جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات اساسی در تفکر اسلامی، مسئله غایت‌مندی آفرینش است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که آیا خداوند در آفرینش موجودات غایتی را در نظر داشته و یا اینکه خداوند منزه و بی‌نیاز از غرض و غایت است؟ موضع اتخاذی هر یک از متفکران بر اساس مبانی خود، متفاوت است. نگارنده درصدد است تا به تبیین غایت‌مندی آفرینش از دیدگاه ابن‌سینا و ابن عربی بپردازد. ابن‌سینا به بیان موضع خود در برابر نظر متکلمان پرداخته است و براساس دستگاه فلسفی خود، نگاهی متفاوت به این مسئله دارد. او همانند معتزله عدم غایت‌مندی آفرینش را عبث می‌داند و درعین‌حال همچون اشاعره وجود غایت در آفرینش را ضروری نمی‌داند. فارابی پیش از ابن‌سینا به تبیین مسئله غایت آفرینش پرداخته است؛ لکن ابن‌سینا با بیان طرحی نو و موضع‌گیری در برابر متکلمان در سه نمط5، 6 و 7 اشارات و تنبیهات، معتقد است به‌وجودآمدن این جهان، براساس غایت صورت نگرفته است. او قائل است علت تحقق موجودات، علم عنایی خداوند می‌باشد. در مقابل، ابن‌عربی غایت آفرینش را حب ذاتی خداوند و کمال استجلاء الهی می‌داند. او معتقد است هدف حق‌تعالی از خلق جهان، این است که خود را به صورت تمام و کمال در عالم ببیند و تنها موجودی که ظرفیت و استعداد این را دارد که مظهر تام و اکمل خداوند باشد، انسان کامل است. روش این پژوهش از سنخِ توصیفی-تحلیلی است.

استدلالِ «انسان معلق در فضا» یکی از براهینی است که توسط ابن‌سینا درمورد نفس انسانی، اقامه شده است. او بارها در آثار مختلفش این استدلال را مطرح می‌کند و با بیان آن به مسائل متعددی درمورد نفس می‌پردازد. «انسان معلق در فضا» همواره موردتوجه اندیشمندان پس از ابن‌سینا قرار گرفته است و تا به امروز بحث‌ها، اختلافات و ابهامات متعددی درمورد آن به وجود آمده است؛ این بحث‌ها عمدتاً در این حوزه‌ها شکل‌گرفته است: چیستی نتیجه استدلال انسان معلق در فضا، بررسی منطقی انسان معلق در فضا، بررسی تطبیقی انسان معلق در فضا با نظرات سایر فلاسفه، ارتباط انسان معلق در فضا با آزمایش‌های فکری، نقد‌های وارد بر این استدلال. در این پایان‌نامه، پس از بررسی نظرات مختلف و پژوهش‌های انجام شده در این مورد، ابتدا صورت‌بندی دقیق این استدلال ارائه می‌شود و سپس بر اساس این صورت‌بندی نتیجه استدلال انسان معلق در فضا مشخص می‌شود. در پایان نیز، نقد‌های وارد بر این استدلال بررسی می‌شود.

امروزه اهمیت علم، بویژه علوم تجربی و کاربرد آن در زندگی انسان، بر کسی پوشیده نیست. بررسی علم و زمینه‌‌ های آن، هنگامی روشن می ‌گردد که با وجود پیشرفت شاخه ‌های علم، هنوز حساب احتمالات و امکان در آن به چشم می ‌خورد. بر پایه این امر از یک سو، یکی از مهم ‌ترین مسائل علم روز، مسأله تجربه، علوم تجربی و معیارهای شناختی آن است که بر مبنای آن پرسش‌ هایی مطرح می شود که رسیدن به پاسخ این پرسش ها، نیازمند بررسی سامان مندتر در فلسفه و فلسفه علم است. از این قرار، می توان به تطبیق مبانی و پایه ها، مسایل و زمینه ها، معیارها و سنجه های علوم تجربی از دید فلاسفه پرداخت. از سوی دیگر، شاخصه بنیادین علوم تجربی، معیار شناختی آن است که همواره یکی از روش های پایه ‌ای در ساختار معرفت بشری بررسی می شود. تا جایی که این مسأله، از آغاز اندیشه های فلسفی تاکنون، جایگاه ویژه ای داشته است. تاریخ فلسفه و علم، نشان می دهد، تجربه و علوم تجربی، یکی از روش هایی است که پدیده ها و ویژگی های جهان هستی را از راه مشاهده، تجربه و آزمایش های پی درپی، بررسی می نماید و همواره به این فرایند از سوی برخی از فلاسفه پرداخته شده است. از جمله این فلاسفه، ابن سینا و کانت هستند که به بررسی معیارها، مبانی و مسائل بنیادین علوم تجربی پرداخته اند. بر همین پایه، این پژوهش به دنبال روشن ساختن مسأله معیارهایی است که هر یک از دو فیلسوف، تجربه و علوم تجربی را از چه راهی برای انسان معین می سازند. به بیان دیگر، تجربه و علوم تجربی انسان در چه ساختار و قالبی برای انسان به دست می آید؟ پیرو این زمینه، بافت پژوهش به این قرار تعیین شد: تجربه، علم تجربی، معیار شناختی علوم تجربی. بنابراین بایسته است در آغاز هر یک از این مسایل از دید ابن سینا و کانت مورد کاوش و بررسی قرار گیرد و پس از آن، تطبیق بر اساس پدیدارشناسی انجام شود. بایسته تطبیق پدیدارشناسانه در این پژوهش بر پایه سه چیز است: الف) مبادی فلسفه ابن ‌سینا و کانت با یک دیگر تفاوت دارد. ب) گرچه در مبادی این دو فلسفه، تفاوت وجود دارد؛ ولی می توان مقصد و انجام آن دو را یافت. پ) در یافتن مقصد و سرانجام فلسفه ابن ‌سینا و کانت در زمینه معیار شناختی علوم تجربی، از راه هم زبانی و هم سخنی پژوهش انجام خواهد شد.

مسئله شر از مسائل مهم فلسفی است که در میان اهل ادیان مطرح بوده و از طرفی منکران خداوند نیز از این مسئله بعنوان دلیلی علیه وجود خداوند استفاده میکردند. به حکم عقل اگر علت موجده خیر است، نباید از آن غیر از خیر صادر شود. متفکری که قائل است در عالم غیر از خیر چیز دیگری وجود ندارد ملتزم به مبدأ خیرات میشود. درمقابل کسی که قائل به وجود شرور میشود یا باید بپذیرد که دو مبدأ داریم که از یکی خیر و از دیگری شر ایجاد میشود که نتیجه این قول ثنویت است و با توحید منافات دارد و یا باید قائل شود که همان مبدأ خیر سبب وجود شرور هم هست و با سنخیت علت و معلول ناسازگار است. بنابراین چندین پرسش اساسی پیش می آید که آیا شر امری وجودی است یا عدمی؟! درصورت نخست وجود شرور با خیر محض بودنِ مبدأ هستی و وحدت آن چگونه سازگار است؟! علاوه بر این وجود شر چگونه با علم مطلق، قدرت مطلق و خیرخواهی خداوند سازگار است؟ همچنین چگونه میان اراده الهی و آدمی در موطن واحد، سازگاری ایجاد نموده اند؟ ابن سینا تحت تأثیر فلسفه نوافلاطونی و آموزه‌های ارسطویی، شر را نوعی عدم کمال و نقص در وجود می‌داند و بر این باور است که در کل نظام هستی خیر غالب است. درحالی که ابن عربی معتقد است که خیر و شر و هر آنچه که در عالم رخ میدهد، تجلیات اسماء الهی‌اند و شر در حقیقت امری نسبی است که از نگاه محدود انسان شر به نظر می‌رسد. از دیدگاه او، در نظام کلی هستی، همه چیز در جایگاه خود خیر است و شر تنها در نسبت با درک انسانی معنا پیدا می‌کند. در این پژوهش برای دستیابی به پاسخ دقیق مسئله یا حداقل نزدیک شدن به آن، به بررسی و مقایسه دیدگاه ابن سینا و ابن عربی در باب شر خواهیم پرداخت.

دریافت کلاسیک مشائی از معرفت در پیوند با ذات‌گرایی است. این دریافت از معرفت، با انتقاداتی مواجه شده که اصل واقع‌گرایی معرفتی را به چالش می‌کشد. یکی از مهم‌ترین انتقادات وارد بر این دیدگاه، از جانب سهروردی مطرح شده است؛ مطابق نقدهای سهروردی به ابن‌سینا، ادراک انسان اولاً بر اساس مواجهۀ حسی با عالم خارج شکل می‌گیرد و ثانیاً نمی‌توان هیچگاه به این یقین دست یافت که تمام ذات به ادراک انسان درمی‌آید. ازاین‌رو به نظر می‌رسد پذیرش واقع‌گرایی ذات‌گرا از معرفت، توان تبیین معرفت را ندارد. در این مقاله استدلال می‌شود که پاسخ به این چالش در گروی فهم سرشت معرفت‌شناسی کلاسیک است: معرفت‌شناسی کلاسیک به دنبال ترسیم وضعیتی ایدئال از معرفت است که همواره معرفت بالفعل انسانی را در نسبت با این ایدئال ارزیابی می‌کند. از این رو گرچه درک ذوات معقول اشیاء امری صعب محسوب می‌شود، ولی ایدئالی معرفتی برلی سنجش معرفت بالفعل بشری است.

خودآگاهی، یعنی آگاهی بیواسطۀ آدمی به ذات خود، که ابن سینا در برهان انسان معلّق درفضا برای اثبات نَفْس به آن تکیه کرده است حاصلِ فعّالیّتِ کدام قوّۀ ادراکی در آدمی است؟ سخنان ابن سینا در باب این موضوع دارای ابهام وپیچیدگی است: برای برطرف کردن این ابهام و رسیدن به پاسخ نهایی ابن سینا، در این مقاله، با روشی توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به بررسی سخنان وی به-ویژه در کتاب مباحثات ـ که مشروح پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که در نظر نهایی ابن‌سینا آن قوّۀ ادراکی که عهده‌دار خودآگاهی است هیچ یک از قوای نَفْس نیست، بلکه خودِ نَفْس ادراک کنندۀ ذات خود است. لیکن از آنجا که وی بحث خودآگاهی را غالباً در چارچوب نظریّۀ خود در باب قوای ادراکی ارائه کرده است، گاه آن را تعقّل خوانده و درواقع، عقل یا تعقّل را ـ به اشتراک لفظ ـ به دو معنا به کار برده است.

یکی از آثار مغفول‌مانده شیخ در شناخت نظام فکری و فلسفی او تعلیقات وی بر اثولوجیای منسوب به ارسطوست. این تعلیقات که به صورت پراکنده بر مواضعی از اثولوجیا نوشته شده‌اند موضوعات گوناگونی از خداشناسی، نفس‌شناسی، عقول و مبادی نخستین، ادراک حقیقت مبدأ اول و مسائل بسیار دیگری را در برمی‌گیرند. محورهای مهم مورد توجه شیخ در این تعلیقات نخست نفس‌شناسی و دیگر ارتباط نفس با مبدأ اول است. در محور نفس‌شناسی تعلیقات شیخ علاوه بر شرح جنبۀ انتقادی نیز دارد و به‌ویژه وجود نفس قبل از پیدایش بدن و یا واجد بودن ادراکات و معارفی را قبل از ارتباط با بدن برای آن نمی‌پذیرد و در محور ارتباط نفس با مبدأ اول و درک حقیقت کمال و جمال او ادراک عقلانی و مبتنی بر استدلال را در این زمینه ناتمام می‌داند و تنها مشاهدۀ حقه را راه درک آن حقیقت به شمار می‌آورد. در مجموع می‌توان گفت شیخ در

چند سال پس از افتتاح رسمی کتابخانه مسجد اعظم قم، بیشترین تعداد کتاب و نسخ خطی این مرکزرا مرحوم حاج محمد رمضانی - صاحب نشر کلاله خاور - تأمین کرد. امروزه این کتابخانه توسعه درخور یافته است و دارای بیش از پنج هزار نسخه خطی است و خدمات چشمگیری را به مخاطبان و پژوهشگران به طور حضوری و مجازی و البته با نام «کتابخانۀ آیت‌الله بروجردی» ارائه می‌دهد. با توجه به اهمیت کتابخانۀ مسجد اعظم قم و گنجینه نسخ خطی آن و نیز تعدد فهارسی که در طول پنج دهه برای این کتابخانه تدوین شده است؛ مناسب می‌نماید به ذخایر این مرکز به‌ویژه نسخه‌های خطی موجود در آن بیشتر پرداخته شود. از جمله اطلاعاتی که باید دربارۀ هر مرکز دارای نسخ خطی دانسته شود، احصا و معرفی نسخه‌های نفیس و متقدم آن مرکز است. با توجه به برخی نوشته‌ها و گفته‌ها، کهن‌ترین نسخۀ خطی کتابخانه آیت‌الله بروجردی، نسخه کتاب «الهیات شفای ابن‌سینا» با شماره 1391 است که فهرست‌نویسان گفته‌اند متعلق به قرن پنجم و ششم هجری قمری است. در پژوهش حاضر، مشخص شد دست‌کم حدود ده نوشته‌ و فهرست‌، به کهن‌ترین نسخه کتابخانۀ مسجد اعظم قم پرداخته‌اند که حدود نیمی از آنها، تاریخ نسخه را دارای ابهام دانسته‌اند یا تشکیک بر متقدم‌بودن نسخه نموده‌اند. همچنین پس از بررسی، روشن شد تاریخ کتابت این نسخه از «الهیات شفا»، مربوط به دوران صفویه و حدود قرن دهم به بعد است.

ابن­سینا در راه اثبات بساطت ذات خداوند از هرگونه حیثیت، نظریۀ اتحاد مفهومی و مصداقی صفات را برمی­گزیند. این نظریه با چالش‌هایی روبه­روست: از یک ­سو، وی در خصوص رابطۀ وجودی صفات با ذات رویکردهایی به‌ظاهر متفاوت ارائه کرده و در برخی از مواضع، با ارجاع همۀ اوصاف کمالی به علم عنایی، آنها را لازمۀ ذات خداوند دانسته است و در موضعی دیگر، با توجه به برخی از قواعد کلی فلسفی نظریۀ عینیت را می­پذیرد و گاه نیز با بازگرداندن همۀ صفات به سلب و اضافه به الهیات سلبی تقریب می­یابد. از دیگر­ سو، با وجود گفتار صریح در نفی تغایر مفهومی صفات خداوند آن را مستدل بیان نکرده است. برخی از متأخرین و به ویژه ملاصدرا دیدگاه او را از منظر وجودشناختی و معناشناسی مورد انتقادات جدی قرار داده­اند. در این پژوهش، نقدهای وارد بر نظریۀ خاص ابن­سینا را بررسی می‌کنیم و نشان می­دهیم وی در پاسخ به اشکالات، کدامین اصول و مبانی را اتخاذ می‌کند. در تحلیلی واقع‌بینانه، ابن­سینا از منظر وجودی صفات کمال را لازم تبعی ماهیت موجودۀ خداوند و نه لازم وجود خارجی آن برمی­شمرد. همچنین، در پرتو «نظریۀ کاربردی معنا»، «نحوۀ مفهوم­­سازی ذهن» و نیز توجه ویژه ابن­سینا به مبانی اصلی فلسفۀ خویش، می­توان تبیینی سازگار از نظریۀ عینیت مفهومی را ارائه کرد تا از اشکال مهم ترادف الفاظ متباین مصون ماند. در این طریق که مبتنی بر معرفت شهودی انسان است، از به‌هم‌پیوستگی صفات خداوند در هنگام کاربرد الفاظ سخن به­ میان می­آید، به­ گونه­ای که اطلاق یک صفت بر خداوند تداعی دیگر صفات را به همراه دارد و نه آنکه اطلاق یک صفت بر خداوند واجد معانی همۀ صفات باشد.

در این پژوهش به دو پرسش پاسخ خواهم گفت: اینکه مفهوم عنایت الهی در مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا چه نیست و اینکه آن را در نسبت با چه مسأله‌ای باید فهمید. به پرسش نخست چنین پاسخ خواهم داد که عنایت الهی به‌نزد ابن‌سینا نمی‌تواند به همان معنایی باشد که در خداباوری سنّتی منظور است که مبتنی بر فرض سه صفت عالم، قادر و خیر به ‌نحو مطلق برای خدا، نحوه‌ای از اهتمام‌ورزی را برای مخلوقاتش به او نسبت می‌دهد. در حقیقت، ابن‌سینا هم اهتمام‌ورزی نسبت به ماسواه را برای مبدأ اوّل نفی می‌کند و هم سه صفت مزبور را به ‌معنای متعارف آن برای مبدأ اوّل نمی‌پذیرد. پاسخ پرسش دوم این خواهد بود که عنایت الهی هم در سیاق تاریخی این مفهوم در فلسفۀ مشاء و هم در سیاق عبارات ابن‌سینا در الهیّات الشفاء پاسخی است به مسألۀ تبیین نظم عالَم. نشان خواهم داد که با تغییر صورت‌بندی از مفهوم عنایت الهی دیگر مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا با چالش‌هایی همچون مسألۀ شرّ، که خداباوری سنّتی با آن روبه‌رو است، روبه‌رو نخواهد بود.