جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این تحقیق نشان خواهم داد نظام فلسفی ابن سینا واجد لوازمی عقل گرایانه است. عقل‌گرایی هستی شناختی بیان گر ایده‌ای متافیزیکی است که بیان می‌دارد واقعیت و ساحات آن برآمده از اندیشه و فعالیت هویتی مطلق و مجرد است. این معنا از عقل‌گرایی درست مشابه نظریه ایدئالسیم عینی در سنت فلسفی غرب است. شاخصه‌های نظریه عقل‌گرایی هستی شناختی ابن سینا عبارت است از، رابطه علی و معلولی میان هویات مجرد و موجودات مادی، سنخیت ذاتی میان این دو سنخ هویت و برونی بودن رابطه امر معقول و امر محسوس است. آموزه‌های فلسفی‌ای همچون نظریه صورت و ماده، ماهیت وتحقق کلی طبیعی، نظریه عنایت در علم الهی، عقل فعال و رابطه آن با موجودات و مراتب ادراکی نفس در نظر ابن سینا واجد دلالتهای عقلگرایانه است. دست آخر چنین نتیجه گرفته شد که فلسفه ابن سینا در سرشت خود فلسفه‌ای عقلگرایانه به معنای هستی شناختی آن است. این ایده در خوانش و ایجاد سازگاری میان عناصر مختلف این نظام فلسفی نقش مهمی ایفا می‌کند به طوری که نقش برخی از هویات وجودشناختی مانند ماده اولی، صورت‌های طبیعی و عقل فعال به شکل سازگارتری تبیین خواهد شد.

این پژوهش پاسخ به پرسش « چگونگی نسبت میان عقل و دین» می باشد که با مبانی هرمنوتیک فلسفی سامان یافته است. گفتار روند خود را همسوی نگاه های هستی شناسانه و معرفت شناسانه موجود پی گرفته است و با نمایان کردن تضادهای ظاهری و تنازع های نامعقول موجود بین عقل و دین به چشم اندازی متفاوت از آنچه تاکنون به عنوان نظریه غالب بوده است دست می یابد. دراین راستا پی ریزی محور و شالوده گفتار بررسی مفاهیمی از «عقل» و «دین» از چشم انداز هرمنوتیک فلسفی می باشد. سپس با بیان نقدهایی بر نظریات موجود به معرفی راهکار پیشنهادی با عنوان «گفتگوی توافقی» منتهی می گردد. اما ازآنجائیکه راهکار پیشنهادی بر پایهبررسی و نقد نظریات موجود در این زمینه است، به طور اجمال مفاهیم و سیر تاریخی این دانشها نیزمورد بررسی قرار گرفته است. آنچه لازم به یادآوری می باشد به دلیل عدم جهانروایی نظریات هرمنوتیکی هرچند پایه و اساس این پژوهش دانش هرمنوتیک می باشد اما رویکرد آن نه تمامی نظریات هرمنوتیکی موجود بلکه موضعی فلسفی با نام «هرمنوتیک فلسفی» است. دانشی نوبا مفهومی جهانروا کهتوسطفیلسوف آلمانی هانس گئورگ گادامر و هستی شناسی فهم توسط وی گسترش یافته است. لذا توجهبهفهم و درک عمیق هستی شناسی فهم در انسان و ارتباط آن با دین ِ مورد گزینش توسط وی، منجر به حضور فعال و چشمگیر «هرمنوتیک فلسفی» و تبیین نظریه های ساختاردیالوگی فهم، امتزاج افق ها، دورهرمنوتیکی و ماهیت توافقی فهم گردیده است. اینتبیین ها از انسان، فهم و دین به گونه ای گسترده و فراگیر در تمام مراحل این پژوهش امید دارد در نهایت راهنمای فهم بهتر نسبت عقل و دین و پایان چالش های موجود در این زمینه گردد.

نظریه‌ی فطرت از نظریات مهم در حوزه‌ی دین‌شناسی و انسان‌شناسی فلسفی است، که در قرآن و سنّت بر آن بسیار تأکید شده است چنانکه استاد مطهری از آن به «امّ المسائل» معارف اسلامی تعبیر کرده‌اند. براساس نظریه فطرت، انسان واجد فطریاتی در حوزه‌ی شناخت‌ها و گرایش‌هاست. و نه تنها خداشناسی و خداگرایی و گرایش‌های اخلاقی فطری است، بلکه محتوای اصلی دین نیز متناسب با ساختار وجودی انسان است.نظریه‌ی مثل نیز یکی از نظریات مبنایی در فلسفه‌ی افلاطون است. طبق این نظریه، هر یک از انواع عالم ماده، مثالی در عالَم مثل دارد. افلاطون معتقد است که ادراک حسّی، شایسته‌ی اعتنا نیست و علم حقیقی، ادراک عقلانی مُثُل می‌باشد. از سوی دیگر افلاطون قائل به قدم نفس است و معتقد است که نفس انسان قبل از تعلّق به بدن به مثل آگاهی داشت، بنابراین علم در واقع نوعی تذکّر و یادآوری معارفی است که در عالم مثل به آن آگاهی داشته است.طرح مسأله‌ی ذر و ارتباط آن با میثاق الهی در قرآن کریم، سبب طرح تفاسیر گوناگونی از سوی اندیشمندان مسلمان گردیده است تا جایی که می‌توان گفت یکی از بحث برانگیزترین مباحث قرآنی و اسلامی شمرده می‌شود. چنانکه از ظواهر روایات اسلامی بر می‌آید، هر انسانی قبل از تولّد در عالمی به نام ذر به ربوبیّت الهی اذعان نموده است.در رساله‌ی حاضر درباره‌ی ارتباط یا عدم ارتباط نظریه‌ی فطرت با نظریه‌ی مثل افلاطونی و عالم ذر از دیدگاه اندیشمندان اسلامی به شیوه‌های توصیفی، تحلیلی، با روش گردآوری اسنادی و کتابخانه‌ای بررسی شده است.درباره‌ی رابطه‌ی فطرت با نظریه‌ی مثل افلاطونی با دو طیف نظرات موافق و مخالف مواجهیم. ملاصدرا و شیخ اشراق «سهروردی» از چهره‌های شاخص مدافع نظریه مثل می‌باشند و در نتیجه فطریات افلاطونی را با فطرت از دیدگاه اسلامی سازگار می‌دانند. ملاصدرا مثل افلاطونی را بر عالم علم الهی منطبق می‌داند، در حالی که شیخ اشراق مثل افلاطونی را بر ارباب انواع تطبیق می‌کند. منتقدان شاخص مثل افلاطونی، ابن سینا و علامه طباطبایی هستند و عمده‌ی انتقادشان این است که لازمه‌ی پذیرش مثل افلاطونی با فطرت ارتباطی ندارد.درباره‌ی رابطه‌ی فطرت با عالَم ذر، همه‌ی اندیشمندان مسلمان با توجّه به ریشه‌ی قرآنی و مویّدات عقلی آن اتّفاق نظر دارند. گرچه درباره‌ی موطن عالَم ذر اختلافاتی وجود دارد که برخی آن را به وجهه‌ی ملکوتی انسان و برخی در همین عالم تطبیق می‌دهند. براساس پذیرش عالم ذر، انسان به نوعی به ربوبیّت الهی قبل از خلقت جسمانی‌اش اذعان نموده است و براساس نظریه‌ی فطرت، انسان واجد برخی شناخت‌ها و گرایش‌های فطری است.از سوی دیگر، فطریات انسان، ویژگی‌های مختصّ انسان هستند و چون انسانیّت انسان به روح مجرّد اوست، فطری بودن آن خداشناسی و خداگرایی را می‌توان به وجهه‌ی ملکوتی انسان و نتیجه‌ی علم حضوری انسان به اندازه‌ی ظرفیّت وجودی‌اش به خدا دانست. بنابراین فطرت و عالم ذر ارتباط عمیقی با یکدیگر دارند.

چکیدهامروزه در فضای فلسفی معاصر غرب از فیزیکالیسم بیشتر صحبت به میان می‌آید تا ماتریالیسم (مادی‌گرایی) و آن را می‌توان نسل و شق جدیدی از مادی‌گرایی دانست. فیزیکالیسم در واقع ایده‌ایست که بر اساس آن همه‌ی چیزهایی که در این جهان وجود دارند، فیزیک‌اند و هیچ چیز ورای و یا بیش از امور فیزیکی وجود ندارد. پیامدی که چنین نگرش وجود‌شناختی (در واقع فیزیکالیسم از این اصل معرفت‌شناختی که فیزیک کاملترین علم است، این نتیجه وجود‌شناختی را می‌گیرد) به بار آورده، طرد و انکار ماوراءالطبیعه است. در فیزیکالیسم تعبیر فیزیکی جایگزین تعبیر مادی شده است و این به این دلیل که بشر به نتایج و نظریه‌هایی در باب ماده دست یافته، که با تعریفی که از ماده در گذشته کرده‌اند، سازگار نیست و انسان امروزی و فیزیک را با چالش و ابهام روبرو کرده به گونه‌ای که نتواستند به تعریف درستی از ماده برسد، چیزی که همواره به دنبال آن بوده‌اند؛ و این در حالی است که متفکران اسلامی، به خصوص ملاصدرا تعریف واقعی از ماده و بویژه ماده اولیه که شکل‌دهنده تمامی مراتب وجودات مادی است ارائه کرده که در واقع همان گمشده فیزیکالیست‌ها و دانشمندان فیزیک می‌باشد و بشر با توسل به این آراء و مبانی می‌تواند به تبیین درستی از هستی و ماده دست یابد و لذا ما در این مجال ضمن تعریف فیزیکالیسم و مسائل آن و نیز ماده و مسائل مربوطه به چگونگی تعریف و پرداختن به ماده در فیزیک قدیم (طبیعیات) و نیز در ادامه به جایگاه ماده در فیزیک جدید و اینکه بشر امورزی به چه نتایجی از حقیقت ماده دست یافته است پرداخته و فیزیکالیسم برای توجیه برخی اموری که برای آنها دشوار است و فیزیک امروز جوابگو نیست آن را به فیزیک آینده موکول کرده‌اند البته، فیزیکالیسم اگر بر مبنای فیزیک آینده بنا شود چه بسا بتواند ماوراءالطبیعه را تأیید و توجیه کند ولی فیزیکالیسم امروز از این قضیه برداشت پوزیتیویستی داشته و براساس تعصبات پوزیتیوستی برداشتی جز طرد ماوراء و توجه صرف به فیزیک نداشت، و بعد به سراغ مبانی صدرایی و جایگاه ماده در فلسفه وی می‌رویم و در آخر هم به تفاوت نگرش در فلسفه صدرایی و فیزیکالیسم در باب شناخت و تعریف ماده اشاره خواهیم کرد و اینکه بشر با تکیه بر آراء و مبانی صدرایی می‌تواند به گمشده خود در این عرصه دست یابد.

پس از مرگ چه بر سر انسان می آید؟ این پرسشی است که همواره اذهان بشر را به خود مشغول داشته است. در این میان گروهی به زندگی پس از مرگ مومن گشتند، اصلی که مورد پذیرش همه ادیان آسمانی می باشد و عده ای دیگرآن را مورد انکار قرار دادند که از جمله این منکران، تناسخ باوران می باشند. ما در این نوشتار در حد توان خویش به بررسی دیدگاه صدرالمتالهین شیرازی در باب تناسخ پرداختیم. از سوالات مطرح در این باره این می باشد که دیدگاه صدرالمتالهین درباره تناسخ چیست؟ از نظر وی تناسخ بر دو قسم می باشد: ۱- ملکی( تناسخ حقیقی): انتقال روح از یک بدن به بدن دیگری. ۲-ملکوتی: انتقال روح از بدن دنیوی به بدن اخروی که مناسب با اوصاف و اعمالی است که در دنیا کسب نموده است. آنچه مورد قبول وی است، تناسخ ملکوتی می باشد که آیات و روایات آن را قبول دارند؛ مردم در قیامت به صورت هایی متناسب با نیت های خویش محشور خواهند شد، این سخن حضرت محمد(ص) تاییدی بر این مساله می باشد. وی تناسخ ملکی را علاوه بر آیات و روایات با استفاده از ادله عقلی خویش که مهم ترین آن ها حرکت جوهری ذکر شده است، باطل می نماید. سوال دیگر این است که آیا نظر وی با آیات و روایات هماهنگ می باشد؟ تناسخ از دیدگاه شرع اینگونه تعریف شده است: قیامت نزد اینان( تناسخیون ) همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است که این مطابق تعریف صدرالمتالهین از تناسخ می باشد. از نظر وی اینگونه تناسخ باطل می باشد؛ چرا که مستلزم این می باشد که یک بدن دو روح( نفس) داشته باشد از طرفی در مقابل آیاتی از قرآن که صراحتا تاکید بر معاد دارند، قرار گرفته است. در نتیجه تناسخ از نظر هر دو دیدگاه باطل می باشد. و ما به هدف خویش که تطبیق نظر صدرالمتالهین با آیات و روایات در زمینه ابطال تناسخ بوده است، رسیدیم. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری مطلب به شیوه کتابخانه ای و نرم افزاری به این نتیجه رسیده است.واژه‌های کلیدی: تناسخ، صدرالمتألهین، ادله عقلی، آیات و روایات

چکیده مسئله شر یکی از مهمترین مسائل کلامی در ادیان و حوزه دین پژوهی می باشد. اهمیت از آن جهت است که ناظر به اصل باورهای دینی ما، یعنی اثبات وجود خداوندو صفات اوست و به نحوی به آموزه های دینی جرح و نقد وارد می کند به همین دلیل این پژوهش با عنوان «بررسی تطبیقی رابطه شرور و عدل الهی از دیدگاه ملاصدرا و آیات و روایات » انتخاب شده و در پی رسیدن به اهدافی همچون روشن کردن حقیقت و ماهیت شر و عدل ، وجودی یا عدمی بودن شر و معنای عدل الهی در آیات و روایات و دیدگاه ملاصدرا و همچنین رابطه وجود شرور در عالم و عدل الهی می باشد و روشی که در این تحقیق در پی رسیدن به اهداف انتخاب شده روش توصیفی و تحلیلی وگردآوری مطالب به شیوه کتابخانه ای و نرم افزاری می باشد. نتایج و یافته های این تحقیق بدین نحو می باشد: که ملاصدرا ماهیت شر را عدمی و آیات و روایات وجودی می دانند و به معنای عدم خیر و چیزی که همه از آن روی می گردانند. ملاصدرا با ارائه راه حل هایی همچون عدمی بودن، نسبی بودن، مجعول بالعرض بودن، لازمه جهان مادی شرور و همچنین آیات و روایات با ارائه فواید شرور همچون امتحان الهی، تکامل و نیرومندشدن، رسیدن به نعمت و معلول عمل انسان بودن، بدین نتیجه می رسند که شرور در عالم نقص کننده صفت عدل الهی نمی باشند و در بسیاری موید آن می باشند.واژگان کلیدی: شر، عدل الهی، ملاصدرا، آیات و روایات

در این رساله به موضوع ضرورت نبوت از منظر ملاصدرا، لاهیجی و نیز علامه‏ طباطبایی پرداخته شده است. از آن‏جا که بحث عصمت، ‏اعجاز و نیز مسئله خاتمیّت از مباحث جدایی‏ناپذیر در حوزه اثبات نبوت است، ‏این موضوعات از منظر دوحک یم و یک متکلم مورد کنکاش و بررسی قرار گرفته است. ملاصدرا‏ تکامل نفس انسانی را از زمینه‏های کارهای خارق‏العاده می‏داند، انبیاء از نگاه ایشان کسانی هستند که به درجات بالای کمال روحی و نفسی رسیده‏اند و همین برجستگی نفسانی در نبی، وی را از سایر مردمان ممتاز می‏سازد و برگزیده خداوند می‏شود. گفتنی است که در عرصه زندگی برخلاف کسانی که عقل را برای درک حقایق کافی ‏می‏دانند، عقل انسانی به تنهایی ‏نمی‏تواند برای وی ‏راه‏حل‏های مناسبی ارائه کند و او را از دچار شدن به لغزش‏های عقیدتی و اجتماعی، مصون بدارد، بلکه وجود انبیاء در کنار عقل و خرد انسانی او را در حوزه‏های مختلف زندگی به کمال‏ می‏رساند. در این نوشتار به معجزه به عنوان یکی از دلایل اثبات نبوت اشاره شده است ‏که معجزه از کسانی سر‏می زند که مورد توجّه الهی قرار بگیرند و با اذن و اراده و نیز الهام از جانب پروردگار، ‏کارهایی انجام می‏دهند که فوق توان افراد عادی بوده است. عصمت نیز برای انبیاء همانند خود نبوت ضروری است، وجود عصمت در حوزه تبیین اعتقادات، تبلیغ معارف الهی برای بشر، در مقام فتوی دادن و نیز در افعال و رفتار انبیاء که بیانگر راستی و حقانیت پیام ایشان است، ‏ضروری ‏می‏باشد. از آن‏جا که پیامبر اسلام (ص) به عنوان آخرین حلقه‏ی ارتباط و اتصال زمینیان با عالم بالا است، این موضوع نیز در منابع فلسفی، ‏کلامی و تفسیری، مورد بحث قرار گرفته که در این تحقیق به این موضوع پرداخته شده و از حضرت محمد (ص) به عنوان خاتم پیامبران یاد شده و در دوران پبامبری ایشان، بشریّت از نگاه عقلی نسبت به امت‏های پیشین، ‏به درجه و میزان بالایی از عقلانیت رسیده بودند، از این‏رو در دوران پیامبر اسلام قرآن به عنوان یکی از معجزه‏های ایشان به حساب می ‏آید.

معرفت به ذات و اسماء الهی، به دلیل نقشی که در خدا شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی دارد، از اهمّ مسائل کلامی، فلسفی و عرفانی به شمار می‌رود. بواسطه عدم امکان شناخت ذات، عالم اسماء یا وجه الله حد نهایی شناخت ما از خدا است. این عالم که در مرتبه علت برای عالم عقل است، واسطه بین ذات و سایر مراتب هستی می‌باشد. انسان نیز به گفته قرآن، تمام اسماء الله را دارا بوده، و الله او را تشویق می‌کند که به صبغه او درآید. فهمیدن ساختار درونی این عالم علاوه بر فهم ساختار درونی الله، کلید فهم ساختار عالم عقل و عوالم بعدی و شناخت حقیقی‌ترین و باطنی‌ترین لایه انسان است. علامه طباطبایی با روشی ترکیبی در رساله اسما و در المیزان به این بحث پرداخته است. او تلاش دارد تا هماهنگی بین قواعد عقلی و متون دینی را در این متون نشان دهد. ما در این تحقیق سعی می‌کنیم تا جایگاه هستی شناسانه اسماء و ساختار درونی آنرا از دیدگاه علامه تبیین و تحلیل نماییم.

تعریفیهمه جانبهازدینوریشه یابیخاستگاهآنهموارهازدغدغه هایفکریاندیشمندانبودهاست کههریکمطابقبانوعجهان بینیخودریشه یدینراالهییاایجادیانسانیخوانده اند.ازجامعه شناسانمشهوریکهدراینزمینه نظریه پردازینمودهدورکهیمفرانسویاستکهدیدگاهشدر کتابصورابتداییحیاتدینینموداراست.مسأله یمحوریدرنوشتارحاضرمقایسه یدیدگاهدورکهیموعلامهطباطباییدردینوخاستگاهآناست. نگارندهباروشتحلیلمحتواوجوهتشابهوتفاوتایندواندیشهراآشکارنمودهاست.علامهباارائه یدونوعتعریفازدین،اسلامراکامل تریندینمعرفیمی نمایدوبرآن استکهدینالهی همانراههدایتوسعادتانساناستکهبراساسفطرتبناشدهاست.اوخاستگاهدینرافطرتانسانیمی داند.بهبیانیخدا جوییوخداگراییذاتاًدرسرشتانسانقرارداردوبهواسطه یدینبهکمالمی رسد.ادله یعلامهبرفطریبودندینآیاتقرآنوبرهانهدایتعاماست.ازسویدیگردورکهیم باتبیینیاثبات گرابهدینوخاستگاهآنپرداختهاست.ازنگاهاوجامعهمنشأدینوتوتمنمادیازپرستشجامعهاست.دورکهیمدراثباتاجتماعیبودنخاستگاهدینتقسیمکارووجدانجمعیرادخیلمی داند.ازپیامدهایدیدگاهدورکهیمدردینوخاستگاهآنیکیشدنخداوجامعهاستکهناشیازعدماعتقاداوبهمبادیوحیوفطرتاست.علاوهبرآنعلی رغممعرفیدورکهیمبهعنوانجامعه گرایافراطیبراساسادعایایننوشتارفردنیزدرتفکراوازجایگاهارزشمندیبرخورداراست.نگاهکارکردگرایانهوعنایتبهبعداجتماعیدینازوجوهتشابهدیدگاهدورکهیموعلامهطباطباییاست.نگارندهدراینپایان نامهنگاهینقادانهبهمباحثداشتهودربیشینه یمباحثدیدگاهدورکهیمرانقدنمودهاستکهازجملهمی توانبهخلطمفهومدینودین داری،تعریفبهدور،تداعینوعیبت پرستی،پرستشخداییانتزاعیوبهطورکلیمبهمماندنخاستگاهدیندراظهاراتدورکهیماشارهنمود.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل مباحث کلامی در آراء عرفانی شیخ علاءالدوله سمنانی انجام گرفته است. شیخ رکن‌الدّین ابوالمکارم احمد بن محمّد بن احمد بن محمّد بیابانکی ملقّب به علاء الدوله سمنانی از بزرگان مشایخ صوفیه و از شاعران و نویسندگان نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری است. استفاده از مقدمات فلسفی و کلامی برای بیان مقاصد عرفانی امری است که در عرفان نظری شایع و لازم است؛ شیخ نیز از مباحث کلامی برای مقاصد عرفانی بهره برده است. که این مسأله بحث مذهب وی و ارتباط او با پیروان سایر فرق و مذاهب اسلامی را مطرح نموده است. گروهی وی را اشعری مسلک و گروهی شیعه بودن وی را غیر قابل انکار می‌دانند. روش تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی (تحلیل محتوا) و ابزارهای پژوهش، کتب، مقاله و سایر منابع چاپی و نرم‌افزارهای تحقیقاتی بوده است. نتایج به دست آمده از آثار شیخ سمنانی، نشان می‌دهد نظرها و دیدگاه‌های شیخ سمنانی در بسیاری از موضوعات کلامی مطابق با اشاعره و در بعضی از موضوعات دیگر به سوی سایر فرقه‌های کلامی گرایش دارد. نکته قابل توجه در آثار شیخ این است که وی کتاب کلامی صرف ندارد و از علم کلام برای تبیین مبانی عرفانی و استحکام عقاید خود بهره برده است. یکی از شاخصه‌های بارز شیخ سمنانی، تسلط کامل او به فرق کلامی و ادیان رایج در دوره زندگانی خود و همچنین تسلّط کامل وی به عرفان و تصوف است.