جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فطرت از مبنایی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین موضوعات پژوهش‌های عرفانی و فلسفی است. به اعتقاد امام خمینی (س) سرشت همه افراد بشر بر فطرت الهی و عشق به کمال مطلق خلق شده و در این مورد هیچ تفاوتی میان افراد بشر وجود ندارد. فطرت انسان ذاتاً متمایل به خیر و سعادت است و از نقص و شر گریزان است. در واقع ایشان تمام فطریات انسان را براساس همین فطرت عشق به کمال مطلق تبیین و تفسیر و اثبات می‌کنند. نفس انسان در آغاز خلقت چیزی جز استعداد محض نیست و عاری از هرگونه فعلیت در صفات کمال و ضد آن می‌باشد و مهمترین عامل در رساندن انسان به سعادت و کمال مطلوب، حرکت براساس گرایش‌های فطری و فعلیت دادن به استعدادهای بالقوه فطری و تعدیل قوا و پاره کردن همه حجاب‌ها با قدم اراده و اختیار به تبع نور هدایت می‌باشد.

این رساله پژوهشی درباره‌ی تعریف سعادت انسان در آثار عرفانی و فلسفی امام خمینی و توصیف ایشان از حقیقت انسان و نحوه‌ی رسیدن به سعادت می‌باشد.انسان فطرتاً طالب سعادت و خیر مطلق است و در طول زندگی خود در جستجوی آن می‌باشد. انسانی را که امام سیمای آن را ترسیم می‌کند موجودی محکوم به جبر سرنوشت نیست و باگوهری به نام اختیار می‌تواند بر همه موانع کمال و سعادت خویش فائق آید. سعادت ذاتی انسان نیست و باید با سعی و تلاش خود آن را کسب کند. انسان تا در دار دنیا واقع است می‌تواند خود را از هر مرتبه نقص و شقاوت و شرک و نفاق، نجات دهد و به مراتب کمال و سعادت برساند. معرفت و شناخت انسان نسبت به جهان هستی و خالق، راه را برای پیمودن راه سعادت هموار می‌سازد.

در عالمی که مملو از کثرات می باشد؛ حقیقت مطلقی سایه برافکنده است که اصل و اساس تمامی آنها محسوب می گردد؛ به طوریکه هیچ یک از این کثرات، بدون او از هیچ حیثیت و هویتی برخوردار نمی‌باشد. فلوطین از مجرای فیض و همچنین از خلال اقانیم سه گانه احد ، عقل و نفس به تبیین این واقعیت و در واقع به تبیین حقیقت آفرینش پرداخته و هویت کثرات را در اتباط مستقیم با مبدئی بیان نموده که با سببیتی خاص، عالم را از خویش به برون داده است. در چنین نظام فکری که آدمی به عنوان نوعی متمایز از دیگر کثرات، وظیفه سنگین معرفت را بر دوش می کشد؛ با ترسیم نموداری از قوس صعود ونزول، به ایضاح غایتمندی عالم با محوریت انسان پرداخته شده است و از این رودر مقابل نحله ها و مشارب فکری برآمده است که بی غایتی را اساس عالم دانسته اند. حضرت امام خمینی (س) نیز از مجرای تجلی به بیان حقیقت آفرینش پرداختند و صاحب آرای قابل تأملی می باشند. لذا نظریات این دو اندیشمند که هر کدام رهیافتی خاص جهت خداشناسی، انسان شناسیو جهان شناسی و در نهایت کشف حقیقت هستی و معمای آفرینش می باشد؛ ما را بر آن می دارد که به بررسی آراء این دو پرداخته و در نهایت وارد عرفان تطبیطقی گردیم.

در عرفان اسلامی اولین قدم در سیروسلوک معنوی، شناخت موانع وحجاب ها و راه خرق وعبور از آنهاست. آنگونه که می توان ادعا کرد ؛عرفان یا مقدمه ای برای رفع حجاب بین انسان وخداست ویا نتیجه وفروع آن.در آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین علیهم السلام این بحث مهم مطرح شده و انواع حجابهایی که میان خداوند و مخلوقات او وجود دارد مورد بررسی قرار گرفته است. اما وجه مشترکی که در آیات و روایات به چشم می خورد آن است که حجاب از جانب پروردگار سبحان نیست؛ این مائیم که بواسط? محدود بودن خود در حجاب ها گرفتار گشته ایم. برخی از این حجاب ها بخاطر طبیعت و جسم مادی هر بنده ای است؛ برخی دیگر به خاطر گناهان و عصیانهای اوست و برخی دیگر از این حجاب ها که رقیق و لطیف و نورانی اند؛ همچون آینه ای، حقیقت را به ما نشان می دهند .بسیاری از عرفا در آثار خود بحث حجاب های عرفانی را مطرح کرده ودرباره مفهوم ،علت،انواع وتعداد حجب نظراتی را بیان کرده اند.در باب مفهوم حجاب همه عرفا متفق القولند آن چیز که مارا از خداوند دور می کند و از یاد و ذکر او غافل می سازد حجاب میان عبد و پروردگارش است. اما در جواب این سئوال که سرچشمه این حجب از کجا نشأت می گیرد می توان چند عامل را مطرح کرد : برخی تنزل روح را که سبب تعین و حدود می شود علت حجاب می دانند. برخی دیگر عوالم باطنی ای که تو در توی یکدیگر قرار گرفته اند را علت حجابها دانسته اند و برخی نیز کاستی ها و زشتیهای اخلاقی را پرده و مانعی در مقابل پروردگار می دانند. در باب تعداد حجب نیز اعداد مختلفی ذکر شده است. اما این اعداد هیچ تعارضی با یکدیگر ندارند و تفاوت به اجمال و تفصیل و کلی و جزئی است. همچنین عرفا انواع مختلفی از حجب رانام برده اند اما در اغلب آثار این حجب در دو عنوان حجب نورانی و ظلمانی خلاصه شده استامام خمینی رحمه الله علیه نیز در آثار خود حجاب را به حجب نورانی وظلمانی تقسیم کرده واولین قدم در سیر و سلوک معنوی را شناخت موانع و حجب ظلمانی و خرق و عبور از آنها دانسته و قدم دیگر را شناخت حجب نورانی وکنار زدن آنان از پیش روی سالک معرفی می کنند. حجب نورانی از جمله واژه های رمزی عرفان است، چراکه از جهتی نورند و« مظهر غیر» و از جهتی دیگر حجاب و مانعی در راه رسیدن به حضرت حق تبارک و تعالی به شمار می روند و از این رو می توان آنان را نور سیاه نامید. از منظر امام راحل ،راه کشف این حجب نیز ذکر نام خداوند سبحان ، تقوای الهی وعشق وتوجه و عنایت به آیات پروردگار سبحان است.حضرت امام در بحث حجاب به فطرت محجوبه اشاره کرده ومعتقدند فطرت انسانی که بر نقشه جمال تام و کمال مطلق و با دست قدرت الهی سرشته شده و وسیله عروج انسان به اوج کمال و سعادت ابدی است؛ اگر در پرده های ظلمانی طبیعت مستور شود منشأ همه صفات ناشایست و رفتارهای ناپسند خواهد شد وبا سپاهیان خود که عبارتند از کفر،جهل،یاس، غضب،کبر،جزع،حرص و استکبارو . . . انسان را به نقص مطلق کشانده و او را دچار بزرگترین خسرانها می کند .از منظرامام خمینی جهت گیری سیر و سلوک در تاویل آیات قران کریم نیز جایگاه محوری دارد. ایشان معتقدند کسی که خواهان بهره برداری از معارف قرآن است باید قلب خود را از آلودگی ها پاک کند و از کثافات عالم طبیعت خالی سازد تا بتواند از مواعظ پروردگار در آیات قران کریم بهرمند گرددو مادامی که انسان در حجاب است نمی تواند به قرآن که مصداق نور است نظر اندازد. نماز معراج قرب پروردگار است و برای رسیدن به این جایگاه، باید حجابها و موانع مسیررا برداشت. آن چنانکه سالک برای رسیدن به این هدف ،در طهارت، حجابهای معصیت و آلودگی و خودبینی را خرق می کند و در اذان و اقامه حجاب طبیعت و حجاب تعینات خلقیه و حجاب کثرت افعالی را کنار می زند و در تکبیرات افتتاحیه حجب سبعه را خرق می کند و در قرائت حجاب انانیت و حجاب حامدیت و همچنین حجاب بزرگ فطرت و حجایهای تعینات و تقیدات را کنار می زند. و در رکوع از حجاب وقوف و حجاب اسماء و صفات عبور می کند و در سجده دیگر حجابی از غیب و شهادت را پیش روی خود نمی بیند و عالم را به وجود حقانی مشاهده می کند.و در تشهد و سلام از جنبه یلی الخلقی و جهات باطله مظلمه اشیاء بیزاری می جوید و از خداوند می خواهد که او را از حجب کثرات در امان دارد.و در تکبیرات اختتامیه به تجلیات حق اشاره می کند و عدم احتجاب را به قلب خود یادآوری می کند.

پیرامون موضوع با اهمیت خودشناسی سوالات متعددی مطرح می باشد. از جمله آنها آنکه انسان دارای چه ابعادی است؟ و در خودشناسی شناخت کدامیک از این ابعاد مورد نظر است؟، وجوه ضرورت خودشناسی چیست؟ این تحقیق به منظور یافتن پاسخ این سه پرسش از دیدگاه مولوی و امام خمینی صورت گرفته است. نتایج تحقیق به صورت ذیل خلاصه می گردد : الف) مولوی به طور کلی ابعاد سه گانه ای را برای انسان قایل است : 1- جسم که شامل بدن، روح نباتی، روح حیوانی می باشد. 2- روح انسانی که مشخصه آن تعقل است و 3- روح ولی که در نظر مولانا روح اولیاء و انبیاء است. امام خمینی نیز از این مراتب یاد می کند : 1- طبع، 2- تجرد برزخی، 3- نفس، 4- قلب، 5- روح، 6- سر، 7- خفی و 8- اخفی. از آنجا که میان مراتب وجودی انسان رابطه ظاهریت و مظهریت وجود دارد، هم مولوی و هم امام شناخت همه ابعاد را در خودشناسی موثر می دانند اما شناخت مراتب بالاتر از اهمیت بیشتری برخوردار است. ب) وجوه ضرورت خودشناسی از نظر مولوی : 1- خودشناسی مقدمه خداشناسی است. 2- خودشناسی مقدمه خودسازی است. 3- خودشناسی مقدمه علم به معاد و نبوت است. ج) روشهای خودشناسی از نظر مولوی : 1- دیدن خویش در آیینه یار الهی و 2- یافتن خود در بیخودی. روشهای خودشناسی از نظر امام : 1- عرضه خود به قرآن و انسان کامل و 2- سیر در خود وکشف بواطن خویش .

دعا به معنای نیاز گفتن و مناجات به معنای راز گفتن از لحاظ لغوی و اصطلاحی دو مفهوم جدا از هم هستند و روایات و آیات بسیاری را به خود اختصاص داده‌اند. امام خمینی (س) از جمله عارفانی است که در آثار خویش بویژه شرح دعای سحر به دعا و مناجات پرداخته است و علاوه بر تعریف آن، ویژگی ها، موانع، اقسام و آثار تکوینی و تربیتی دعا و مناجات را شرح داده است. در آثار ایشان هم دعا و هم مناجات وجود دارد؛ اما تمایز مستقلی با عنوان دعا و مناجات به چشم نمی خورد. مبانی عرفان نظری امام، از جمله خداشناسی، انسان شناسی، امامت و انسان کامل در نیایش های ایشان منعکس است؛ سابقه تاریخی این مباحث و نیز نوآوری و ابتکار امام در این باره قابل توجه است. منبع و مأخذ نیایش های امام آیات و نیایش های اولیاء است و بدیهی است که این نیایش ها بر سلوک امام تأثیر نهاده و از آن نیز متأثر شده است.

از جمله مهم‌ترین و بحث برانگیز‌ترین مسائل عرفان اسلامی، وحدت وجود، تنزیه و تشبیه و شطحیات می‌باشند. این مباحث از دیرباز، تقریباً در تمامی مکتب های عرفانی جهان، محل توجه بوده و موافقان و مخالفان عرفان، به اظهار نظر در باره ی آن‌ها پرداخته اند. این سه مسئله هم از حیث مفهوم دینی و مدلول عرفانی و هم از جنبه های منطقی، معرفت شناختی و زبانی، مورد توجه قرار گرفته اند. تفسیر و تحلیل سنّتی از این مسائل از دیرباز بر مبنای تفکر ارسطویی که بر مدار منطق دوارزشی می گردد، استوار بوده است اما همواره از سوی عرف، عقل و شرع مورد انتقاد شدید و طرح پرسش هایی قرار گرفته است. بازتفسیر این مسائل از منظر تفکر فازی که بر منطقی چند ارزشی یا بی نهایت ارزشی، استوار است، می‌تواند به حل این مشکلات و شبهات کمک کند. با کمک تطبیق قواعد فازی شامل مبانی و اصول آن با این سه مسئله در می یابیم که اولاً مهم ترین انگاره های تفکر ارسطویی یعنی اصل تناقض در این مسائل، طرد می‌شود و ثانیاً اصل تشکیک و درجه پذیری به عنوان مبنای دوم در تفکر فازی در آنها جریان دارد و ثالثاً اصول ناهمسازگاری، پیوستگی در عین پویایی و هم برخگی به عنوان اصول این تفکر در آنها ساری و جاری می باشند. در این رساله همچنین به آراء امام خمینی (س) در خصوص این مسائل اشاره کرده و ارتباط آنها را در مبانی و اصول با تفکر فازی مورد بحث قرار داده ایم.

چکیده ندارد.

از مهم ترین مباحث جدلی در بحث از رابطه عرفان و اخلاق این مسئله است که آیا عرفان، به طور کلی، و تجربه عرفانی، به نحو خاص، پشتیبان رفتار اخلاقی است یا خیر؟ والتر استیس و برخی دیگر معتقداند عرفان/ تجربه عرفانی پشتوانه اخلاق است، درحالی‌که آرتور دانتو و برخی دیگر بر این باوراند که عرفان/ تجربه عرفانی مبنای عمل و تفکر اخلاقی را از میان برمی‌دارد و از این‌رو زائل‌کننده اخلاق است. گروهی دیگر، از جمله ویلیام وینرایت، بر این باورند که به طور کلی هیچ رابطه ضروری میان تجربه عرفانی و اخلاق برقرار نیست. مولف در این پژوهش در پی آن است تا بر اساس این دیدگاه که مسئله نسبت میان عرفان و اخلاق را باید در سیاق‌های مختلف و با توجه به گونه‌ها و سنت‌های مختلف عرفانی به بحث کشید، این مسئله را در عرفان خراسان بررسی کند. مطالعه حاضر تلاشی است برای پاسخ به این پرسش که آیا عرفان خراسان به اخلاقی زیستن می‌انجامد یا نه؟ و آیا این عرفان تاثیری در اخلاقی زیستن عارف دارد؟ برای این منظور به واکاوی تجارب عرفانی و سلوک عملی سه تن از بزرگ‌ترین چهره‌های این سنتِ عرفانی یعنی بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و ابوسعید ابوالخیر می‌پردازد. مولف در این پژوهش می‌کوشد، با استفاده از مفهوم بی‌خویشی عرفانی و پیوند برقرار کردن میان این مفهوم با فضیلت شفقت، تبیینی از تجربه عرفانیِ این سه عارف ارائه دهد که با اخلاقی زیستن سازگار باشد و نهایتاً مدعی شود که تجربه عرفانیِ این سه عارف موجب تقویت اخلاق می‌شود.

تهذیب نفس یا پاکی جان از زشتی های اخلاقی و آراستن آن به فضایل و اوصاف نیک و سر بعثت نبی اکرم (ص)، راه گشای تعالی انسان به سوی حق و مقدمه‌ی بازیافت آدمی به مقام قرب الهی است، بدین جهت آن حضرت فرمودند: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» نقش اخلاق در تکون معرفت و رسیدن به لقای پروردگار و دریافت حقیقت، آنگونه که عارفان بدان معتقدند، همواره مورد توجه صوفیه و عرفا و حتی فلیسوفان اسلامی بوده است.امام خمینی(س) و علامه طباطبایی(ره) نیزچنین نگرشی نسبت به معرفت الله و عرفان دارند و تحقق چنین معرفتی را و رسیدن به مقامات الهی عارفانه را مسبوق به تهذیب و استکمال نفس می دانند و راه ورود به عرفان را اخلاقی زیستن و به طور خاص تخلق به اخلاق الله می دانند.امام خمینی(س) و علامه طباطبایی(ره) موانع رسیدن به معرفت الهی و حقیقت وجود را همان موانع تهذیب اخلاق و حکمت می دانند.بدین ترتیب رسیدن به لقای پروردگار و رسیدن به معرفت حضرت حق جل جلاله ، در گرو تهذیب اخلاق و تزکیه نفس و وارستگی از رذایل و آراستگی به فضایل و التزام و پیروی از شریعت خواهد بود.