جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان یهود آغاز پیدایش خود سه سنت عرفانی مرکاوا، قبالا و حسیدیسم و نیز دو گرایش عملی و نظری را پشت سر نهاده و به رشد و شکوفایی خود رسیده است.دوره ی کمال و پختگی عرفان یهود در سنت عرفانی قبالا آشکار شده و نیز مطالعات صورت گرفته در عرفان یهود مربوط به این سنت عرفانی می شود. مهم ترین اثر در زمینه این سنت عرفانی زهر است. این سنت عرفانی رابطه ی نزدیکی با سحر و جادو دارد. این مسئله زمانی خود را به وضوح نشان می دهد. که عارف بخواهد به مراحل بالاتر سیر و سلوک عرفانی نایل شود. عرفان مرکاوا بیشتر از دو سنت عرفانی دیگر توجه خود را به افسون های صورت گرفته و طلسم ها و تعویذها و کلمات رمزی معطوف کرده است. بدون شک پژوهش های صورت گرفته در این زمینه تا زمان حاضر بسیار کم است و بایستی دانش پژوهان در این حوزه فعالیت بیشتری انجام دهند. اما امید است این رساله بتواند راه را برای دانش پژوهان آتی هموارتر سازد.

نوشته پیش رو بخشی از کتاب عرفان در ادیان جهان، اثر سیدنی اسپنسر، کشیش و نویسنده مهم کلیسای یونیترین است؛ این کتاب آخرین کار او در زمینه عرفان است که به شیوه‌ای کاملاً علمی نگاشته شده و نه فقط برای متخصصان قابل استفاده است بلکه برای غیرمتخصصان هم راه‌گشاست. این کتاب بدون هیچ‌گونه تعصب و پیش‌داوری و با فهمی همدلانه درباره سنت عرفان شرقی و همه جنبه‌های عرفان غربی نگاشته شده است. اسپنسر با مطالعه ادیان ابتدایی به این نکته رسیده است که در سرشت آگاهی دینی نوعی تمایل ذاتی به عرفان وجود دارد و تاریخ عرفان در نخستین تجلیاتش برآمده از ادیان شرق یعنی آیین هندو، آیین مهایانه بودایی و آیین دائو بوده و از طریق عرفان یونانی و جنبش‌های هرمسی به فلوطین و فیلون رسیده که عرفان هلنی و یهودی را با آیین مسیحیت تلفیق کرده‌اند. او درباره این پرسش‌ها که آیا عهد قدیم هم نشان‌دهنده فهم تجربه عرفانی است بیان می‌کند که عرفان در عهد قدیم جایگاه عرفان در آیین‌هایی چون هندو، بودا و دائو را نداشته و جذبه پیامبران معادل روشنگری عرفانی است. اسپنسر در این بخش از کتاب به توضیح عرفان در عهد عتیق می‌پردازد و بیان می‌کند که در «تجربه مبتنی بر جذبه»، که یقیناً در میان عبرانیان اولیه متعلق به سنت نبوی بوده است، موانع و حجاب‌ها میان آدمی ‌و خدا برچیده می‌شود و روح یهوه بر پیامبران نازل شده ‌و از طریق ایشان با قوم خود سخن می‌گوید. او همچنین بیان می‌کند که عرفان یهود را می‌توان در عرفان مرکبه، کتاب اخنوخ و سفر یشیرا یافت.

هر کدام از سه مکتب عرفانی قبالا، گنوس و تصوف در بستر فرهنگی و اجتماعی یکی از ادیان بزرگ الاهی (یهود، مسیح و اسلام) نضج یافته و به منصّه ظهور رسید. در این میان مکتبی چون گنوس از مسیحیت کمترین تأثیر را پذیرفت. تصوف به شدت تحت تأثیر مبانی شریعت اسلامی واقع شد هرچند برخی آموزه‌های صوفیه در قالب طریقت، خارج از محدودة شریعت تلقی ‌شد، ولی در کل تعالیم آن در مدار توحید باقی ماند؛ قبالا نیز در عین تکوین در بستر دین یهود، از مبانی و آموزه‌های گنوسی و تصوف متأثر شد. تصوف، قبّالا و گنوسی به دلیل تأثیرگذاری متقابل در یکدیگر و یا تأثیر یک سویۀ برخی از آنها بر دیگری و نیز اشتراک و یا قرابت در برخی از مبانی و آبشخورهای اندیشه، در عین داشتن وجوه تمایز و اختلاف چشم گیر، می‌توانند موضوع یک بحث تطبیقی واقع شوند. این پژوهش مبتنی بر فرضیۀ وجود تعامل و ارتباط میان تصوف، قبالا و گنوسی، در صدد تبیین وجوه تعامل و جنبه‌های ارتباط دوسویه یا چندسویه میان آنها است. برای نیل به این هدف، بررسی تطبیقی مؤلفه های اصلی اندیشه عرفانی آنها نظیرِ خداشناسی و غایات عرفانی، انسان شناسی و جایگاه انسان در نظام معرفتی، خیر و شر، ابلیس و ارتباط آن با نظام احسن، عقل، وحدت و کثرت، مراتب سلوک، استفاده از زبان رمزی و وجوه تمایز و اشتراک در نمادها و رمزها، میزان تأثیرپذیری از ادیان الاهی (یهود، اسلام و مسیحیت) و آیین‌ها و اندیشه‌های بشری (مانوی، نوافلاطونی و...)، وجهۀ همت نگارنده خواهد بود. مبنای بحث تطبیقی در این نوشتار، مکتب تطبیقی آمریکایی است که مقولات فرهنگی و ادبی را به مثابة یک کلیت، فراسوی مرزها می‌بیند و بدون اصالت قائل شدن به رابطة تاریخی، روابط فرهنگی و ادبی را فارغ از قید اثبات‌گرایی بررسی می‌کند. هرچند امروزه مطالعات تطبیقی، آن مفهوم محدود و سنتی را ندارد و در رشته‌های مختلف به قرائت‌های موازی آثار و مقولات فرهنگی اطلاق می‌شود. براساس یافته‌های تحقیق، قبالائیان در کاربرد سمبول‌ها و نمادهای عرفانی از جمله نماد برجسته قبّالا یعنی سفیروت (درخت زندگی)، تحت تأثیر کارکرد نمادین درخت عرفانی متصوفه و آثاری چون مقامات القلوب شیخ ابوالحسن نوری و شجرة الکون ابن عربی قرار داشتند. در مکتب گنوسی یهودی یا عرفان مرکبه، تشابه ساختار منازل سلوک عرفانی در قالب هفت هخالوت با هفت وادی عرفانی تصوف، مخصوصاً در سرمنزل نهایی یعنی قصر عرش، از نکات مشترک آموزه‌های هر دو آیین به‌دست آمد. وجه اشتراک عمدة گنوسی، قبالا و تصوف در نوع تلقی از صادر اول در قالب آنتروپوس، آدام قدمون، حقیقت محمدیه با تأکید بر روایت تورات و حدیث منقول اسلامیِ آفرینش انسان منطبق بر صورت الاهی است. هرچند به بیراهه رفتن گنوسیان یهودی (عرفای مرکبه) و غیریهودی در تفسیر روایت مزبور، آن‌ها را به ثنویت کشاند اما در تصوف و قبالا، تمایز بین خالق و مخلوق و در کل روح یکتاپرستی حفظ ‌شد. از دیگر یافته‌های تحقیق، می‌توان به نظریة وحدت وجود قبالای نبوی ابراهیم ابوالعافیه و نسخة مشابه آن در تصوف اسلامی اشاره کرد در این باب، علی‌رغم تفاوت‌های بنیادین، موارد مشابه زیادی نیز به‌دست آمد. نیز، طرح موضوع «تبعید و غربت روح» در تصوف و گنوسی از تأثیرپذیری متصوفه از آیین گنوسی حکایت دارد. هر چند، گنوسیان نیز در این زمینه از آبشخور فلسفة یونانی متأثر اند. طرح این ایده منجر به استفاده گنوسیان و متصوفه از زبان رمز و اشارت شده و پیدایش داستان‌های رمزی را در پی داشته است.

این کتاب دربارة عرفان یهود به ویژه شاخة قبالا نوشته شده است. بنابر گفتة نویسنده در این پژوهش سعی بر آن بوده است تا با توجه به دیدگاه‌های گوناگون بدون نگاه جانب‌دارانه، عرفان قبالا را مورد بررسی قرار دهد. همچنین کوشیده شده است از لابه‌لای نظریات مختلف، به ویژه اعتقاد یهودیان ساکن در سرزمین اشغالی به عنوان مبلغان و مروجان اصلی قبالای امروزی، کنه حقیقت رازآلود قبالا را بررسی کند. شایان ذکر است که مؤلف برای نوشتن این اثر از منابع مختلفی استفاده نموده که بیشتر آن‌ها منابع اینترنتی هستند، در صورتی که کتاب‌های ارزشمندی در زمینة قبالا نوشته شده است. کتاب دو بخش اصلی دارد که هر بخش شامل چند ضمیمه است. در بخش نخست به تاریخچة قبالا و تأثیر آن‌ها از مکاتب مختلف مصر باستان گرفته تا دوران جدید و همچنین بررسی ادبیات عرفانی یهود پرداخته شده است. در بخش دوم تأثیرات قبالا در جهان معاصر مورد بررسی قرار گرفته و مهم‌ترین مشترکان قبالا با برخی مسلک‌ها از جمله اپیکوریان، کلبیان، رواقیان و نوافلاطونیان و تأثیراتی که از دورة هلنی و جریانات آن داشته، بیان شده است.

این کتاب به دنبال بررسیِ چگونگی پیوند عرفان و سیاست در آیین یهود است و می‌کوشد نشان دهد که این تعامل در طول تاریخ سازنده بوده است یا مخرب؟ کتاب در سه بخش و پنج فصل تنظیم گردیده و مؤلف با روش توصیفی و تاریخی به تحقیق و بررسی در این موضوع پرداخته است. در بخش اول کلیاتی پیرامون تعریف عرفان و سیاست دین یهود و تعالیم فرقه‌های آن و نیز سیر تاریخی عرفان یهودی آمده است. در بخش دوم یعنی عرفان سیاسی یهود، به موضوع اصلی کتاب پرداخته شده و جریان فراماسونری و عرفان سیاسی یهود و همچنین آرمان مسیحیایی و عرفان سیاسی یهود مورد بررسی قرا رگرفته است. در بخش سوم خلاصه و نتیجه‌گیری مباحث مطرح‌شده آمده است.

این اثر همان‌طور که از نامش پیداست به بررسی عرفان یهود و مهم‌ترین جریان‌های آن تا دوران معاصر می‌پردازد. مؤلف آن یعنی گرشوم گرهارد شولم (1897- 1982 م.) بیش از بیست سال از عمر خویش را صرف مطالعه و تحقیق در عرفان یهود، به ویژه عرفان قبالا کرد و این نوشته حاصل هفت مقاله و سخن‌رانی‌های او بوده است. وی کوشیده است با روشی توصیفی و تاریخی و به دور از جانب‌داری، این مهم را به انجام برساند. این اثر به طور کلی مشتمل بر نُه فصل است. نویسنده ابتدا به ویژگی‌های کلی عرفان یهود و تأثیرپذیری آن از سنت‌های دیگر همچون گنوسی اشاره کرده است. در ادامة تاریخ قبالا از نخستین دورة آن (عرفان مِرکبه) تا آخرین مرحله یعنی حسیدیسم مورد شرح و بررسی قرا رگرفته و در این میان از کتاب زوهر و مهم‌ترین تعالیم آن و همچنین از جنبش‌های قبالای لوریایی و شبتایی سخن به میان آمده است. شایان ذکر است که این کتاب علاوه بر دو مقدمة شولم، دارای پیشگفتار متن انگلیسی به قلم رابرت آلتر و پیشگفتار مترجم است، که در آن‌ها دربارة ماهیت عرفانی، ویژگی‌های عرفان یهود، زندگی شولم و آثار علمی او مطالبی آمده است.

روایت عرفانی از موضوع آخرالزمان در آیین یهود بر عهده «قباله» یا «کابالا» است که با تلقی خاصی از بنای خلقت و شکل‌گیری عوالم و نقش شرور در بی‌توازنی آن، مغلول‌بودن دستان خداوندی در اصلاح نظام آن را القا می‌کند و با ترسیم کیفیت وحدت وجود در سه‌گانه ظهور، یعنی معبد (تجلی‌گاه نور)، قوم برگزیده (شراره‌های نور)و ماشیح (جلوه نور)، نقشی بی‌بدیل برای انسان در قوس نزولی و سپس صعودی آفرینش در نظر می‌گیرد. پیوند این سه نور، زمینه‌ساز رجوع نورِ هبوط‌کرده خدا به خود خدا است و این معنای واقعی ظهور و اصلاح انسان‌ها در آخرالزمان از منظر کابالیسم است. این روایت همان ترجمان آیه 64 سوره مائده است که در آن به دیدگاه یهود درباره بسته‌بودن دست خداوند اشاره شده است. مقاله پیش رو با رویکردی انتقادی، ضمن واکاوی مسئله آخرالزمان در دین یهود و نقش انساندر آن، به مسئله مغلول‌بودن دست خداوندی در این دین خواهد پرداخت.

اين نوشته «معرفي کابالا در عرفان يهود و نقد و بررسي آن» است؛ بنابراين، نخست به معرفي «عرفان»، «يهود» و «قبالا» پرداخته، سپس آن را نقد و بررسي كرده است. هدف اين پژوهش شناخت «عرفان يهود» با اشاره به ظهور يهوديت و تحولات آن، و نقد و بررسي مکتب عرفاني يهود، يعني «کابالا» است. در اين راستا توقع بود که دين يهود و کتاب موسي و ايده‌هاي او، در عرفان قبالا اشراب شده باشد؛ ليکن آبشخور اين عرفان از نظر فکري عقيدتي، به دوران قبل از موسي و کاهنان و ساحران مصري بازگشت داشته و اين هماني است که موساي نبي آن را برنتابيده و رد کرده است. روش اين تحقيق، کتابخانه‌اي و به شکل توصيفي ـ تحليلي است.