جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن با هدف هدایت بشر از ظلمت به سمت نور در جامعه‌ای نازل شد که آمیخته به باورها و سنت‌های جاهلی بود. از این‌رو به اقتضای هدفش می‌بایست به اصلاح فرهنگ جامعه و مبارزه با عناصر جاهلی می‌پرداخت. از سوی دیگر، چون برای تأثیرگذاری و تحول‌آفرینی نیازمند پذیرش و مقبولیت اجتماعی بود، ناگزیر باید اقتضائات فرهنگ زمانه را نیز رعایت می‌کرد. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که: قرآن، در میانه دو ضرورت عرف‌پذیری و جهل‌ستیزی، مبتنی بر چه اصولی با فرهنگ زمانه تعامل کرده است؟ نظر به آنکه روایات معصومان (ع) شناخت‌نامه قرآن است، پژوهش حاضر این مسئله را در رهیافتی روایی و با روش توصیفی‌تحلیلی بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته است که اصولی همچون هم‌زبانی با زبان قوم، محصورنشدن در نظام فکری‌فرهنگی زمانه، رعایت اصل تدرّج در اصلاح اجتماعی، همراهی مقطعی با رسومات، پرداختن به مسائل روز، مراقبت از جامعه در مقابل انحرافات نوپدید و در نظر گرفتن ظرفیت افراد، مبنای تعامل قرآن با فرهنگ زمانه بوده ‌است.

موضوع سلاح امام عصر (عج) در زمان ظهور و کیفیت مقابله با سلاحِ دشمنان، خصوصاً با عنایت به تجهیز دشمنان اسلام به سلاح‌های مدرن و مخوف در قرون اخیر، اهمیتی ویژه پیدا کرده و علی‌رغم پاسخ‌هایی که در قالب کتاب‌ها و مقالات متعدد و ... داده شده، همچنان ابهاماتی دارد و از اقناع‌کنندگی تام برخوردار نیست. این مقاله با نقد بیشتر دیدگاه‌های موجود در این زمینه، پرسش اساسی فوق را بر اساس تحلیل روایی و با تکیه بر روش تحقیقِ توصیفی‌تحلیلی، پاسخ می‌دهد و اثبات می‌کند که امام عصر(عج) علاوه بر سلاح‌هایی که به عنوان میراث نبوت و ولایت به همراه خود دارد و نیز علاوه بر بهره‌مندی از نصرت الاهی، از سلاح‌ها و تجهیزات قدرتمند و مدرن هم، که همان سلاح‌های شیعیان او است و قبل از ظهور برای ایشان آماده شده است، به منظور مقابله با سلاح دشمنان بهره خواهد برد.

شناخت لایه‌های پنهان در منابع کهن موجود که منبع اصلی داده‌های تاریخی به شمار می‌رود، یکی از راه‌های پیشبرد پژوهش‌های عمیق تاریخی است. نتایج چنین شناختی می‌تواند ما را به ریشه‌های اخبار ثبت‌شده و گاه به تجدید نظر در برخی مشهورات یا حل معضلات تاریخی و ... رهنمون شود. پژوهش حاضر با هدف شناسایی یکی از محدثان و مورخان قرن سوم ه.ق. و بررسی یکی از منابع در خور اعتماد، اما مفقود از محدثان شیعی انجام شده است. علی بن عباس مقانعی (متوفای 310 ه.ق.) از رجال حدیثی در دایره راویان ابوالفرج اصفهانی (284-356 ه.ق.) در تدوین کتاب مقاتل الطالبیین است. در منابع فهرستی و رجالی از مقانعی و یگانه تألیفش با نام فضل الشیعة یاد شده است. در این پژوهش نو و بدون پیشینه می‌کوشیم با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای و قواعد بازسازی آثار مفقود، شناختی از مقانعی و محتوای کتابش و راهی برای شناخت بهتر تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری مورخان شیعه، از راه جزء‌پژوهی پیش نهیم. محتوای روایات بازیابی‌شده مقانعی، نشانگر این واقعیت است که تاریخ‌نگاری مقانعی بخشی از منظومه تاریخ‌نگاری علوی با مؤلفه‌های آن است که با محوریت اهل بیت (ع)، خاصه حقانیت امام علی (ع) در مسئله خلافت و موضوع مهدویت و انتظار متجلی است.

راجع به جایگاه دین و مذهب در نظام‌های سیاسی حاکم بر کشورها، به صورت کلی سه نوع نظام متصور است: 1. نظام‌های سیاسی غیرمذهبی، 2. نظام‌های سیاسی مبتنی بر رسمیت مذهب در قانون‌گذاری، 3. نظام‌های سیاسی با رسمیت کامل دین و مذهب در تمام شئون کشور. نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری شیعی با حاکمیتی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی، جزء الگوی دوم محسوب می‌شود؛ لذا در این مقاله می‌کوشیم جایگاه تشیع در قانون اساسی و دیدگاه‌های دو رهبر انقلاب اسلامی ایران، روح‌الله خمینی و سید علی خامنه‌ای، را بکاویم. برای رسیدن به این هدف از روش توصیفی‌تحلیلی و منابع کتاب‌خانه‌ای و دیجیتال کمک می‌گیریم. به نظر می‌رسد با تصویب مذهب تشیع در قانون اساسی و تأکید رهبران دینی و سیاسی بر اهمیت و جایگاه تشیع، نتایج پذیرفتنی و موجهی در این زمینه‌ها به دست آمده است: عرصه‌های داخلی نظیر «وحدت‌نظر در قانون‌گذاری و اداره مملکت»، «تضمین بقای انقلاب و استقلال نظام»، «تأمین حقوق اقلیت‌ها» و «تقویت و تحکیم فرآیند دموکراسی‌سازی، نظیر حفظ و تقویت سازوکارهای مشارکت سیاسی»، «حفظ امنیت داخلی کشور» و عرصه‌های خارجی نظیر وحدت جهان تشیع و جلوگیری از عملیاتی‌شدن سیاست‌های تفرقه‌آمیز و دشمنانه علیه وحدت جهان اسلام.

سیره حضرت علی (ع) ، به عنوان جانشین پیامبر (ص) و امام امت اسلامی، معیار و مبنای اسلام در پیش‌گیری از وقوع فساد و تخلف است. بر این اساس، در این نوشتار ابتدا به روش‌های پیش‌گیری آن حضرت از فساد، مانند دادن بینش و آگاهی، تبیین منطقی و مستدل آموزه‌های دینی، ترسیم الگوهای دینی، ترویج رفتاری و عملی ارزش‌های دینی، تبیین عوامل تربیت صحیح، موعظه، نصیحت و نظارت پرداخته شده و سپس شیوه‌های مقابله آن حضرت با فساد در دو روش گفتاری و رفتاری از قبیل، تذکر، سرزنش و توبیخ، تهدید، تغییر محل جغرافیایی خدمت، اجرای حدود الاهی و امثال آن، بررسی شده است. با توجه به اینکه فساد و تخلف سبب بی‌عدالتی، غارت بیت‌المال و ناامنی در جامعه می‌شود، روش‌شناسی و شیوه‌های مقابله حضرت علی (ع) با فساد و ریشه‌کن‌کردن این پدیده خطرناک بسیار ضروری است.

هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاه‌های مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهان‌شناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی‌هلنی، وارد جامعه مسلمانان شده و تا اواسط قرن سیزدهم ه.ق. در مباحث جهان‌شناسیِ برخی از مکاتب کلامی تأثیر گذاشت. از جملهٔ این تأثیرگذاری‌ها می‌توان به تلاش برای جای‌دادن عرش و کرسی، که در بحث جهان‌شناسی اسلامی محیط بر هفت‌آسمان معرفی شده بود، در میان افلاک ادعاییِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد. در ظاهر، مفاد هیئت بطلمیوسی، جایگاه عرش و کرسی و کارکردهای آن در جهان‌شناسی اسلامی را در معرض پرسش قرار داده بود و لازم بود مکاتب اعتقادی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارهٔ مطابقت‌داشتن یا نداشتن دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارهٔ عرش و کرسی را اعلام می‌کردند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، چگونگی مواجههٔ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی در مسئلهٔ کلامی عرش و کرسی را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که فیلسوف‌متکلمان، یعنی متکلمانی که رویکرد فلسفی داشته‌‌اند، همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوسی در تطبیق‌دادن آموزه‌های اسلامی درباره عرش و کرسی با هیئت بطلمیوسی داشته‌اند، در حالی که متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرایِ غیرفلسفی، در بحث عرش و کرسی اگرچه مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهار نکرده‌اند، اما همراهی ملموسی با این هیئت از خود نشان نداده‌اند.

امامیه به امامت الاهی اهل‌ بیت (ع) باور دارند؛ این عقیده نظری آنان در میان کتاب‌ها و مقالات متعددی انعکاس یافته، اما تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است که رفتارهای عملی و باورمندی عینی آنان در عصر حضور را درباره شئون، صفات و دیگر محورهای نظام امامت، در کانون توجه قرار دهد. بر اساس این کاستی‌ها حتی خاورپژوهان یا دگراندیشان مذهبی نیز به این باور رسیده‌اند که باورهای شیعه امامیه در دوره‌های متأخر از عصر حضور شکل‌ گرفته یا تکامل یافته است. اکنون برای شناخت و نشانه‌یابی این رفتارها و ارزیابی آنها لازم است بررسی تاریخی درباره اندیشه‌های تجلی‌یافته آنان صورت پذیرد و روشن شود که، آیا شیعیان عصر حضور از اندیشه‌های بنیادین درباره امامت برخوردار بوده‌اند؟ در پاسخ به این پرسش بنیادین، این نتیجه حاصل شد که شیعه در همان آغاز شکل‌گیری، اندیشه‌های بنیادین در مسئله امامت داشته و در رویدادهای سیاسی‌اجتماعی زندگی‌شان تجلی یافته است. این مقاله از روش توصیفی و تحلیل بهره گرفته است.

پس از رحلت پیامبر اعظم k اختلاف بین جانشینی آن حضرت در جامعه اسلامی نمود یافت. شیعیان جانشینی پیامبر را به نص و اهل سنت به روش‌های دیگر دانستند و این اختلاف همچنان ادامه دارد. یافتن بهترین روش‌های تعامل شیعه و اهل سنت همواره یکی از مهم‌ترین مسائل جامعه اسلامی بوده است. راه‌حل‌های یادشده بین یکسان‌پنداری دو مذهب از سویی تا دوری و تکفیر از سوی دیگر پیش رفته است. عبدالجلیل قزوینی رازی از جمله نظریه‌پردازانی است که الگویی برای وحدت مذهبی مطرح کرده است. هدف از این پژوهش، کشف و تبیین الگوی یادشده و مبانی کلامی آن است که می‌تواند در فروکاستن از اختلافات جامعه اسلامی و رسیدن به الگوی نظری‌عملی وحدت اسلامی سودمند باشد. تحقیق با روش تحلیل محتوا انجام شده و به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که: مبانی کلامی همگرایی مذاهب اسلامی از دیدگاه عبدالجلیل چیست؟ یافته‌های مقاله نشان می‌دهد مبانی همگرایی عبدالجلیل در سه گروه مبانی مبدأشناسی، راهنماشناسی و مقصدشناسی می‌گنجد و بر اساس آن، شیعیان و اهل سنت ضمن پای‌بندی به اصول اعتقادات خود، می‌توانند جامعه واحد اسلامی را تشکیل دهند.

همگام با سیر تاریخ تشیع و شکل‌گیری ادبیات سیاسی، مرثیه‌خوانی بر مصائب امامان معصوم (ع) به عنوان یکی از گونه‌های ادبی، در این بخش از ادبیات متعهد، خودنمایی کرده است و قیام امام حسین (ع) و حادثه عاشورا موجب شده است بسیاری از اندیشمندان و صاحبان ذوق و قریحه دنیای اسلام، قلم و خیالشان را صرف ترسیم و معرفی قیام آن حضرت کنند. سید موسی طالقانی، یکی از شاعران ادب عربی در قرن نوزدهم، کوشیده است با زبان هنری، باور عقیدتی خود را در قالبی از اندوه و خیال، رنگ جاودانگی ببخشد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ضمن بررسی اشعار این شاعر در صدد پاسخ به این پرسش است که مضامین برجسته حماسه حسینی در شعر موسی طالقانی چیست و اصولاً وی به چه شیوه‌ای از موهبت‌های ادبی برای انعکاس تصویری شایسته از شخصیت امام حسین (ع)، خصوصاً حوادث عاشورا، بهره گرفته ‌است. نتیجه نهایی پژوهش نشان می‌دهد که او از عناصر طبیعی و میراث گذشتگان برای بیان عواطف و احساساتش بهره برده است.

از جمله اختلافات اساسی مسلمانان قرون نخست، که بر دیگر اختلافات نیز سایه افکنده بود، اختلاف در منابع و مصادرِ شناخت موضوعات و تعالیم دینی، و نگاه‌های متفاوت اشخاص و گروه‌ها به شیوه‌های کسب آگاهی همچون سمع، عقل و دل، و ترجیح هر کدام بر دیگری بود. اصحاب امامیه اصلی‌ترین واسطه‌ها و ابزارهای انتقال میراث قولی و سیره عملی امامان شیعه برای مسلمانان بعدی بوده‌اند. حجم عظیمی از آنچه اکنون از میراث اهل ‌بیت b در دست ما است، محصول گفتمان‌ها و سخنانی است که ابتدا در مواجهه مستقیم با آنها یا در زمان خود آنها بوده است. با این همه، آنها نه ‌در مراتب ‌معرفتی، اخلاقی و معنوی در سطوح یکسانی بودند، و نه ‌در روش‌های ‌کلامی‌فقهی. نگاه‌های مختلف‌شان در باب ‌ماهیت عقل، راه‌های کسب معرفت دینی و رویکرد متفاوت برخی از آنها به قیاس، و تقابل جزءنگرشان با امامان از جمله نمونه‌هایی است که علاوه بر گزارش نویسندگان دانش فرقه‌نگاری، شواهد متعدد روایی ‌و رجالی نیز بر آن گواهی می‌دهد. با مطالعه این گزارش‌ها روشن می‌شود که امامان شیعه کوشیده‌اند ضمن ملاحظه استعدادهای مختلف اصحاب، روش‌ها و برداشت‌هایشان را در مسیر صحیح مدیریت کنند. در این نوشتار در پی گزارش و بررسی این نوع تفاوت‌ها و مواضع امامان ‌در برابر آنها هستیم و همچنین با استناد به منابع معتبر حدیثی و رجالی شیعی به چرایی‌اش نیز اشاره می‌کنیم.