جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده یکی از ضروریات دین اسلام، مساله خاتمیت است، که براساس نص قرآن و روایات متواتر وجود مبارک پیامبر (ص) پایان دهنده سلسله پیامبران است. چنان¬که قرآن در این مورد می فرماید: « ما کان محمدا ابا احد من رجالکم ولکن رسول الله و خاتم النبیین»(احزاب:40) « محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست؛ ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.» ظهور دین اسلام با اعلام جاودانگی و واپسین دین الهی بودن آن و پایان یافتن دفتر نبوت با آخرین فرستاده الهی همراه بوده است. در میان روشنفکران معاصر، افرادی مانند اقبال لاهوری، استاد مطهری و دکتر سروش با رهیافت های متفاوت به خاتمیت نگریسته اند و تفسیرها و تبیین های مختلفی درباره فلسفه ختم نبوت بیان نموده اند. نگارنده در این پژوهش سعی کرده ضمن ارائه کلیات در زمینه خاتمیت و لوازم آن، به تبیین و تطبیق دیدگاه¬های این روشنفکران، در مورد؛ سرشت وحی، فلسفه و راز ختم نبوت، ختم نبوت یا ختم دیانت، جایگاه دین خاتم در دوران عقل و علم بشری و جاودانگی و جامعیت دین خاتم بپردازد. اقبال، دیدگاه تجربه دینی در باب وحی را پذیرفته و دو دوران برای بشر قائل است؛ دوران کودکی و دوران بزرگسالی. وحی را از سنخ غریزه دانسته و آن را متعلق به دوران کودکی بشر قلمداد می¬کند. در دوره بزرگسالی با تولد عقل استقرایی، عرصه بر غریزه تنگ شده و خود به جای آن نشسته است. دو رویکرد در باب تبیین فلسفه اقبال وجود دارد: رویکرد اول؛ هم گفتار و هم اعتقاد وی این است که ختم نبوت منجر به ختم دیانت می¬شود. رویکرد دوم؛ این است که با ختم نبوت بشر به آمدن پیامبر جدید نیاز ندارد، ولی به دین نیازمند است. وی دین و عقل را متتم و مکمل یکدیگر می¬داند. و معتقد است که عقل حقیقت را به تدریج در می¬یابد ولی دین به یکباره. و دین خاتم را جاودانه می¬داند و آن را به وسیله اصل حرکت در اسلام تبیین می¬کند و دین را جامع می¬داند. استاد مطهری دیدگاه گزاره¬ای را در باب سرشت وحی می¬پذیرد، وی فلسفه خاتمیت را تحریف و تبدیل¬هایی می¬داند که در تعالیم و کتب مقدس پیامبران رخ داده است ولی بشر عصر خاتمیت به بلوغ و رشد فکری رسیده و می¬تواند مواریث علمی خود رااز تحریف حفظ کند، نیز علم ودین را متمم و مکمل یکدیگر می¬داند و ختم نبوت را به این معنی می¬داندکه نیاز به وحی جدید و تجدید نبوتها رفع شده است ولی نیاز به دین وتعلیمات الهی برای همیشه باقی است. و می¬گوید: با پیشرفت علم و تمدن نیاز به دین رفع نمی¬شود. و معتقد است دین خاتم جاودانه است . علت آن هماهنگی با فطرت است و دین را جامع می¬داند و دیدگاه اعتدالی را می¬پذیرد. دکتر سروش دیدگاه تجربه دینی را در باب سرشت وحی می¬پذیرد. رهیافت¬های متعدد در باب فلسفه خاتمیت بیان می¬کند:الف- وحی هنوز برای مردم تر و تازه است و گویا بر مردم وحی می¬بارد.ب- دوران وحی سپری شده و مردم بی نیاز از آن هستند و باید به عقل جمعی رجوع کرد. ج- با بسط تجربه نبوی دیگر نیازی به تجدید نبوت نیست. بنا بر نظر وی، چراغ وحی خاموش شده و این عقل است که جای وحی را پر کرده است و منجر به ختم دیانت است نه ختم نبوت و می¬گوید؛ در دوره خاتمیت برای بهبود دنیا باید انسانها به عقل جمعی رجوع کنند. وی معتقد است که بخشی از آیات متناسب با عصر رسالت و نیازهای مردم آن روز است لازمه این نگرش انکار جاودانگی دین خاتم است. وی جامعیت دین را به معنی حداقلی قبول دارد. پس از بررسی رهیافتهای این روشنفکران، اثبات شده است که بشر در تمام دوران به دین نیاز دارد. و این گونه نیست که دین مخصوص دوران غریزه باشد. و همچنین اثبات گردیده است که دین پیامبر خاتم جهانی،جامع و جاودانه است و بعد از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد آمد. کلید واژه ها: اسلام،روشنفکر دینی،تجربه دینی، وحی، خاتمیت،

این مقاله و نوشتار در پی آن است که مساله خاتمیت را از دیدگاه علامه طباطبایی با محوریت تفسیر المیزان تبیین کند. این مفسر نامدار مساله را از دو منظر دنبال کرده است: یکی از منظر دلالت آیات و تفسیر و توضیح آنها و دیگری از منظر شبهاتی که با خدشه کردن در دلالت آیات مطرح شده است. از نظر علامه آیه اول سوره فرقان و آیه نوزده سوره انعام و آیه بیست و هشت سوره سبأ و آیه چهل سوره احزاب و آیات چهل و یک و چهل و دو سوره فصلت، دلالت صریح و روشن بر خاتمیت دارند، و شبهاتی که برخی بر آیات مزبور وارد گرده یا آیات دیگری را برای نقض خاتمیت مطرح کرده اند، مردود است.

---

---

‫موضوع پایان‌نامه، تحلیل رابطه خاتمیت و امامت است، خاتمیت رسالت و نیاز به امامت تلازم محتوایی و جدی دارند. خاتمیت، نشانه ابلاغ همه احکام الهی به بشر است، که تا پایان و فرجام کار جهان مطرح مي‌باشد. با توجه به اهداف مهمی که در خاتمیت مطرح است، رابطه‌اي ساختاری بین خاتمیت و امامت وجود دارد. این مسئله در دو بخش کلی مورد تحلیل قرار گرفته، در بخش اول کلیات و مفاهیم کلیدی از قبیل خاتمیت، امامت و... ، مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم فلسفه رسالت‌های پیامبران و دلایل تنوع کتب آسمانی و اهداف پیامبران الهی به بحث نهاده شده است. در فصل دوم، به علل تجدید نبوت‌ها از قبیل تحریف در ادیان پیشین، توجه به نیازهای اصیل انسانی در دوره‌های بعدی رسالت‌ها، مأموریت مقطعی پیامبران پیشین، تغییر در زندگی اجتماعی انسانها، و ... پرداخته شده است. در فصل سوم این مسئله به بحث نهاده شده که، دین تدریجاً به کمال و بلوغ خود دست می‌یافت، تا اینکه به مرحله‌ای رسید که همه احکام و تکالیف و آموزه‌های مورد نیاز بشر، به وی داده شد و دفتر نبوت، به پایان رسید. رسالت جهانی پیامبر اسلام (ص) ، رسالتی ابدی برای همه انسان‌ها و برای همه دوره‌های تاریخی است و کتاب او سرآمد کتب آسمانی و در بردارنده همه نیازهای بشر تا پایان کار جهان و فرجام هستی می‌باشد، بدین روی شریعت پیامبر خاتم خصوصیاتی، همچون عمومیت،جاودانگی و ابدیت، و انعطاف پذیری را پیدا نمود. در فصل چهارم، رازهای ختم نبوت مبتنی بر براهین عقلی، مورد تحلیل قرار گرفته است. بخش سوم: در این بخش با توجه به مطالبی که در بخش دوم مورد بررسی قرار گرفته، امامت به عنوان یک نیاز دائمی بررسی گردیده، این بخش نیز در چند فصل به این شرح تنظیم شده است. در فصل اول؛ مفاهیم و شئون امامت مورد بحث قرار گرفته است. در فصل دوم فلسفه امامت از قبیل فلسفه‌های اجتماعی، سیاسی، اخلاقی، معرفتی و معنوی آن به تحلیل نهاده شده است. در فصل سوم، مسئله امامت، از دیدگاه متون دینی بررسی شده است. در فصل چهارم، شرایط و ویژگی‌های امامت از قبیل، افضلیت امام و انتصابی بودن مقام امامت از جمله مباحث این فصل است. و در فصل پنجم به مقوله عصمت، اقسام عصمت و عصمت امام با براهینی نقلی و عقلی و اثبات آن به تفصیل بررسی شده است. در بخش چهارم شبهات را مطرح کرده‌ایم و در نهایت می‌توان چنین ارزیابی نمود که نیاز به امامت، پس از ختم نبوت با همان ملاکاتی قطعی و ابدی است که اهداف خاتمیت و آموزه‌های شریعت خاتم، بدون کم و کاست و درپی آن می‌باشد. و بر این مقوله نیز، براهین عقلی و نقلی فراوانی اقامه شده است. در خاتمه به تحلیل رابطه امامت و خاتمیت پرداخته‌ایم. كليد واژه: نبوت، خاتمیت، شریعت، امامت، عصمت، علم لدنی.

---

فهم فلسفۀ خاتمیت پیامبر اسلام (ص) به بررسی دقیق چند مسئلۀ مهم، یعنی تبیین ماهیت قرآن به مثابۀ معجزۀ جاوید، معنای بلوغ فکری مردم عصر ظهور اسلام، چیستی و کارکرد اصل امامت و درنهایت معنای جامعیت و کامل بودن اسلام منوط است. برای این منظور، ویژگی های منحصر به فرد قرآن به مثابۀ معجزۀ جاوید در مقایسه با معجزات پیامبران دیگر مورد نظر است. همچنین، به اهمیت بلوغ نسبی، نه بلوغ عقلی کامل، بایستی توجه داشت؛ یعنی، مردم عصر رسالت پیامبر به توانمندی هایی رسیده بودند که می توانستند ضمن دریافت کتاب و سنت، آن را حفظ کنند و از تحریف مصون دارند. سوم اینکه، اصل امامت و تعیین امام، که بارها از سوی پیامبر اسلام مطرح شده، طبیعتاً مبین ختم نوبت است و نهایتاً اینکه، مجموعۀ آموزه های قرآن و سنت پیامبر نشان می دهد که در آنها کلیات ثابت و متغیر لازم برای هدایت معنوی و تحقق سعادت دنیوی و اخروی مردم لحاظ شده و هدایت آنها هم از طریق امامان و هم علمای دینی درنظر گرفته شده است و اصل اجتهاد نیز در فهم احکام اسلامی نقش بسزایی خواهد داشت.

پيش از اين در مقاله ‏ى «از شيخى ‏گرى تابابى ‏گرى» آمده بود كه ميرزا على‏محمد شيرازى معروف به «باب» ادّعاهاى دروغينى مانند: «باب بقية الله»، ذكريت، مهدويت و «رسالت» را طرح كرده است. با اعتراض عالمان دين، «باب» در شيراز توبه كرد ولى بعد از اندك زمانى، ادّعاهاى واهى خود را از سر گرفت و اين بار پس از شلاق خوردن و زندانى شدن، حكم اعدام وى صادر گرديده، در تبريز به اجرا درآمد. پس از اعدام باب، عدّه ‏اى از طرف دارانش. دست به شورش و آشوب زدند و پس از چندى، غائله ‏ى آنان خاموش گشت ولى برخى از پيروانش به تبليغ و مدلّل‏ سازى ادّعاهاى «باب» پرداخته ‏اند. در اين نوشتار، ادعاى نفى خاتميت مورد تحليل و بررسى قرار مى ‏گيرد.

‫عده‌اي از دانشمندان اسلامي با استناد به خاتم انبيا بودن پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و اينکه بعد از ايشان وحي بر کسي نازل نمي‌شود و حکمي تشريع نمي‌گردد، ادعاي تنافي خاتميت و امامت را مطرح کرده‌اند. آنان مي‌گويند: صفاتي که شيعيان براي امامان خود قائل هستند، همان خصوصيات انبياست؛ پس اعتقاد به امامت، منجر به پذيرش نبوت امامان خواهد شد؛ بدين ترتيب، ناخواسته به نفي خاتميت گرفتار ‌مي‌شويم. نويسنده در اين تحقيق تلاش مي‌کند با استناد به آيات قرآن، روايات تفسيري و نظرات دانشمندان و مفسران، اين ادعا را نقد و ابطال کند و رابطه خاتميت و امامت را در سه فصل به اثبات برساند. درآغاز، روابط ممکن بين خاتميت و امامت را در سه صورت تلازم، تلائم و تنافي تصوير کرده و واژه‌هاي امامت و خاتميت را تعريف کرده است. پس از آن، جايگاه امامت را از ديدگاه قرآن کريم بيان نموده و ملازمه خاتميت و امامت را با تکيه بر براهين «لزوم اتمام حجت» و نيز آيه تبليغ به اثبات رسانده است. وي به اين نتيجه رسيده است که خاتميت و امامت ملازم هم هستند و جدايي‌شان ممکن نيست؛ زيرا اعلان خاتميت بدون نصب امامي که رهبري و مرجعيت جامعه را بر عهده گيرد، به منزله عدم اتمام حجت است. قرآن نيز با توجه به اهميت جايگاه چنين مرجع و امامي، نصب آن را لازم شمرده و عدم نصبش را به منزله عدم ابلاغ رسالت تلقي کرده است. در ادامه، نظريه «رابطه تنافي» را بررسي و نقد مي‌کند، و به دليل اينکه نظريه‌پردازان تنافي، دليل خاصي براي نظريه‌شان ارائه نکرده‌اند و فقط به ذکر محورهاي تنافي خاتميت و امامت بسنده نموده‌اند، نگارنده محورهاي مذکور را مطرح و بررسي مي‌کند. عصمت، وجوب اطاعت از امام، علم گسترده امام و ارتباطش با عالم غيب، و منصوب بودن امام از طرف خداوند، محورهايي است که آنان مطرح کرده‌اند. نويسنده در پايان نتيجه گرفته است که: 1.تنافي ادعا شده مبتني بر پيش‌فرض‌هاي ناتمامي چون «بلوغ عقلي بشر» است؛ 2.ويژگي‌هايي که شيعيان براي امامان خود قائل هستند، هيچ‌يک منافاتي با خاتميت ندارد.