جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه کنکاش‌های علمی دانشمندان در عرصه‌های مختلف همراه با پیدایش جریان‌ها و مکاتب گونه‌گون فکری، چالش‌های فراوان و جدی‌ّای را فراروی عالمان دینی تشیع قرار داده است. پیدایش مسائل نو و چالش‌های جدید در عرصه تاریخ تفکر و کلام شیعه، وظیفه پاسداران حریم دیانت را دوچندان کرده است، رسالتی که تنها با کوششی معقول و منطقی مبتنی بر اصول اسلامی و میراث کهنِ آن دست یافتنی است. اما بررسی مسایل و معضلات امروزین متکلمان و طبیعتاً پاسخگویی بدان‌ها، نمی‌تواند بدون توجه به میراث کهن و تراث قدیمی این دانش صورت گیرد؛ چراکه پیش‌برد فکر و اندیشه، زمانی به صواب نزدیک است که بر اساس میراث گذشته صورت پذیرد تا از اصول دینی و عقیدتی خویش دور نیافتد و سر از خط انحراف فکری و عقیدتی در نیاورد و حتی اگر امروزه چنین می‌نماید، با استمداد از بازخوانی همان میراث، کژیهای احتمالی به راستی بدل گردد.تاریخ شکل گیری کلام امامیه، بزرگان و اندیشمندانِ نخستین این دانش، ارتباط اینان با یکدیگر و اهل‌بیت علیهم‌السلام در عصر حضور، مباحث کلامی و روش‌های مورد استفاده اینان در فرآیند تکلم و ... از جمله مباحث مهمی است که سهم به‌سزایی در به دست دادن تاریخی از تفکر شیعه دارد؛ تاریخی که در یک پارادایم قابل دفاع، می‌تواند بسیاری از شبهات و مسایل ناظر به فکر و تاریخ شیعه را که امروزه متکلمان با آن درگیر هستند را پاسخ دهد.امروزه این مشکل از سوی برخی مطرح می‌شود که کلام امامیه نه در محتوا و نه در روش، اصیل نیست و ریشه در آموزه‌های اصیل اسلام و تشیع ندارد. صورتی تعدیل شده از این فرضیه را می‌توان در پروژه برخی دیگر یافت که کلام امامیه را در صورت نیکو و قابل قبول آن، مرهون تلاش‌های متفکران معتزلی می‌دانند و آن را دانشی معرفی می‌کنند که نه تنها ریشه در باور‌های اصیل شیعی ندارد، بلکهبسیار از تفکر آنان متأثر است. تأثیرپذیری کلام شیعه از کلام اعتزال در محتوا و روش فرضیه‌ای است که برخی از پروژه‌های به انجام رسیده در مغرب زمین و حتی ایران در پی اثبات آن بوده‌اند. از نگاه آنان عقل‌گراییِ متکلمانی چون شیخ مفید و سید‌مرتضی و شاگردان ایشان نیز در همین راستا تفسیر و تأویل شده و متکلمان ماقبل از اینان نیز عمدتاً افرادی تلقی شده‌اند که بر پایه نقل به دفاع از دین پرداخته‌اند و اگر نمود‌هایی از عقل‌گرایی در آن‌ها یافت می‌شود تحت تأثیر معتزلیان رخ نموده است.ابوجعفر مومن‌الطاق اما، شخصیتی است که منابع از وی به عنوان یکی از نخستین دانشوران و متکلمان شیعی یاد کرده‌اند. وی در عصر صادقین علیهم‌السلام زندگی می‌کند و همراه با هشام‌بن‌حکم و هشام‌بن‌سالم و زراره‌بن‌اعین تلاش می‌کند از مبادی و مبانی فکر شیعه دفاع نماید.نکته قابل ملاحظه و دقت این‌که بازخوانی و واکاوی انگاره‌های اعتقادی و روش و متد کلامی افرادی چون هشام‌بن‌حکم یا مومن‌الطاق و ... خبری غیر از فرضیه سابق را رقم می‌زند؛ ایده‌ای که نشان از نحوه‌ای تلاش خرد‌گرا در سایه وحی دارد. روش و منهجی که بر خلاف تفکر اعتزال و ریشه در آموزه‌ها و آموزش‌های اهل بیت علیهم‌السلام دارد.بررسی احوال و شخصیت مومن‌الطاق، بازخوانی جریان‌ها و مکاتب فکری دوره وی و انعکاس افکار و روش‌های ساری و جاری اینان در بستر تاریخی مورد نظر، تقابل و تعامل ابوجعفر با سردمداران این جریان‌ها و افکار غیر امامی، خود گویای این حقیقت است که کلام امامیه نه تنها در عهد مومن‌الطاق بلکه از ابتدای پیدایش، اصیل بوده و ریشه در آموزه‌ها و آموزش‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد. متکلمان عصر حضور نیز افرادی هستند که تحت لوای ایشان، هم در محتوا و هم در روش، به نحوی عمل کرده‌اند که از دیگر جریان‌های فکری معاصر خویش قابل تشخیص و جداسازی هستند.در این پروژه تلاش شده نشان داده شود که از بین روش‌های کلامی مورد استفاده متکلمان معاصر با مومن‌الطاق، ابوجعفر از منهجی بهره می‌برده است که عقل، در مقام استنباطِ حکمِ اعتقادی، نه به عنوان منبعی مستقل، بلکه به عنوان مخاطب وحی و دوشادوش آن به یاری متکلم می‌آید. کارکرد عقل اما، در دیگر مقامات و حوزه‌های کلامی متکلم در کنار وحی و در عرض آن است. در این نوشته از این متد به روش ترکیبی( ترکیب عقل و وحی) یاد شده است. توجه ویژه مومن‌الطاق به دو منبع عقل و وحی به عنوان منابع معارف و استفاده از روش ترکیبی در مقام توجیه، استدلال و دفاع، ویژگی کلام مومن‌الطاق قلمداد می‌شود. متدی که با استفاده از گزارش‌های موجود از مناظرات او و دقت در آثار و عناوین مکتوبات وی، جهت‌گیری‌های او در نقل و انتخاب مباحث و روایات، همراه با تحلیلِ باورهای معاصرانش تا حدودی ما را به روش و محتوای مباحث کلامی او آشنا می‌کند.از لحاظ محتوا نیز ویژگی کلام ابوجعفر، توجه خاص به مباحث امامت و فضایل علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام است؛ گرچه مباحثی از توحید و نبوت هم در اعتقادات او قابل بررسی است.

ارث یک واقعة حقوقی است که به موت حقیقی و یا به موت فرضی مورث تحقق پیدا می کند و مالکیت ورثه نسبت به ترکة متوفی مستقر نمی شود مگر پس از ادای حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق می گیرد (مستفاد از مادة 867 و 868 ق.م)؛ بنابراین تملک ترکه اثر ارادة وارث نیست و تملک به رضای او تحقق نمی یابد بلکه تملک ترکه قهری و به حکم قانون صورت می پذیرد و ارادة وارث هیچ دخالتی در آن ندارد و مدخل و آغاز آن مرگ مورث است.با وجود این، قانونگذار به هر یک از وارثان حق قبول یا رد ترکه را داده است (مواد 242 و 259 ق.ا.ح) و این سؤال را برانگیخته است که آیا اختیار وارثان در قبول یا رد ترکه از جنس قبول و رد ایجاب یک قرار است و اینکه آیا رد ترکه به معنای اعراض از مالکیت آن است. در این مقاله، اثر قبول و رد ترکه با توجه به ضوابط فقهی و حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است و مستفاد از این قواعد اثر اصلی قبول و رد ترکه در عهده دار شدن دیونی است که بر ذمة مورث بوده و همراه ترکه از او برجای مانده است. در واقع قبول و رد ترکه اعلام اراده در پایبند بودن و یا نبودن به دارایی خانواده و ادامة راه متوفی است و مقصود از قبول و رد، قبول یا رد سمت مدیریت بر ترکه است که به اختیار، اهلیت استیفاء و ارادة آزاد وارثان بستگی دارد.

اصل خودمختاری یکی از اصول چهارگانه اخلاق زیستی است که برای اولین بار در اعلامیه نورنبرگ و به دنبال جنایات نازی های آلمان در به کارگیری اجباری اسرا برای تحقیق و آزمایش های خطرناک به عنوان یک کد و راهنمای اخلاق در پژوهش و درمان مطرح و سپس در اعلامیه های تکمیلی و بعدی و اسناد بین المللی اخلاق زیستی بر آن تاکید گردید. این اصل در کنار سایر اصول اخلاق زیستی توسط بیشامپ و چیلدرس دو تن از فلاسفه و نظریه پردازان فلسفه غرب - منقح گردید و به عنوان اولین اصل از اصول چهارگانه اخلاق زیستی به جهانیان عرضه گردید تا راهنمایی برای پزشکان و محققان در برخورد با بیماران و آزمودنی های انسانی باشد.از آنجا که در نظام اسلامی ارتباط وثیقی میان فقه و اخلاق وجود دارد و اخلاق نشات گرفته از عقل و وحی و همچنین عقل یکی از منابع فقه است و فقه ناظر بر سرتاسر زندگی انسان و روابط فردی و اجتماعی او است. پس این اصل اخلاقی نیز جایگاهی در فقه دارد که این مقاله به بررسی اصول متناظر با این اصل، قلمرو و مبانی آن در فقه امامیه می پردازد.

بروجردی ضمن اشاره به آثار منفی جهل مقدس از جمله به حاشیه رانده‌ شدن عالمان و رواج تک‌صدایی در جامعه، به ذکر راهکارهایی برای مقابله با این آسیب پرداخت.

نوزدهمین شماره مجله الکترونیکی «اندیشه مهر» وابسته به گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر دارای عناوین زیر است: گزارش مهم ترین نشست های اندیشه، مطالب بخش اول این شماره را تشکیل می دهد. از جمله این برنامه ها می توان به نشست های «تحلیل و ارزیابی جامعه شناسی پیتر برگر»، نشست «مطالعات میان رشته ای قرآن کریم»، «قرآن و معرفت شناسی»، «شب سیدجلال الدین آشتیانی»، «انسان، جامعه و تاریخ در نگاه شریعتی»، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد»، «تاریخ گرایی نوین»، «تأملی بر وضع فلسفه در ایران»، «آسیب شناسی نظریه های علم دینی و اسلامی سازی معرفت»، «مبانی حاکمیت و الگوهای دولت در فقه معاصر شیعه» و «حکمت در ادبیات ایران»، اشاره کرد./ گزارش رونمایی از کتاب «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» اثر احمدحسین شریفی در خبرگزاری مهر، و گزارشی از جلسات آموزشی «طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی»، از دیگر مطالب منتشر شده در بخش نخست شماره نوزدهم است./ در بخش دوم پرونده ای ویژه انقلاب اسلامی به چشم می خورد که در آن با اساتید و اندیشمندانی چون: سید سعید زاهد زاهدانی، مهدی فدائی مهربانی، موسی نجفی، ابوذر مظاهری (نویسنده کتاب افق های تمدنی انقلاب اسلامی)، مصطفی ملکوتیان و حجت کاظمی، گفتگو شده است./ علیرضا ابراهیم، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب طی گفتگویی در این شماره به جریان شناسی تصوف پرداخته است. گفتگو با حسن بشیر درباب تمدن اسلامی، گفتگو با داریوش رحمانیان درباره وضعیت رشته های علوم انسانی در ایران، ادامه سلسله گفتگوهای اندیشه مهر با علیرضا قائمی نیا در نقد آرای محمد مجتهد شبستری، گفتگو با مرتضی جوادی آملی، مدیر بنیاد بین المللی اسراء درباب اسلامی سازی علوم انسانی، از دیگر مصاحبه های منتشر شده در نوزدهمین شماره اندیشه مهر است./ مصاحبه با جورج ریتزر، جامعه شناس سرشناس درباره جهانی سازی و مصاحبه با امید صفی، استاد مسلمان دانشگاه دوک آمریکا درباره موضوع وحدت اسلامی دو گفتگوی خارجی این شماره است./ مصاحبه تفصیلی با دکتر رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی، گفتگوی ویژه این شماره است. در این مصاحبه علاوه بر مسائل شخصی این چهره ماندگار فلسفه از مسائلی چون ایدئولوژی، علوم انسانی، نسبت فلسفه با مسائل روز، توسعه، داعش و سید احمد فردید پرسش شده است./ معرفی تازه های نشر، پایان بخش این شماره است.

این کتاب پژوهشی هست پیرامون سیر تحولات اندیشه های فلسفه اسلامی و به عبارت دیگر فلسفه در جهان اسلام ، که تنها به نقل وقایع فلسفی اکتفا نکرده است ، بلکه ضمن تحلیل گام به گام حرکت اندیشه های فلسفی به دیدگاهها و حوزه های مورد مطالعه اندیشمندان پیشین توجه شده است . مولف از حدِ یک مورخ صرف فراتر رفته و در کنار بازگویی وقایع به چرایی و تحلیل آنها نیز دست یازیده و به همین خاطر کتاب حاضر ، به منبع خوبی برای شناخت فلسفه در ایران و اسلام بدل گردیده است . همچنین نوسان ( رکود بالندگی فلسفه در زمان امویان و رشد آن در زمان عباسیان ) و علت توجه مسلمانان (پاسخگویی از مخالفان) به فلسفه یونان ، در مقدمه مطرح شده و همچنین زمان آغاز بحثهای اعتقادی از قرن اول اسلام و اولین مسئله ها عدل خداوند و اختیار و قدر و اولین نویسنده فلسفه یعقوب کندی معرفی شده است . در این نوشته از ترجمه و ورود متون یونانی به حوزه اسلام و فعالیتهای اندیشمندان و بعضی خلفا مانند منصور عباسی و بعضی دیگر از قدرتمندان چون مامون (در رشد اندیشه سیاسی و فلسفی) مطالبی مطرح شده است.

یکی از مبانی انسان‏شناختی حکمت متعالیه، اختیار است که در بستر دیگر مبانی فلسفی آن تبیین می‏شود. صدرا دو تعریف از حقیقت اختیار ارائه کرده که متخَّذ از تحلیل واقعیت است. برخی از متفکران علم اصول با بیان اشکالات متعدد گفته‌اند این تعاریف، نه برآمده از واقعیت، بلکه برساخته از ذهن فلاسفه برای فرار از شبهه جبری است که لازمه قولشان است؛ زیرا امکان فعل و ترک برای مختار بودن فاعل، موضوعیت دارد که به دلیل قول حکمت متعالیه به جریان عام ضرورت علّی، قابل تصور نیست. بررسی جامع نشان می‏دهد دیدگاه اصولیان با اشکالات مبنایی و بنایی متعددی مواجه است و تحلیل‌های حکمت متعالیه دراین‏باره، دقیق‌تر و مبتنی بر واقعیت است؛ چه اینکه ضرورت علّی، نه‌تنها نافی اختیار نیست، بلکه موکِّد آن است.

موضوع پایان نامه، عصمت امامان شیعه علیهم السلام در آیینه عقل و نقل است. نگارنده، در بخش «عصمت در آیینه عقل»، مباحثی همچون: معقول بودن این باور دینی و ایمانی و همخوان بودن آن با خِرد، ابعاد و مراتب آن، رابطه عصمت با اختیار و منشأ اختیاری آن و منشأ جبری پنداشتن این عقیده و پیامدهای آن و در نهایت، بررسی دلایل عقلی عصمت را مطرح نموده است. نگارنده، در بخش «عصمت در آیینه نقل»، این تفکّر را بر قرآن و سنّت پیامبرصلی الله علیه وآله و اخبار معصومان علیهم السلام، بدون تفاوت بین ادلّه اثبات کننده و نافی عصمت، عرضه کرده و سپس، نتیجه این عرضه را بیان داشته است. وی در روش عقلانی و نقلی به کار گرفته شده در پژوهش خود، تنها از روش توصیفی استفاده نکرده، بلکه روش تحلیلی - نقدی، مدّ نظرش بوده است. بدین جهت با دید تحلیلی و با نگاه نقّادانه به مباحث این پژوهش نگریسته است. این پژوهش، یک پیش گفتار و سه بخش دارد. در مقدّمه، موضوع، روش، پیشینه، پیش فرض ها، و دشواری ها و نوآوری های پژوهش بیان شده است. در بخش اوّل - که خود مشتمل بر دو فصل است - از حقیقت و چیستی عصمت و تاریخچه آن بحث شده، که از معانی لغوی آن در کتب لغت، قرآن و اخبار، آغاز شده و به معنای اصطلاحی آن از دیدگاه متکلّمان، اشاعره، عدلیه و حکما پایان پذیرفته است. اشاعره، عصمت را به قدرت بر اطاعت یا عدم آفرینش گناه تعریف کرده اند که آن هم مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. سپس، تعاریف هفتگانه متکلّمان عدلیه - که بر محور لطف می چرخد - بررسی شده و پس از آن، نظریات حکما بیان شده است و در نهایت، حقیقت عصمت بر اخبار عرضه شده و تعریفی از آن اتّخاذ شده و در پایان فصل هم واژه های معادل عصمت از دیدگاه متکلّمان یادآوری شده است. در فصل دوم، از عقیده به عصمت در چهار دین الهی: زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام، سخن به میان آمده تا روشن گردد که این عقیده، ساخته و پرداخته شیعه نیست. نگارنده در بخش دوم، عصمت را بر عقل، عرضه کرده و مباحث آن را در چهار فصل، سامان داده است. در فصل نخست، از امکان سازگاری عصمت با بشر سخن رانده، و ادلّه منکران عصمت را نقد و تفسیر نموده است . در فصل دوم، ابعاد و مراتب عصمت امامان و اقوال اندیشمندان شیعه در این زمینه را بررسی کرده، و در سومین فصل نیز که درباره عصمت و اختیار و رابطه این دو با هم است، مباحثی از قبیل: منشأ جبری پنداشتن عصمت و پیامدها و مفاسد آن، منشأ اختیاری عصمت، اکتسابی یا موهبتی دانستن منشأ عصمت، عصمت در کودکی و نسبت عصمت از سهو و نسیان با اختیار را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است و منشأ عصمت را در علم خاص معصومان دانسته و به نقد و بررسی دیگر نظریات پرداخته است. در آخرین فصل این بخش هم دلایل عقلی عصمت را مورد کاوش قرار داده که دلالت برخی از آنها بر تمام مدّعا ناتمام دانسته شده و دلالت برخی دیگر پذیرفته شده است. نگارنده، در بخش سوم، عصمت را بر آیینه نقل عرضه کرده و در سه فصل به بحث درباره آن پرداخته است. در نخستین فصل، عصمت امامان از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گرفته و در این زمینه، تنها به آیات امامت، اولی الامر و تطهیر بسنده نموده است. وی، در فصل دوم، به بررسی عصمت از دیدگاه اخبار و روایات پرداخته و از مجموع اخبار، تمام ابعاد و مراتب عصمت امامان علیهم السلام را نتیجه گیری کرده است. آخرین فصل این پژوهش، به پرسش و پاسخ اختصاص دارد که بسیاری از اشکالات عقلی و نقلی عصمت، در این فصل، مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.