جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کتاب هدایت و تربیت است. که انسان را به قلّه‏هایِ شرافت، کرامت و تعهد و ایمان فرا می‏خواند. قرآن کریم در جهت رسیدن انسان به جایگاه والایِ ایمان، تقوی و یقین از جمله از "الگو" بهره می‏گیرد، یعنی در پسندید انسانی چهره‏های والایی را می‏نهد که از کمند کشش‏ها و جذبه‏هایِ مادی و دنیوی و وابستگی‏های پست رمیده و در جهت رسیدن به "خدا" از هیچ دریغ نورزیده‏اند:"ضَرَب الله مثلاً لِلَذین آمنوا إمرأتِ فرعون ... و مریم ابنت عمران اَلتی احصنت فرجَها" ... در این پژوهش الگوهای ارائه شده در قرآن از میان زنان چهره‏نمایی شده‏اند، امّا نه به شیوه فردی که تک، تک آنان به بحث و فحص نهاده شوند و از زندگی و فراز و فرود حیات انسانی- الهی آنها سخن رود، بلکه به صورت موضوعی تا خواننده را بیشتر رغبت افزاید و به یاری خداوند همه را بصیرت.بدین سان ابتدا باورها و اعتقادات بانوانِ الگو گزارش شده است، چگونگی باور آنها به توحید، معاد، وحی انبیاء و ایستادگی در پایِ این باور. پس از آن سخن از منش‏های بندگی اسوه‏هاست جلوه‏های اخلاص، توکل، خشوع، بیم و امید، دعا، عبادت و استعاذه. این حقایق در فراز و فرود زندگی آنان نشان داده شده است.بررسی منش فردی و اجتماعی اسوه‏هایی از بانوان؛ برای نشان دادن ابعاد موضوع و بهره‏وری از مومنان است تا با کاربرد این همه در گستر? زندگی آشنا شویم و بکار بریم. سخن از سیاست و منش‏های سیاسی و توانایی در حوزه سیاست بسیار تنّبه آفرین است در گزارش چگونگی موضع بانوان الگو در این زمینه درس‏آموز، آنچه در این پژوهش آمده دریچه‏ای است به شناخت بسیار مهم.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.

اسباب نزول بـه معنی شناخت موقعیـت زمـانی، مکـانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی ازآیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شأن نزول آیات نیز می شود. ‌اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینة آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینة تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و مؤثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم وگشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد. دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبة حوادث جزئی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.

در تاريخ حديث اهل سنت، انديشه هايي را مي توان يافت که تحليل آن ها نقش بسزايي در تعامل با سنت و حديث دارد. ازجمله اين انديشه ها، باورهاي قرآنيون است که در دوران اخير رو به گسترش نهاده است. از آنجا که مباني اصحاب قرآنيون مي تواند به التقاط، بنيادستيزي و گسترش نگاه منفي به سنت منتهي گردد، تحليل علمي مباني اين جريان، تلاشي بايسته و خطير است. از همين رو در اين نوشتار کوشش شده است با روش کتابخانه اي و رويکردي تحليلي، مباني نظريه پردازان اين جريان در نفي حجيت، احراز و اثبات سنت روشن گردد. مهمترين مباني قرآنيون که در اين نوشتار بدان دست يافته و در پي نقد آن هستيم از اين قرار است: انحصار وحي الهي در قرآن، تعلق اراده الهي بر حفاظت انحصاري قرآن، انحصار تشريع در قرآن کريم، جامعيت قرآن در شرح و تفصيل همه نيازهاي ديني، انحصار جاودانگي الفاظ و معاني در قرآن، انحصار قداست الفاظ و معاني در قرآن، تفرقه انگيز بودن سنت و نفي اصالت تاريخي روايات پيامبر (ص) از جهت تدوين.

این رساله با عنوان مبانی قرآنی و حدیثی برائت از مشرکان شامل 5 بخش می باشد. بخش اول(واژه شناسی) مشتمل بر هفت فصل است که پس از مقدمه به تحلیل مفهوم برایت در لغت و همچنین تطور معنایی آن پرداخته ایم در فصل دوم مفهوم شرک در لغت بررسی شده است. فصل سوم و چهارم به بررسی برائت و شرک در اصطلاح(قرآن) پرداخته است. در فصل پنجم مراتب شرک بحث شده، فصل ششم ارتباط شرک با مفاهیم کفر و نفاق از دیدگاه قرآن کریم مطرح گردیده است و بالاخره در فصل هفتم وجوه مبارزه قرآن با مشرکین ذکر شده است. در بخش دوم پس از مقدمه و طرح بحث، فصل اول با کلیاتی در مورد سوره برائت و اعلان رسمی آیه برائت اختصاص دارد.در فصل دوم نکات مهم چند آیه از سورة مبارکه توبه بررسی می شود. فصل سوم به تعبیر قرآنی برائت در مشرکین اختصاص دارد و فصل چهارم عمومیت برائت از مشرکان را می رساند و اینکه برائت از مشرکان شامل همه گروههای کفار می شود. در بخش سوم جدال ممنوع در حج تحلیل می شود. فصل اول به مفهوم لغوی جدال می پردازد. در فصل دوم نظرات مختلف در قرائت آیه بحث می شود. جدال و مشقات آن در قرآن در فصل سوم مطرح شده است. فصل چهارم به نظرات مفسران درباره جدال در حج اختصاص دارد. در فصل پنجم احادیث وارده در زمینة جدال(احادیث اهل سنت و احادیث اهل بیت) مطرح می گردد و در فصل آخر سیاق آیه بررسی می شود و نتیجه گیری کلی از بحث به عمل می آید. بخش چهارم به پیشینه برائت از مشرکان در ادیان ابراهیمی اختصاص دارد که در این بخش برائت حضرت ابراهیم(ع) از مشرکین و مظاهر شرک به تفصیل و انبیاء دیگر به اجمال بحث شده است. و در بخش آخر مسأله برائت از مشرکان در زمان پیامبر(ص) بررسی شده است و اعلان آیة برائت از لحاظ تاریخی بیان گردیده است.

مباحث این نوشته در قالب چهار بخش تنظیم یافته و هر بخش مشتمل بر دو یا سه فصل است. بحث روانشناسی حکمت و موارد گوناگون کاربرد آن در عرف دانشوران مسلمان و نقطه آغاز پیدایش حکمت در حوزه زبان و سیر تدوین حکمت نامه ها از آغاز تا این زمان، قسمت های مختلف نخست بخش اول را تشکیل می دهد. فصل دوم به بررسی واژه مثل و امثال در لغت و قرآن و عرف ملت ها به صورت عام و امت اسلام و متون اسلامی به طور اخص می پردازد. سپس گذری بر سیر تدوین امثال توسط مسلمانان از آغاز تا عصر حاضر دارد. در بخش دوم با نزدیک شدن به محور اصلی نخستین فصل را پس از اشاره ای گذرا به واقعی بودن اعلام و قصه های قرآن به بخش دراز دامن پیرامون مغایرت لقمان حکین قرآنی با لقمان بن عاد اساطیری- که موضوع بعضی از امثال مستهجن جاهلی است- اختصاص داده ایم و در فصل دوم آن، پس از گرفتاری کوتاه پیرامون را از انتساب سخنهای ناب به شخصیتها، نگاهی به احتمال پیوند حکمت های لقمانی با آموزه های حکمی مندرج در منابع اهل کتاب صورت گرفته است. بحث لقمان در آئینه روایات و منابع اسلامی فصل نخست بخش سوم را ویژه خود ساخته است و در فصل دوم، بیشتر برای شناسائی ابعاد شخصیت این حکیم الهی به روایات شیعه مراجعه شده است. فصل سوم این بخش، بحث مستقلی در مقایسه لقمان با ازوپ، احیقار، بلغم با عور و الکمئون و ... انجام گرفته و در پایان هر مقایسه، مغایرت جدی شخصیت لقمان با افراد یاد شده مطرح و اختیار شده است؛ ضمن اینکه در واقعیت تاریخی قصه پرداز پدید آورنده امثال لقمان معروف در دنیای غرب قه صورت جدید تردید شده است. بخش چهارم دارای تمهیدی است مشتمل بر نکاتی چند به صورت در آمدی بر فصل پایانی که به عنوان فصل نخست این بخش تلقی شده و فصل آخر که طولانی ترین فصل و مقصود عمده نگارش این نوشتار است، به دسته بندی حکمتهای قابل دسترسی منسوب به لقمان در منابع اسلامی بر اساس عناوینی که عموما در حکمت عملی مطرح است پرداخته شده و در مسیر، گذری بر بعضی از متون منسوب به اهل کتاب نیز صورت گرفته و بدین صورت مجموعه ای مشتمل بر چهل باب پرداخته شده است. و الحمد الله رب العالمین.

ملاصدرای شیرازی همان گونه که با استفاده از روشهای فکری پیش از خود، به نقطه اوج تفکر اسلامی یعنی حکمت متعایه نایل آمد، در عرصه تفسیر و قرآن پژوهی نیز با به کارگیری شیوه ها و رویکردهای گوناگون مفسران پیش از خود، در اندیشه تفسیر متعالی بود. گرچه او در این امر توفیق کامل نیافت ولی به تفسیر برخی از مهمترین آیات و سوره های قرآن کریم موفق شد. البته همین تفسیر ناتمام تفسیر القرآن الکریم به لحاظ محتوایی از پرمایه ترین و ژرف ترین وب ه لحاظ روشی از جامع ترین تفاسیر موجود است. این پایان نامه که با هدف شناخت و معرفی تفسیر و اندیشه های تفسیری ملاصدرا، نگارش یافته و در دو بخش به مبانی و اصول تفسیر و روش شناسی تفسیر وی می پردازد. در بخش مبانی و اصول که در هشت فصل فراهم آمده، نخست درباره معنای مبانی و اصول تفسیر قرآن به روش علمی بحث شده و سپس مهمترین مبانی و اصول تفسیر قرآن در نگاه ملاصدرا از لابلای تفاسیر و سایر آثار او، استخراج و مورد تجزیه و تحلیل و نقد و نظر قرار گرفته است. مهمترین این مبانی و اصول از این قرار است: ‎1. ظاهر و باطن داشتن قرآن. ‎2. تفسیر و تأویل داشتن قرآن. ‎3. متمایز بودن تفسیر به رأی از فهم قرآن. ‎4. وجود شرایط ویژه برای درک و فهم معانی و اسرار باطنی قرآن. ‎5. ذومراتب بودن حقیقت وحی و اختصاص برخی از آن به پیامبران الهی و شریک بودن اوصیا وائمه هدی و برخی عرفای کامل و اولیای الهی در برخی مراتب دیگر با آنان؛ مراتبی که به الهام معروف است. ‎6. به کار رفتن زبان رمز و اشاره در قرآن برای القای اسرار غیبی و حقایق متعالی به عرفای ربانی و اولیای الهی. ‎7. منوط بودن درک و فهم متشابهات قرآن به میزان رسوخ در علم و طهارت باطنی و الهام های ربانی. بخش دوم با عنوان روش شناسی تفسیر قرآن از دیدگاه ملاصدرا، در چهار فصل، نخست درباره معنای روش تفسیری و تمایز آن از گرایش و تنوع هر یک سخن رفته، سپس به معرفی آثار تفسیری ملاصدرا و منابع آموزه ها و اندیشه های تفسیری وی و نیز روش های تفسیری از نگاه او و به طور ویژه روش تفسیری خود وی و جامعیت و ابعاد گوناگون آن پرداخته شده است. در پایان ضمن نتیجه گیری، پیشنهادهایی برای استفاده بیشتر از تفسیر و اندیشه های تفسیری ملاصدرا ارائه شده است.

موضوع تحقیق نگارنده، در چهار بُعد خلاصه می شود: گردآوری خصوصیات و ویژگی های قلب سلیم از بررسی آیات مربوط به آن، بررسی دعاهای صحیفه از آن جهت که بازگو کننده حالات و خصوصیات قلب توسّط امام سجّادعلیه السلام است، عرضه حالات و خصوصیّات بیان شده برای قلب توسط امام علیه السلام (که از متن دعاهای آن حضرت برمی آید) آیات قلب سلیم در قرآن کریم، که این ابعاد، در غالب خصوصیات مختلف قلب سلیم، طی چهار فصل، تحقّق پذیرفته است. داوری کردن درباره عصمت امام سجّادعلیه السلام با اقامه دلیلی دیگر در این باب به عنوان ثمره مطلوب این تحقیق، به طور مستدل و در قالب قیاسی منطقی در فصل پنجم تبیین گردیده است. این پایان نامه، در یک مقدّمه و پنج فصل تنظیم شده است. در مقدّمه به معرّفی صحیفه سجادیه، اسناد دعاها، شرح ها و مستدرکات آن پرداخته شده است. نگارنده، در این قسمت، چهارده شرح، هفت مستدرک و سی طبقه را برای اسانید صحیفه نام می برد. بررسی مقصود از «قلب» و «سلامت قلب» و به طور کلّی، معرفت نفس در قرآن و صحیفه سجادیه، اوّلین موضوعی است که از آن بحث شده است. «قلب» در لغت، برگرداندن شی ء به عکس آن است و قلب به دلیل کثرت دگرگونی و زیر و رو شدن ها به این نام نامیده شده است و در اصطلاح باطن، قلب، لطیفه ربّانی و نورانی و عالم و آگاهی است که محلّ فرود آمدن انوار الهی است و انسان، به سبب آن، انسان می شود و مستعدّ امتثال احکام می گردد. صلاح و فساد بدن هم، بسته به آن است که از آن به روح نیز تعبیر می شود. لذا شناخت قلب، آن گونه که هست، بر اهل حقیقت، دشوار است. تولّای قلب سلیم در قرآن و صحیفه سجادیه، از دیگر موضوعاتی است که مورد بررسی قرار گرفته و برای تولّای قلب، اقسامی همچون: محبّت حضرت حق، مراتب حبّ حق، درجات محبّت محبوب، محبّت اولیای الهی، محبّت والدین و احسان نمودن در حقّ ایشان، برشمرده شده و به استناد قول امام سجّادعلیه السلام ، حقیقت تولّا، حبّ حضرت حقّ است. تبرّای قلب سلیم در قرآن و صحیفه سجادیه، مطلب دیگری است که در این پایان نامه بررسی شده و برای تبرّا، دو قسم (تبرّا از دشمنان خدا، و تبرّا از نفس امّاره و جلوه های آن)ذکر شده است. تبرّی مصدر تفعّل از مادّه برائت به معنای دوری، بیزاری، و مقابل تولّی است و در اصطلاح، به معنای بیزاری مؤمنان از همه دشمنان خداست. به بیان برخی، دیگر از خصوصیات قلب سلیم، همچون اطمینان به سبب ذکر خدا، خوف و رجا، تفکّر و تقوا و ایمان، از نکات به جا مانده است که به آن در فصلی پرداخته شده است. در آخرین فصل با استفاده از این نکته که صحیفه سجادیه، ترسیم کننده قلب سلیم امام سجادعلیه السلام است، عصمت ایشان از راه عقل و نقل، اثبات شده است.