جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‌اشاره‌ نام‌ برتراند راسل‌ و - تا حد‌ی‌ - شخصیت‌ علمی‌ و فلسفی‌ او، برای‌ مخاطبان‌ این‌ بحث‌ ناآشنا نیست؛ در عین‌ حال، به‌ آن‌ دسته‌ از خوانندگان‌ محترم‌ که‌ خواهان‌ آشنایی‌ بیشتر با ابعاد شخصیت‌ او هستند، توصیه‌ می‌شود مقدمة‌ کتاب‌ برگزیده‌ افکار راسل، نوشته‌ پروفسور رابرت‌ اگنر، و نیز بحثی‌ که‌ در پایان‌ ترجمة‌ فارسی‌ همان‌ کتاب، به‌ قلم‌ مرحوم‌ استاد محمدتقی‌ جعفری‌ در تحلیل‌ شخصیت‌ راسل، آورده‌ شده‌ است، مطالعه‌ کنند. از طرفی، نام‌ و شخصیت‌ علمی‌ و فلسفی‌ مرحوم‌ علامه‌ محمدتقی‌ جعفری‌ برای‌ مخاطبان‌ آشناست. از ویژگی‌های‌ مشترک‌ دو متفکر و فیلسوف‌ نامبردار، توجه‌ و اهتمام‌ آنان‌ به‌ مقوله‌های‌ مختلف‌ در زمینة‌ فلسفه، مذهب‌ و انسان‌شناسی‌ است. به‌ عبارت‌ دیگر، پژوهش‌ فلسفی‌ در زمینة‌ انسان‌ و مذهب‌ در آثار این‌ دو فیلسوف‌ غرب‌ و شرق‌ جایگاه‌ برجسته‌ای‌ را به‌خود اختصاص‌ داده‌ است. با این‌ تفاوت‌ که‌ پژوهش‌های‌ لرد راسل‌ دراین‌باره‌ مبتنی‌ بر فلسفة‌ شکاکیت‌ و الحاد است، ولی‌ تحقیقات‌ استاد جعفری‌ از فلسفة‌ الهی‌ الهام‌ گرفته‌ است، و این‌ امر سبب‌ تفاوت‌ دیدگاه‌ آن‌ دو در این‌گونه‌ مسائل‌ گردیده‌ است؛ تفاوتی‌ که‌ استاد جعفری‌ را در جایگاه‌ منتقد افکار و اندیشه‌های‌ راسل‌ نشانده‌ است. در نوشتار حاضر، نمونه‌هایی‌ از نقدهای‌ استاد که‌ به‌ افکار و اندیشه‌های‌ راسل‌ دربارة‌ پاره‌ای‌ از مهم‌ترین‌ مسائل‌ کلامی، مربوط‌ می‌شود، بازگو شده‌ است. بدین‌ امید که‌ در عین‌ بزرگداشت‌ نام‌ و یاد آن‌ استاد فرزانه، گامی‌ هرچند کوتاه، از جانب‌ نگارنده، در راه‌ خدمت‌ به‌ فرهنگ‌ و اندیشة‌ دینی‌ برداشته‌ شده‌ باشد.(1)

در سال‌‌های اخیر برخی از مخالفان مذهب امامیه با «فاقد پیشینه دانستن اندیشه‌‌های شیعى در عصر معصومانD» روایات غیبت را بَرساخته عالمان متأخّر دانسته و این روایات را فاقد ریشه در کلمات ائمهD می‌‌دانند. روشن است که اثبات رخداد غیبت همیشه با کمک روایات صادره از معصومان ممکن است. حال چگونه می‌‌توان پیش‌‌گویی مسئله غیبت را از ناحیه معصومان بدون استناد به احادیث ایشان اثبات کرد؟ پژوهش حاضر برای نخستین بار باورمندی مسئلۀ غیبت در عصر معصومان را بدون تمسّک به روایات و تنها از راه تحلیل گفتمان غیبت اثبات می‌‌کند. در این نوشتار پنج ساختار گفتمان‌‌مدار در عصر حضور- نگاشته‌‌ها، جریان‌‌ها، گفتار مخالفان، سروده‌‌ها و گزینش اصطلاحات و تعابیر خاص- بررسی شده است. نتیجه تحلیل کارکردهای فکری و اجتماعی عصر حضور، باورمندی اصل مسئلۀ غیبت در میان خواص شیعه در سدۀ نخست و توسعۀ دامنه باورمندی آن در سده سوم است.

مقالۀ پیش‌‌رو درصدد نقد و پاسخ به اعتقادات وهابیّان معاصر در مسئله تبرّک‌‌جویی به مقدّسات از منظر متکلّمان مذاهب اسلامی اعم از شیعه و مذاهب اربعه اهل‌‌سنّت و بیان اختلافات و اشتراکات پیرامونی موضوع مطرح‌‌شده در فرقۀ وهابیّت با دیگر مذاهب اسلامی خواهد بود. فقهای وهابیّت، از جمله عبدالعزیز بن باز و فقهای معاصر آن‌‌ها در جواز تبرّک به رکن یمانی، حجرالاسود، قرآن، آب زمزم، بدن پیامبر و آنچه با بدن نبی مکرم اسلامJ در تماس بوده است، غیر از آثار مکانی، با سایر مذاهب اسلامی هم نظر هستند؛ امّا در بحث تبرّک‌‌جویی به دیگر اجزای مسجدالحرام، آثار مکانی پیامبر، بدن صالحان و آثار آن‌‌ها با استناد به این‌‌که در این موارد، فعل صحابه را نداریم، بر خلاف سایر مذاهب اسلامی، قائل به بدعت و شرک بودن این موارد شده‌‌اند؛ در حالی‌‌که شواهد متعدّدی در کتاب‌‌های اهل‌‌سنّت و وهابیّت، نسبت به تبرّک‌‌جویی از سوی صحابه و تابعین بیان شده است. ضمن آن‌‌که برخلاف معنای مصطلح شرک، به مشرک بودن دیگر مذاهب اسلامی قائل هستند؛ در حالی‌‌که خلاف شریعت است.

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نو از نظریۀ تحلیل­گفتمان است که به دو رویکرد اجتماعی و زبانشناختی پرداخته می­شود. در رویکرد اجتماعی به گفتمان، بافت موقعیّتی و در رویکرد زبانشناختی، بافت متنی تشریح می­شود. نظریۀ تحلیل­گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، یکی از مشهورترین نظریه­های حوزۀ گفتمان­کاوی به­شمار می­آید که در تلاش است ضمن بیان رابطۀ میان ملاک­های درونی و برونی متن، قدرت مسلّط جامعه­ای را که اثر ادبی در آن شکل گرفته، از طریق سه محور توصیف، تفسیر و تبیین مورد کنکاش قرار دهد. این نوشتار درصدد است به گفتمان­کاوی سورۀ قصص در سطوح سه­گانه بپردازد و به این پرسش­ها پاسخ دهد که: تأثیر فرامتن در سورۀ قصص چگونه رُخ داده است؟ آیا گفتمان رسمیِ حاکم بر سورۀ قصص بر اقشار اجتماعی نمود یافته است؟ نتایج فرامتن و گفتمانِ رسمی در این سوره کدام است؟ روش پژوهش با استفاده از ابزار کتابخانه­ای و به­صورت توصیفی- تحلیلی و براساس الگوی تحلیل گفتمان فرکلاف است. نتایج نشان می­دهد که در سطح توصیف، با کنکاش ساختار متنی همچون واژگان و جملات، ایدئولوژی تبیین شده است. در سطح تفسیر، غلبۀ گفتمان الهی است که دربرابر گفتمان­های استکباری به­وضوح دیده می­شود. در سطح تبیین، تأثیرگذاری فرامتن و گفتمان رسمی بر جامعه، شخصیّت­ها و آیندۀ آنان، نمود می­یابد.

کتاب مقدس در مقام متن ادبی دارای گونه‌های ادبی (ژانرهای) متنوعی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان ژانر «آپوکالیپسی» یا «مکاشفه‌ای» نامید. کتاب دانیال از جمله نخستین متون آپوکالیپسی یهودی به شمار می‌رود که تاریخ تقریبی نگارش آن را قرن دوم قبل از میلاد دانسته‌اند و همانند بسیاری از این متون نام نویسنده مجعول است. از ویژگی‌های بارز متون مکاشفه‌ای یا آخرالزمانی بیان نمادین و بکارگیری زبان رمزی است که عمدتاَ به موضوعاتی از جمله منشأ پیدایش جهان، فرجام‌شناسی، پیشگویی آشوب‌های روزهای فرجامین، روز رستاخیز و داوری دربارۀ انسان و جهان می‌پردازد. در این پژوهش سعی شده است تا با نظر به اهمیت متون آپوکالیپسی در مطالعات کتاب مقدسی به پیشینۀ این تحقیقات گسترده اشاره شود. همچنین ضمن معرفی و بیان ویژگی‌های این متون و انواع دسته‌بندی‌های آن‌ها از نظر صوری و محتوایی، بطور ویژه در بحث از نمادشناسی کتاب دانیال، به ریشۀ نمادها و کاربرد‌های آن‌ها در سایر متون عبری و غیر عبری پرداخته شود. از دیگر نکات برجسته، آموزه‌های حکمی این کتاب است که با هدف تعلیم حکمت و پندهای اخلاقی نگاشته شده است. بدین‌سان، اینگونه متون خواننده را، به هر دورۀ زمانی که متعلق باشد، به تفکر بیشتر دربارۀ مفاهیم رمزی فرا می‌خواند و این خود جذابیتی خاص را به این متون می‌بخشد.

دانش کلام با سه وظیفه و رسالت مهمّ تبیین مفاهیم وگزاره‌‌های اعتقادی، پاسخ به شبهات و تأمین پیش‌‌نیاز دانش‌‌های دینی در طول تاریخ در پی تلاش متکلّمان به تحقّق پیوسته و در آثار کلامی متعدّد و متنوّعی عرضه شده و مانند دیگر دانش‌‌ها، گاه موانعی به شکل بالفعل یا بالقوه آن را تهدید کرده و یا عواملی زمینۀ رشد و ارتقای آن را فراهم آورده است. بدیهی است شناخت کاستی نشان از حیات مستمر و پایایی و تشخیص آسیب‌‌ها، مقدمۀ احیا، تکامل و پیشرفت است. با تشخیص کاستی‌‌ها می‌‌توان به تناسب، راهکارهای بایسته‌‌ای ارائه داد و با به‌‌کارگیری آن‌‌ها مسیر تکامل، رشد و ارتقای دانش را هموار کرد. آسیب‌‌ها و بایسته‌‌های دانش کلام را می‌‌توان در چند زاویۀ دانشی، روشی، متون و شرایط اجتماعی تحلیل و بررسی کرد. این نوشتار، با کاوش در کلام معاصر شیعۀ امامی، برخی آسیب‌‌ها و موانع را شناسایی کرده و به تناسب به ارائه برخی راهکارهای بایسته پرداخته است.

حکمت در جهان‌بینی اسلامی، عصاره خرد و روشن‌بینی ضمیر حکیمی است که شایستگی راهبری و هدایت انسان‌ها را دارد. حکمت عملی، شاخه‌ای از حکمت و ناظر به کنش و اعمال و رفتار انسان است؛ چه در ارتباط با خدا و چه ارتباط با خود و چه ارتباط با دیگران. حکمت عملی درحقیقت رهنامۀ زیست انسانی در دنیاست؛ بنابراین، واکاوی و موشکافی ابعاد آن از دیدگاه‌های مختلف اهمیت زیادی دارد. عطار نیشابوری، عارف و حکیم برجستۀ ایرانی قرن ششم، ازجمله کسانی است که واکاوی ابعاد حکمت عملی در اندیشۀ او می‌تواند به غنای تحقیقات علمی‌ـ‌فرهنگ ایرانی بیفزاید. در مقالۀ پیشِ رو، تلاش شده است حکایات موجود در کتاب مصیبت‌نامۀ عطار، به روش تحلیل مضمون تبیین و تحلیل شود. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش کلی بوده است که شاخص‌ترین و مهم‌ترین مضامین حکمت عملی در اندیشۀ عطار، چه مواردی است و جهان‌بینی عطار در حوزۀ تدبیر امور فردی و اجتماعی چگونه است؟ عطار به‌عنوان یک اندیشمند عارف، در حوزۀ تربیت فردی و تربیت سامان سیاسی و اجتماعی زندگی انسان دیدگاه‌های بسیار مهمی دارد. برای تبیین این اندیشه‌ها نخست، کل حکایات مصیبت‌نامه کدگذاری و دسته‌بندی محتوایی شدند که نتیجه‌ای چنین به‌دست آمد: در این کتاب مجموعاً 372 حکایت نقل شده است که در بررسی‌های ما، 127 حکایت در بخش اخلاق، 37 حکایت در بخش سیاست مدن و بقیۀ حکایات به عناوین متفرقه (غیرمرتبط با تحقیق حاضر) کدگذاری شده‌اند. اخلاق در میان سه بخش دیگر، بیشترین حکایات مرتبط با این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ هم بدان دلیل که اخلاق پایه و مایۀ تدبیر منزل و سیاست مدن است، یعنی تداوم آن‌ها به تقویت اخلاق است و هم بدان دلیل که عطار عارف است و عرفان، زیستی اخلاق‌محور را تجویز می کند. 127 حکایت در حوزۀ اخلاق دسته‌بندی شده است که خود آن ذیل سه فصل چهارچوب‌بندی شده است: 1. ارتباط با خدا، 2. ارتباط با دیگران، 3. ارتباط با خود. حکایات عطار دربارۀ تدبیر منزل، نتیجۀ مهمی به‌دست نمی‌دهد؛ بنابراین، می‌توان گفت که لااقل در این کتاب، حوزۀ تدبیر منزل برای عطار اهمیت زیادی نداشته است. در حوزۀ تدبیر امور سیاسی و حکمرانی، عطار چهار شاخصۀ مهم را برای حاکم جامعۀ اسلامی واجب می‌شمارد که عبارت‌اند از: 1. عدالت‌ورزی، 2. ساده‌زیستی، 3. بخشش و بخشودگی، 4. نصیحت‌پذیری. عطار در حوزۀ سیاست مدن، هم در مقام یک حکیم، تجویزهای سیاسی دارد و هم خود به‌عنوان یک کنشگر سیاسی‌ـ‌اجتماعی، تندترین انتقادات را متوجه حکومت‌های زمانۀ خود می‌کند.

نویسنده، ده‌ اصل‌ را از سخنرانی‌ استاد مصباح‌ در باب‌ خشونت‌ و تروریزم‌ استنباط‌ نموده‌ و سعی‌ کرده‌ توضیح‌ دهد که‌ چگونه‌ ایده‌های‌ استاد در این‌ خصوص، عمداً‌ توسط‌ برخی‌ محافل‌ سیاسی، تحریف‌ شده‌ است.