جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقایسه تطبیقی تفسیر مفسران پیرامون آیات و موضوعات قرآنی از جمله راه‏‌های فهم صحیح مراد الهی است. در این روش، آراء مفسران قرآن براساس شواهد قرآنی، عقلی و نقلی مورد مقایسه و ارزیابی قرار می‌گیرد و نظر صحیح پیرامون آیه و موضوع منتخب، تبیین می‌شود. ابن‌عاشور و علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را مبنای تفسیر خود قرار داده‏اند. بر این اساس، مقایسه و ارزیابی نظریات تفسیری این دو مفسر با یکدیگر اهمیت به‏سزایی دارد و موجب فهم مراد الهی براساس سیاق آیات قرآن می‌شود. آیه 124 سوره بقره افزون ‏بر ارائه نمایی کلی از مکالمه حضرت ابراهیم با خداوند و درخواست‏‌های وی از ذات ربوبی، حاوی مفاهیم و اصطلاحات مهم کلمات، ابتلاء و امامت است که فهم معنای دقیق حقیقی آن‏‌ها تأثیر مهمی در شکل‏گیری زمینه فکری و اعتقادی مسلمانان نسبت به سنت‏‌های الهی همانند ابتلاء و نیز موضوع مهم و اصولی امامت دارد. در همین راستا، تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تفسیر آن دو مفسر پیرامون محتوای آیه 124 سوره بقره از جمله: اصطلاحات مهم قرآنی ابتلاء، کلمات و امامت و نیز درخواست حضرت ابراهیم برای اعطای امامت به ذریه‏اش و در نهایت پاسخ خداوند به او، پرداخته است. براین اساس، ابن‏ عاشور و علامه طباطبایی، سیاق واحدی را بر آیه شریفه در نظر می‌گیرند و درباره دعای ابراهیم و پاسخ خداوند به آن؛ نظری مشابه با همدیگر مطرح نموده‎اند، اما زمان شروع ابتلای ابراهیم و تفسیر اصطلاحات قرآنی مذکور در آیه محلّ اختلاف این دو مفسر است. ابن‌عاشور اصطلاحات مذکور را همانند مفسران سلف فریقین تفسیر نموده‏ است، حال آنکه علامه طباطبایی ضمن استناد به آیات متعدد قرآنی، تفسیری بدیع و متفاوت از اصطلاحات قرآنی آیه محلّ بحث ارائه نموده است.

آموزه امامت از مباحث بنیادین و چالشی میان متکلمان بوده و مقام خاصی است که بر حضرت ابراهیم؟ع؟ اعطا شده است. حقیقت امامت به معنای ملاک تحقق امامت در عالم واقع برای دارنده آن، مبنای مباحث دیگر بوده و ریشه بسیاری از اختلاف‌ها به برداشت‌های مختلف از آن برمی‌گردد؛ لکن آیت‌الله جوادی آملی هدایت تکوینی پاداشی را همان حقیقت امامت می‌داند. این نوشتار با هدف تحلیل هدایتِ ویژه امام بر اساس آیه 124 سوره بقره از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی به روش توصیفی-تحلیلی و رجوع به منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته و به این نتیجه رسیده که آیت‌الله جوادی آملی آیه 124 سوره بقره را با روش تفسیر قرآن به قرآن و رجوع به آیات 72 سوره انبیاء و 24 سوره سجده تفسیر کرده و حقیقت امامت را هدایت به همراهی و ملابست امر الهی معرفی می‌کند. بنابراین این هدایت تنها هدایت تشریعى یا ارائه‏ طریق‏ و آموزش معارف دینى نیست؛ بلکه امام با دانستن ملکوت و باطن عالم، هر کس را طبق استعداد خودش به کمال مطلوب می‌رساند که «ایصال‏ به مطلوب» یا «هدایت تکوینی پاداشی» است. دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در این باب از حیث روشی، راهبردی و محتوایی بر دیگر نظریه‌های رقیب برتری دارد.

مطالعات تطبیقی در متون اسلامی، به ویژه در آیات قرآن، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار ‏است. با توجه به اهمیت آیه 124 سوره بقره، به دلیل به کار رفتن واژه‌هایی مانند «کلمات»، «امام» و ‏‏«عهد» که باعث شده برخی مفسران دیدگاه‌های متفاوتی را در این زمینه بیان کنند، پژوهش حاضر ‏به بررسی آراء مفسران فریقین در این زمینه پرداخته است. سه واژۀ‌ «کلمات»، «امام» و «عهد» در ‏آیه پیش‌گفته نقش تعیین‌کننده‌ای برای تبیین این آیه دارند. از ره‌گذر این جستار، مشخص می‌شود ‏که واژه «کلمات» با توجه به سیاق آیه یادشده و آیات مشابه، به انجام دادن کارهایی عملی دلالت ‏دارد که حضرت ابراهیم‌(ع) لازم بود برای رسیدن به امامت، آن‌ها را انجام دهد. درباره تفسیر کلمه ‏‏«إِمَام»، دیدگاه‌هایی هم‌چون زعامت سیاسی، قدوه، نبوت و... مطرح شده است که برخی از ‏مفسران، سعی دارند با معانی که در نظر گرفته‌اند، امامت حضرت ابراهیم‌(ع) را منکر شوند. اما با ‏توجه به سیاق آیه پیش‌گفته و تفسیر کلمه «عهد» که بیش‌تر مفسران فریقین آن را به معنای امام ‏بیان کرده‌اند، مشخص می‌شود که حضرت ابراهیم‌(ع) و فرزندانش به مقام امامت نایل شدند. در ‏این نوشتار، سعی گردیده آیه یادشده، با استفاده از تفاسیر فریقین، آیات مشابه و روایات، تا حد ‏امکان بررسی گردد‏

از آیات مورد استناد شیعه در اثبات عصمت امام و تنصیصی بودن مقام امامت، آیه 124 بقره است. استناد به ادله لفظی همچون اطلاق فراز «لاینال عهدی الظالمین»، تناسب این فراز از آیه، به عنوان پاسخ خدا، با درخواست ابراهیم علیه السلام و نیز ادله عقلی از جمله دلایلی است که مفسران شیعه بر مدعای خود اقامه نموده اند. در مقابل، مفسران اهل سنت با حمل لفظ «اماما» به «نبیا»، تنصیصی بودن مقام نبوت و عصمت نبی را برداشت کرده اند. از بررسی در تفاسیر اهل سنت به دست می آید که اغلب مفسران اهل سنت به منظور اثبات اعتقاد خود؛ مبنی بر به حق بودن خلافت شیخین و رد دیدگاه مفسران شیعه، به تاویل آیه دست زده اند. نادرستی این تاویل با ادله محکمی که مفسران شیعه بیان داشته اند، اثبات شده است.

امامت ابراهیم (ع) از موضوعاتی است که در معنا و حقیقت آن دیدگاه های گوناگونی از سوی مفسران مطرح شده است. این نوشتار با بررسی چهار دیدگاه: امامت به معنای نبوت، رهبری سیاسی،پیشوایی پیامبران و راهنمایی باطنی به نقد و ارزیابی آنها پرداخته و خود با ارائه دیدگاه پنجمی (امامت به معنای پیشاهنگی در عمل) بر این باور است که این دیدگاه با آیات قرآن سازگارتر می نماید.

بررسی تطبیقی واژه امام در آیه ابتلا (آیه 124 سوره بقره) موضوع این مقاله می‌باشد. آیه مذکور از چند منظر قابل تامل است: 1.آیه ابتلا در روایات فریقین؛ 2. مراد از کلمات مطرح شده در آیه؛ 3. مقصود از امام در آیه؛ 4. مراد از عهد در آیه؛ 5. مراد از ظالم در آیه؛ 6. نکات اعتقادی موجود در آیه و چند بحث جانبی دیگر. نگارنده در پایان به این نتیجه رسیده است که مراد از مقام امامت در این آیه هدایت تکوینی به معنای ایصال به مطلوب است.