلی که حول برخی از دلایل و مباحث هر دو فرقه راجع به اشتراط یا عدم اشتراط عصمت برای امام صورت گرفته است. مهم‌ترین یافته این تحقیق، برخلاف مدعای زیدیه مبنی بر عدم اشتراط و وصف عصمت برای امام، از نظر امامیه علاوه بر دلایل نقلی مختلف، دلایل عقلی متعددی از جمله فلسفه وجودی امام، از دست دادن جایگاه و روی‌گردانی مردم، نقض غرض، حفظ دین و پاسداری از آن، تلازم در مسئله عصمت و جانشینی پیامبر (ص) دال بر عصمت امام است.

سلامت معنوی از ‌لحاظ اختلاف در مفهوم معنویت، جهان‌بینی و نظام‌های ارزشی، مقولة پیچیده‌ای است که با توجه به بینش خاص هر گروه، تعریفی خاص می‌یابد. از طرفی اعتقاد به نظام احسن متضمن خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و معادشناسی است. پس اعتقاد به نظام احسن به ‌عنوان آموزه‌ای عقلانی در ادیان آسمانی می‌تواند راهبردهای موفقی در ارتقای سلامت معنوی پیش کشد. مقالة حاضر با هدف بررسی بازتاب اعتقاد به نظام احسن در ارتقای سلامت معنوی و تعالی معرفتی نگاشته شد. شناخت نظم حاکم بر جهان، درک موقعیت ممتاز انسان نسبت به سایر موجودات و باور به اصالت و بقای روح سبب فهم هدف اصلی خلقت، یعنی کمال روح انسان می‌شود. انسان با تکیه بر براهین عقلی و فطری دریافت که با اتکای عقلانی صرف بر فهم خویش نمی‌تواند به ‌هدف نهایی خلقت دست ‌یابد. بلکه لازمة تحصیل کمال عالی، کسب سلامت معنوی از طریق بهره‌مندی از آموزه‌های وحیانی، الگوبرداری از انبیای الاهی و عقل به ‌عنوان لوازم تشریعی و تکوینی کمال نهایی انسان است. بنابراین، محرز است که اعتقاد جدی به نظام احسن موجب ارتقای سلامت معنوی است. سلامت معنوی نیز موجب تعالی معرفتی یعنی معنا‌یابی زندگی، نشاط معنوی، رضایت‌مندی از مقدرات الاهی، دفع اضطراب مرگ، تعامل صحیح با جامعه، طبیعت و نهایتاً سعادت ابدی می‌شود.

بعد از انقلاب اسلامی ایران،‌ غالباً و متأثر از انقلاب اسلامی، شیعیان در کشورهایشان رشد مطلوبی داشتند. البته بعضاً به‌ صورت معکوس نتیجه گرفتند. شناخت وضعیت شیعیان در کشورهای مختلف باعث امکان برنامه‌ریزی مطلوب برای ارتقای بیشتر موقعیت آنها در هر کشور و مجموعاً در جهان می‌شود. در نگاه کلان، شیعیان جهان به دو گونه در کشورهای مختلف زندگی می‌کنند: 1. کشورهایی که شیعیان حاکمیت سیاسی آن را در دست دارند؛ 2. کشورهای با حاکمیت سیاسی غیرشیعی. در این مقاله تمرکز تحلیل وضعیت و جمعیت‌شناسی شیعه بر کشورهایی است که حاکمیت سیاسی شیعی ندارند. این کشورها، خود، دو دسته‌اند: 1. کشورهای با اکثریت جمعیتی شیعه؛ 2. کشورهای با اقلیت جمعیتی شیعه. جمعیت‌شناسی شیعیان در این دو دسته از کشورها مد نظر مقاله است. در دسته اول، دو کشور آذربایجان و بحرین می‌گنجند و در دسته دوم، کشورهای بسیاری هستند که با توجه به کثرتشان، در این مقاله به‌ناچار پس از جمعیت‌شناسی شیعیان در 10 کشور، دیگر کشورها را به شکل قاره‌ای (آسیا،‌ افریقا،‌ اروپا و آمریکا)‌ بررسی و تحلیل کرده‌ایم. ضمن آنکه در این پژوهش به کشورهای با جمعیت حداقل 300 هزار نفر شیعه اکتفا شده است. هدف مقاله تحلیل وضعیت و جمعیت‌شناسی شیعیان در کشورهایی است که حاکمیت سیاسی غیرشیعی دارند. روش تحقیق در مقاله بنیادین، اسنادی و با مراجعه به کتب، پایگاه‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای مرتبط است.

مطالعه حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عرفانی جایگاه قلب با تکیه بر روایات امام رضا (ع) انجام پذیرفت. روش پژوهش، تحلیل کیفی مضمون‌محور است. واحد تحلیل، منابع روایی متقدم شیعه است. بیش از ده‌ها روایت بررسی شد و کدهای اولیه با مطالعه اکتشافی به دست آمد و کدهای ثانویه و مقولات پژوهش بعد از تحلیل دلالی روایات مستفاد گردید. در این پژوهش، شاخصه‌های نظری و کاربردی در رهیافت قلب به سعادت و حقیقت الاهیه مطرح شده‌ است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد قلب به معنای مرکز اندیشه یا عقل، مرکز شناخت شهودی و روح است. همچنین، قلب ویژگی‌هایی دارد، از جمله: محل حکمت، محل نزول وحی، محل اراده الاهی، معدن نور الاهی، مالک حواس، جایگاه کمالات، آیینه رفتار، و ... . احوال قلب، اقبال و ادبار است و مؤلفه‌هایی چون علم، ارتباط با خدا، ارتباط با اولیای الاهی از علل حیات قلب، و قساوت، مسخ، احتجاب، و خروج روح ایمان از آسیب‌ها و بیماری‌های قلب است.

جبر و اختیار از مسائل اختلافی میان متکلمان و فلاسفه است که هر یک برای آن راه‌حلی مطرح کرده‌اند. فخر رازی به پیروی از مکتب اشعری، نظریه کسب را می‌پذیرد ولی آن را به نحوی تفسیر می‌کند که به نظریه اختیار بسیار نزدیک است و حتی نظریه اختیار را در قالب عبارت «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» به‌صراحت بیان می‌کند. از طرف دیگر، انسان را «مضطر فی صورة المختار» می‌داند که در ظاهر نفی اختیار است. فخر رازی به دلیل تفکیک‌نکردن میان رابطه خداوند با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، در تبیین و تحلیل مسئله اختیار دچار تشتت آرا است و سخنان وی در ظاهر تعارض و تناقض دارد، ولی در نهایت به نظریه اختیار می‌رسد. طباطبایی دیدگاه اختیار را برمی‌گزیند و با پذیرش اصل علیت، مراتب هستی و مراتب فاعلیت، هم انسان را فاعل افعالش می‌داند و هم فاعلیت خداوند را با فاعلیت انسان در تعارض نمی‌بیند. وی با انفکاک میان رابطه خداوند متعال با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، مسئله اختیار را تحلیل می‌کند. او معتقد است وقوع هر فعل اختیاری منوط به سه اصل مهم و اساسی است: 1. رابطه طولی فاعلیت الاهی با فاعلیت انسان؛ 2. علت ناقصه دانستن اراده انسان؛ 3. واجب‌بودن وقوع فعل در مقایسه با اراده الاهی و ممکن‌بودن آن در مقایسه با اراده انسانی که همان اختیار است.

علی‌رغم وجود برخی مفاهیم و آموزه‌های شیعی مندرج در «ولایت تکوینی» همچون معجزات، کرامات، علم غیب و دیگر شئون خاص امام در هستی، این اصطلاح در تاریخ و کلام شیعه نوظهور است. لذا برای یافتن جایگاه این آموزه در تفکر کلامی شیعه، بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی و سیر تطور آن ضروری است. از آنجا که مرحله نخست در مطالعات تاریخ اندیشه تعریف موضوع پژوهش است، در بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی نیز دست‌یابی به تعریفی جامع از این اندیشه برای آغاز کار الزامی است. در این مقاله با واکاوی اصطلاح «ولایت تکوینی» در ادبیات معاصر شیعی از نخستین کاربردهای آن در قرن سیزدهم و سپس پی‌جویی روند مصطلح‌شدن این اصطلاح در اندیشه علمای شیعی تاکنون، می‌کوشیم معنای جامعی از این اصطلاح به دست آوریم و در نهایت به دلیل وجود رویکردهای متنوع راجع به این ایده، ولایت تکوینی را در قالب چندین شاخصه معنایی ترسیم کنیم.

وقتی انسان از امور محسوس فاصله می‌گیرد و به خود توجه بیشتری پیدا می‌کند، احساس غربت و سرگردانی درونش را پُر می‌کند. انسان از عالم بالا هبوط یافته و پای روی زمینی گذاشته که با آن بیگانه بوده است. لازمه حضور در این عالم با رنج و تنهایی پیوند خورده است. اما آیا نتیجه این حس درونی و دیدگاه دینی، پوچ‌گرایی و هیچ‌انگاری و بدبینی و افسردگی نخواهد شد؟ قاضی سعید قمی با سبک فلسفی و عرفانی و با نگاه دینی و روایی شیعه‌محورانه­اش می‌کوشد با تمرکز بر راهکارهای عمل‌گرایانه عبادی و رویکردهای اخلاق‌محورانه، مسیر رهایی و تعالی را به ما نشان دهد. وی بر نقش اخلاق و عبادت‌های شرعی برای تربیت انسانی و رهاشدن از غربت و تعالی نفس تأکید دارد. همه اعمال ظاهری انسان، حقیقتی فراطبیعی دارند که ما را به عوالم بالای ماده متوجه و مرتبط می‌کنند و به نور و معنویت می‌رسانند.

آیه پانزدهم سوره احقاف در مقام سفارش کلّی به تمامی انسان‌های نیکوکار بوده و مصداق آن عام است. مطابق این آیه، دلیل نیکی فزون‌تر به مادر، رنج‌های وی در دوران بارداری و زایمان فرزند است. با این حال، برخی از مفسّران فریقین بر پایه روایات، آیه را به فردی خاص تطبیق می‌کنند. در نظر مفسّران اهل سنت، آیه در شأن ابوبکر نازل شده است؛ چراکه او در میان مهاجران تنها کسی بود که پدر و مادرش مسلمان بودند و در چهل‌سالگی، سپاس‌گزاری از نعمتی را که بر پدر و مادرش ارزانی شده است درخواست کرد. حال آنکه چنین تطبیقی مخالف شواهد تاریخی است و روایاتی هم که به آن استناد شده ضعیف است. از سوی دیگر، بر پایه برخی احادیث معتبر در منابع شیعه، آیه بر امام حسین (ع) تطبیق شده است. شواهدی چند بر تطبیق آیه بر ایشان به عنوان مصداق برتر دلالت دارد؛ مانند تفاوت مرجع ضمیر آیه با آیات پیشین، وضعیت ویژه ترسیم‌شده برای بارداری و وضع حمل، کیفیت دعای موجود در آیه و تخمین آن با حیات امام حسین (ع). بر این اساس، حضرت زهرا (س) با یقین از شهادت امام حسین (ع)، هنگام بارداری و وضع حمل دچار رنجی درونی بود؛ هرچند به جهت امتداد امامت و ولایت در نسل امام حسین (ع)، رضایت کامل داشت.