جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترکان بعد از اسلام‌آوردن در ماوراءالنهر بخش چشمگیری از عقاید دین قبلی‌شان را حفظ کردند. پیروزی سلجوقیان بر رومیان در نبرد ملازگرد (۴۶۳ ه.ق.) باعث راه‌یافتن ترکان و اسلام به آناتولی شد. سکونت ترکان در آناتولی دو گونه بود: ترکان متمدن و شهرنشین آسیای مرکزی در مراکز شهری آناتولی و ترکان بیابانگرد نیز در روستاها و مناطق ییلاقی ساکن شدند. سیاست سلجوقیان در اسکان ترکان باعث به وجود آمدن درگیری‌هایی بین کوچ‌نشین‌ها و یکجانشین‌ها می‌شد. کوچ‌نشین‌ها به دلیل محروم‌ماندن از منابع ثروت، از دولت ناراضی شدند و به قیام علیه سلجوقیان دست زدند. قیام باباییان نمونه بارز این قیام‌ها است که هرچند به شکست انجامید ولی باعث تضعیف دولت سلجوقیان آناتولی شد. این پژوهش در صدد است به روش توصیفی‌تحلیلی عوامل شکل‌گیری قیام باباییان را بررسی کند. لذا در پی پاسخ‌گویی به دو پرسش زیر هستیم: چه عواملی باعث وقوع قیام باباییان شد؟ سهم هر کدام از عوامل در بروز قیام چقدر بود؟ در پاسخ به این پرسش‌ها دو فرضیه مطرح ‌شده است: الف. در قیام باباییان عوامل اقتصادی و سیاسی و دینی نقش داشت؛ ب. هرچند این قیام شکل دینی داشت ولی به نظر می‌رسد انگیزه اصلی قیام‌کنندگان، رسیدن به اهداف اقتصادی بود.

این مقاله، شیوه عملی، یا به بیان علمی «روش‌شناسی علمی‌تحقیقاتی» محمدعلی امیرمعزی، شیعه‌شناس و مستشرق[i] دوره حاضر دانشگاه سوربن، را بررسی می‌کند. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی می‌کوشد تصویری از شیعه متقدم و سده‌های نخست پیش نهد. تصویر مطرح‌شده از تشیع از لحاظ مبنای مطالعاتی و علمی او، که تکیه و تأکید بر وقایع تاریخی دارد، در مسیری متفاوت از آنچه در نگاه استاد او، هنری کربن، شیعه‌شناس بزرگ فرانسه تجلی ‌یافته، قرار دارد. به عقیده امیرمعزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سوم هجری، نتیجه جریان باطن‌گرایی شیعیان است. لزوم تأویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات بودن، نشانی از گرایش شدید تشیع آن دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد. [i]. چه‌بسا برخی ‌نقد کنند که امیرمعزی را نباید «مستشرق» نامید. وی از درون همین جریان برخاسته و رنگ و گویش شیعی و ایرانی دارد؟! واژه «مستشرق» را به کسی اطلاق می‌کنیم که با ادبیات و سبک محققان غربی در مطالعات خویش گام برمی‌دارد. وی به این اعتبار که سال‌ها است در مغرب‌زمین اقامت دارد و خلق ‌و خوی علمی و تا حدودی شخصیتی محققی فرانسوی را به خود گرفته است، و نیز در مطالعات و پژوهش‌هایش کاملاً سبک و سیاق محققان غرب در او آشکار شده است، مستشرق به شمار می‌آید.

متکلمان اسلامی فاعلیت خدا را بالاراده دانسته و اراده را صفت فعل و غیر از علم در نظر می‌گیرند. در این میان، میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل‌گیری فعل الاهی نظریه رأی را مطرح می‌کند و میان رأی، اراده و مشیت تفکیک می‌کند. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به شیوه کتاب‌خانه‌ای نظریه رأی را بررسی کرده که حاصلش این است که میرزا مهدی اصفهانی رأی را اولین مرحله از مراحل شکل‌گیری فعل الاهی، و عاملی مؤثر در شکل‌گیری مشیت، اراده، قدر و قضا می‌داند، و چنین تبیین می‌کند که علم الاهی فقط شأنیت کاشفیت دارد، و این کاشفیت، هم دربردارنده کیان و هم دربردارنده نقیضش لاکیان است، و برای تحقّق فعل الاهی باید عامل تعیین‌کننده و مخصّصی وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف کیان و نقیضش لاکیان را برگزیند، و این عامل همان رأی است که از صفات کمال فعل الاهی است، و رتبه‌اش بعد از علم الاهی قرار دارد، و خداوند مالک رأی است، و تجلّی این رأی در مراحل متعدّد تحقّق فعل الاهی نمود پیدا می‌کند.

در منابع حدیثی شیعی، علاوه بر روایات فراوانی که تعداد امامان شیعه (ع) را دوازده نفر معرفی می‌کنند، روایات دیگری هم هست که در ظاهر با روایات دسته قبل در تعارض است و تعداد ائمه را متفاوت با عدد دوازده گزارش می‌کند. در مقاله‌ای به زبان عربی با عنوان «تعارض دلالات المرویات عند الرافضة؛ الامامة أنموذجًا»، نوشته فواز بن احمد بن علی رضوان، با تمسک به همین روایات، ادعا شده است که روایات شیعی در باب امامت، متعارض و جمع‌ناشدنی هستند. لذا اصل امامت محل تردید و تشکیک است. در پژوهش حاضر با هدف پاسخ به شبهات مقاله مذکور درباره تعداد ائمه، و با استفاده از روش «توصیف و تحلیل»، ابتدا ادعای مطرح‌شده را ذیل هفت بخش روایات دال بر یک امام، دو امام، سه امام، هفت امام، دوازده امام، سیزده امام و دوازده مهدی بعد از قائم (عج) دسته‌بندی و گزارش می‌کنیم. سپس با بررسی سند و متن تک‌تک روایات چنین نتیجه می‌گیریم که تمام آنها از لحاظ سندی ضعیف، و از لحاظ متنی، متعارض با روایات صحیح دالّ بر وجود دوازده امام، یا دچار اضطراب متن هستند. به فرض پذیرش سند و متنشان هم دلالت برخی از آنها بر ادعای مطرح‌شده تمام نیست و با روایات دالّ بر دوازده امام جمع‌‌شدنی است.

کتب دعایی بخش مهمی از احادیث شیعه را در بر می‌گیرد که تدوین این دسته از کتب از همان دوره‌های نخستین محل توجه محدثان بوده ‌است. کتاب جامع و ارزشمند مصباح المتهجد و سلاح المتعبد از مشهورترین مواریث حدیثی شیعه در باب ادعیه است که مؤلف آن شیخ طوسی از محدثان برجسته قرن چهارم و پنجم است. این کتاب از قدیمی‌ترین گونه نگارشی ادعیه است که به دست ما رسیده و از لحاظ تاریخی جایگاه خاصی دارد و پس از شیخ طوسی به عنوان یکی از منابع و مصادر ادعیه همواره محل توجه و استناد بسیاری از محدثان قرار گرفته ‌است. تحلیل محتوای مضامین کتاب مصباح المتهجد که مجموعه‌ای از نیایش‌ها است محور این پژوهش است. بررسی به روش تحلیلی و در محورهای زمان، مفاهیم پُرتکرار و آیات است. تحلیل محتوا نهایتاً منتج به این شد که بر مضامین نیایش‌ها اهداف آموزشی و تربیتی مترتّب بوده و برنامه آموزشی و تربیتی ائمه (ع) در سه مرحله بیداری و شکوفایی فطرت دینی، تقویت باورها و بینش دینی بر اساس تعلیم، تربیت، و هدایت تدوین شده است.

بررسی عقاید مرتبط با فِرَق از مهم‌ترین راه‌های آشنایی با فرقه‌ها است. در قرن حاضر مطالعات بسیار در زمینه عقاید فِرَق مختلف انجام‌ شده است. یکی از پژوهشگرانی که در زمینه اسماعیلیه و تاریخ و اندیشه‌های آنها پژوهش‌های فراوان انجام داده، فرهاد دفتری است. این پژوهش در صدد است به این پرسش پاسخ دهد که: با توجه به اهمیت شناخت عقاید فِرَق، فرهاد دفتری در بررسی عقاید اسماعیلیه از چه روش یا روش‌هایی استفاده کرده است؟ البته منظور این پژوهش آموزه‌های اعتقادی و کلامی اسماعیلیه است. با بررسی تألیفات و مطالعات وی این نتیجه به دست آمد که دفتری در مطالعات عقیده‌نگاری‌اش استفاده و تتبع فراوان در منابع مختلف داشته و بحث عقیده‌نگاری را در دل تاریخ‌نگاری اسماعیلیه بیان کرده است. همچنین، عقیده‌نگاری را همراه تحولات و تطورات اندیشه ذکر کرده است. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده و روش جمع‌آوری داده‌ها، اسنادی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای است.

پیروان طریقت نعمت‌اللهیه تمام اقطابشان را شیعه می‌دانند. یافعی (متوفای 768 ه.ق.) یکی از این اقطاب و استاد سید نعمت‌الله ولی است. از تفاوت‌های برجسته شیعیان و اهل ‌سنت، نگاه متفاوتشان به جانشینی پیامبر (ص) است. یافعی در کتبش، به‌ویژه مرآة ‌الجنان، دیدگاهش را درباره این دو موضوع آورده است. این پژوهش در پی آن است تا با بررسی دیدگاه‌های او درباره جانشینی پیامبر (ص) و سه جانشین نخست ایشان، به مذهب وی پی ببرد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که یافعی یازده حدیث در فضائل خلیفه اول، شانزده حدیث در فضائل خلیفه دوم و دوازده حدیث در فضائل خلیفه سوم نقل کرده و درباره جانشینی رسول ‌خدا (ص) و حوادث مربوط به آن شبیه علمای اهل ‌سنت سکوت کرده، و فقط وقایعی را نقل کرده است که جانشینی خلیفه اول را اثبات می‌کند. بنابراین، با توجه به شواهد و قرائن، برخلاف ادعای نعمت‌اللهیه، وی مذهب اهل سنت دارد.

از کتاب مجمل اللغة نوشته ابن‌فارس در موضوع لغت عربی، نسخه‌های خطی کهن و نفیسی از قرن پنجم و ششم باقی مانده است. بررسی این نسخه‌ها نشان می‌دهد تعدادی از آنها به دست کاتبان و عالمان شیعه کتابت و تصحیح شده است. در بخش نخست مقاله با مراجعه به نُه نسخه موجود از این کتاب از سده پنجم نشان داده می‌شود تعدادی از آنها به دست کاتبان و عالمان شیعی کتابت و تصحیح شده است. در بخش دوم مقاله نسخه‌ای کهن، نفیس و شیعی از کتاب مجمل اللغة معرفی شده که در مجالس مختلف (ظاهراً در قم و شاید ری) قرائت و سماع شده، و بر چند عالم امامی به نام‌های محمد بن علی بن بندار، حسن بن فادار قمی و رشید الرازی هم قرائت شده است.

منابع امامیه مملو از روایاتی است که در تفسیر قرآن قابلیت استفاده دارد. اما به علت ضعف سند یا جعلی‌بودن نمی‌توان تمام این روایات را به کار گرفت. لذا لازم است با روشی سنجیده، روایات مقبول از دیگر روایات جدا شود. هدف این مقاله ابتدا امکان‌سنجی استفاده از روایات تفسیری، و سپس نشان‌دادن نمونه‌ای کاربردی از دسته‌ای از روایات تفسیری در باب عذاب قوم نوح (ع) است. نتایج حاکی از ترجیح دیدگاه امکان استفاده از خبر واحد ثقه در تفسیر قرآن است. با اعتبارسنجی سندی این روایات، منطبق با روش متداول در علم رجال شیعه، معتبر از غیرمعتبر معلوم می‌شود. بدین‌منظور سند شش روایت بررسی، و اطلاعات به‌دست‌آمده از روایات صحیح‌السند به مطالب قرآنی مربوط به آن افزوده می‌شود و به ‌عنوان روشی کاربردی در تفسیر روایی پیشنهاد می‌شود. روش این پژوهش بنیادین، اسنادی، با تحلیل داده‌ها به صورت میان‌رشته‌ای است.