جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ ولایت و ختم ولایت، از جمله محورها وابواب اصلی عرفان اسلامی است که مورد توجه خاص فحول و بزرگان از عرفا قرار داشته و دارد. موضوع ولایت، افقی است که تمامی عرفان نظری با همه وسعت و عمقش را دربرگرفته و دریچه ایست پیش روی سالکان حقیقت تا از طریق آن به کمال حیقیقی خود دست یابند. به عبارت دیگر، هرگاه که سخن از ولایت به میان می آید ناگزیریم تا از تمامی ابواب عرفان، چه نظری و چه عملی به بحث بپردازیم، بنابراین می توان گفت که ولایت، آینه تمام نمای عرفان است و در نتیجه، سخن گفتن از آن با تمام گستره اش، نیازمند تسلّط بر تمامی مباحث عرفان عملی و نظری است. در میان بزرگان و اکابر عرفان بعد از ابن عربی، که عمدتاً شارحان وی محسوب میگردند، شخصیتی چون حکیم صهبا است که می تواند با تسلط فوق العاده اش بر مبانی عرفانی ابن عربی، و نیز روش محققانه اش در طرحِ موضوعات و مسائل حکمی و عرفانی، که برگرفته از روح الهی وی و نیز زبان خاص شارحان صدرایی است، به بیان مسئلۀ ولایت در تمامی ابعاد و عمق آن بپردازد.آن چیزی که نگارنده را بر آن داشت تا به کنکاش مبانی و آراء حکیم صهبا بپردازد، نوع نگرش وی به موضوع ختم ولایت از دیدگاه ابن عربی است.در نگرش شارحان ابن عربی در این مسألۀ مهم که مرادِ محی الدین از خاتم الأولیاء چیست و شخص خاتم الأولیا چه کسی است، اختلاف نظر وجود داشته و تقریر های گوناگونی از آن عرضه شده است، زیرا وی در آثارخویش، مصداقاً افراد مختلفی را به عنوان خاتم ولایت معرفی نموده است. در میان شارحان وی تنها حکیم متأله آقا محمدرضا قمشه ای(مشهور به حکیم صهبا) (1234-1306ق.) توانسته است با طرحِ تقریری ابتکاری و بیانی نوآورانه، ارائه دهندۀ نوعی خوانش از دیدگاه ابن عربی در موضوع ختم ولایت باشد که در آنمراد ابن عربی از چیستی و کیستی خاتم ولایت را به خوبی تبیین کرده باشد.

در اسلام، کیفر برخی از گناهان، خلود و جاودانگی در دوزخ قرار داده شده و آیات بسیاری از قرآن کریم بر این خلود و جاودانگی صحه گذاشته است. مفسران و گروه های مختلف فکری مسلمان، درباره دلالت این آیات بر جاودانگی رنج و عذاب با یکدیگر اختلاف کرده اند. برخی، خلود در دوزخ را به معنای خلود در رنج و عذاب دانسته، و برخی همچون ابن عربی، به خلود در دوزخ و انقطاع رنج و عذاب گرویده اند.در این نوشتار، آیات وعید به خلود در دوزخ، در شش گروه دسته بندی شده و تاویلات ابن عربی در ذیل هر گروه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، و در پاره ای موارد، بنابر اقتضا، از رای و نظر دیگر مفسران برای تکمیل وتایید و یا نفی و تضعیف نظر ابن عربی استفاده شده، و در خاتمه چنین نتیجه گیری شده است که تاویل آیات خلود با توجه به اصول و مبانی مسلم انگاشته شده در مکتب ابن عربی، برای او امری اجتناب ناپذیر بوده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

نظریه «وحدت شخصی وجود» عالی ترین مرتبه توحید نظری است. این نظریه، به رغم سابقه طولانی اش، در سنت ما تا پس از ابن عربی و قونوی صورتی نظام مند نیافته است. این نظریه در آثار ابن عربی با روشنی بیشتری نسبت به گذشتگان مطرح شد و شارحانی چون قونوی، کاشانی، قیصری، جامی، سید حیدر آملی و ابن ترکه اصفهانی آن را ورز دادند و به منزله نظریه ای در باب وجود مطرح کردند. ملاصدرا این نظریه را به حسن قبول تلقی کرد و بر اساس موازین حکمت به تبیین آن پرداخت و دو برهان بر اثبات آن اقامه کرد. این نظریه در واقع رای نهایی ملاصدراست و می توان نظریه وجود تشکیکی وجود را نسبت به آن نظریه ای متوسط تلقی کرد. پس از ملاصدرا، عارفان و حکیمانی چون آقا محمدرضا قمشه ای، سید احمد کربلایی، میرزا علی آقا قاضی، امام خمینی و علامه طباطبایی از معتقدان و مدافعان این نظریه بوده اند. بر حسب این نظریه، موجود و وجود حقیقی منحصر به ذات اقدس حق تعالی است و ما سوی اله جملگی شیونات و تجلیات و ظهورات آن وجود واحدند و اطلاق موجود بر مظاهر و مجالی کثیر آن، بالعرض و المجاز است. بنابراین، اولا، کثرات محسوس و معقول اموری پنداری محض نیستند و خارج از ذهن ما تحصل و تحقق دارند، نهایت آن که حقیقت آن ها عین وجود نیست، بلکه مظهر و مجلای وجودند؛ و ثانیا، هیچ یک از کثرات عالم کون حقیقتا وجود ندارند و لذا اسناد هم خدایی و حلول و اتحاد به اصحاب این نظریه کاملا نادرست است. با این همه، گروه های مختلفی به مخالفت با این نظریه پرداخته و آن را از همین دو جهت مورد نقد و انکار قرار داده اند. در این مقاله اظهارات مرحوم علامه جعفری که به استناد پاره ای از اقوال ملاصدرا در اسفار این نظریه را همه خدایی و مستلزم حلول یا اتحاد پنداشته است، مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار می گیرد.

حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته»، از جمله مستندات صوفیه و عرفا است؛ چنانکه بارها مورد استناد مدون اصلی عرفان نظری، یعنی «ابن عربی» قرار گرفته است. او در مهمترین اثر خویش، یعنی «الفتوحات المکیه» تلاش کرده تا این روایت را هماهنگ با نظریه وحدت وجود نشان دهد؛ از این رو آن را در موضوعات گوناگون مربوط به نظریه مزبور مطرح کرده است. ابن عربی قائل است که ضمیر «ها» در «صورته» به خداوند برمی گردد؛ به همین جهت تمام توضیحات وی درباره این حدیث، مبتنی بر خلق انسان بر صورت خداوند است. حال آنکه با توجه به شان صدور این حدیث که در منابع کهن و معتبر ثبت و ضبط شده است، نمی توان ضمیر را به خداوند ارجاع داد؛ چنانکه توضیحات دانشمندان بزرگ درباره این حدیث، گویای آن است که ضمیر، به خداوند برنمی گردد. افزون بر آنکه مدلول آیات و روایات، تطبیق حدیث مذکور را با نظریه وحدت وجود، به چالش می کشد.

عقل خصصیه مهم آدمی و ابزار ارزشمند او، در شناخت حقایق است. تکیه و تاکید زیاد فلاسفه به آن،‌ خصوصا در درک مسایل ماوراالطبیعی، انگیزه ای برای مخالفت عارفان با آنان شده است. ابن عربی در آثار خود عقل را عاقلانه به نقد کشیده و مواضع توانایی و ناتوانی آن را تبیین کرده است. وی توانایی عقل را صرفا در حوزه طبیعت و معیشت می داند؛ اما در قلمرو ماورا طبیعت و در شناخت حق تعالی، عجز آن را نمایان می سازد؛ چرا که علم به شییی اولا مستلزم احاطه عقل بر آن است و ثانیا عقل مقید است و مقید را بر مطلق راهی نیست و ثالثا مواد معرفتی عقلانی، سنخیتی با معارف آن عالم ندارد.

اندیشمندان دیدگاه های متفاوتی پیرامون حقیقت و چگونگی نزول وحی دارند. به دلیل اهمیت موضوع و طرح شبهات پرشماری که گاه به نظر عرفا نسبت داده می شود، این مقاله تلاش دارد با طرح نظر دو تن از عرفای اسلامی، به این مسئله بپردازد. حقیقت وحی درواقع تجلی ذاتی خداوند در مراتب متعدد وجود است که در هر مرتبه متناسب با آن و متفاوت با مراتب دیگر ظهور می یابد. ازاین رو، این حقیقت که در مراتب بالا به صورت امری مجرد و بسیط و فارق از هرگونه ترکیب و کثرت و مبرای از صوت و لفظ ظهور یافته است، در مرتبة طبیعت در دستگاه ادراکی پیامبر در کسوت صوت و لفظ ظاهر می شود. بنابراین، الفاظ ظاهرشده بر زبان نبی، نیز فعل خداوند بوده، چشم و گوش و زبان پیامبر محل تجلی وحی بوده، او نقش فاعلی ای ندارد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی است.

از دیدگاه ملاصدرا عشق، حقیقت واحدی است که در تمام اشیا سریان دارد. وی محبت را در آیات قرآن به عشق تفسیر کرده و معنای آن را «ابتهاج به امر موافق» می‌داند. حقیقت عشق در خداوند است و اطلاق آن در مخلوقات مجازی است. عشق ممکنات به قبولِ تجلّی خداوند و نیز حکایت کردن آنها از ذات الهی بستگی دارد به کثرت و قلّتِ حجاب در آنها یا قرب و بُعد آنها نسبت به خداوند. آدمی می‌تواند با ایمان و عمل صالح، حجاب را از قلبش مرتفع کند و دارای وجودی قوی‌تر گردد و به تَبَعِ آن مورد محبّت بیشتری از طرفِ خداوند واقع شود.ملاصدرا سریان عشق را در موجودات به سبب وجود آنها می‌داند؛ بنابراین عشق با تمام ویژگی‌هایش با وجود مرتبط است و خصوصیاتِ وجود مانند اصالت، وحدت، بساطت و صرافت در عشق نیز جاری است.ملاصدرا همچنین با تأثیرپذیری از عارفان، علم را مساوق با وجود دانسته و نطق و شعور را در تمام موجودات اثبات می‌کند. به باور وی علم و شعور موجودات، دارای خصوصیاتی مانند تجرد، اتحاد و فعلیت است که موجب عشق و لذت آنها می‌شود. در آدمی نیز علم و معرفت است که سبب عشق او به معشوق حقیقی می‌شود. در مرتبه‌ای که انسان به وجود عقلی می‌رسد، عشق او سبب علمی می‌شود که اسرار ملکوت را بر او آشکار کند و او به علم کشفی و یقینی دست می‌یابد.به باور ملاصدرا همچنان‌که وجود و علم خداوند در بالاترین مرتبه است، عشقِ او به ذاتش، و به تَبَعِ آن به کائنات، نیز برترین مرتب? عشق است. خداوند مخلوقات را از آن جهت که آثار او هستند دوست ‌دارد و موجودات نیز به خداوند چون اصل وجودشان است، عشق می‌ورزند

یکی از مسائل جذاب در حیطه نفس آدمی این است که نفس از چه جایگاهی در هستی برخوردار است ؟ خداوند چه مقام و جایگاهی برای آدمی قرار داده است ؟ با دو دید می شود به تبیین این مساله پرداخت : دید عرفانی و فلسفی که هر دو با اینکه حقیقت آدمی را به نفس او می دانند ولی به دلیل مبانی متفاوتی که دارند تصویری که از این جایگاه می دهند نیزتا حدی متفاوت است . ابن عربی نفس آدمی را نسخه الهی ، جامعیت کبری ، و در نهایت عالم صغیر می داند که با گذشتن از عوالم سه گانه وجود یعنی عالم مادیات ، عالم میانی یعنی عالم مقداری و محسوسات که عالم مثال نیز نام دارد و سومین نشئه عالم یعنی عالم صور عقلی و مثل مفارق به مرتبه ای می رسد که عنوان « حضره الخلیفه » و « مرآت الحضره الهیه » را به خود اختصاص می دهد زیرا که مظهر ذات ، به جمیع اسماء حسنی « انسان کامل است » .ولی در حکمت متعالیه گویی این دو در هم آمیخته می شوند و تفاوتها به حداقل می رسد به عبارت دیگر دیدگاه ملاصدرا در مورد نفس و جایگاه آن در نظام هستی تا حدودی بیان فلسفی دیدگاه ابن عربی می باشد ، بنابراین میتوان گفت که دیدگاه صدرالمتالهین در این مورد نوعی زمینه عرفانی داشته است ، با وجود این ، تفاوتهایی نیز بین این دو دیدگاه وجود دارد که در ضمن این پژوهش به آنها اشاره خواهد شد . لذا در ابتدا به تبیین این جایگاه در عرفان می پردازیم وبه مراتبی که ابن عربی برای هستی قائل است و جایگاه آدمی در این سلسله مراتب ، و در نهایت به نظر ملاصدرا اشاره می شود که همچون پلی ارتباطی بین فلسفه و عرفان عمل می کند .

مبحث معاد اصولاً از پیچیدگی خاصی برخوردار است و متکلمین و فیلسوفان و عرفای مسلماننظرات مختلفی را در باب آن مطرح نموده اند. صدرالمتألهین شیرازی،فیلسوف مسلمان ایرانی با شیوه ی خاص خود تلاش کرده تا در حل مسئله معاد،هم به نصوص و ظواهر قرآن و حدیث وفادار بماند و هم مقام عقل را رأس بدارد و شبهات آن را حل کند ، ضمناً خلأ توجیه فلسفی آن را نیز مرتفع سازد. ایشان در این میان از عارف نامی ، محی الدین ابن عربی بسیار تأثیر پذیرفته و با استمداد از عرفان ایشان به تفسیرهای نوینیدر باب معاد دست یافته که می توان از آن به عنوان تقارب هر چه بیشتر فلسفه و عرفان در نظام فلسفی ملاصدرا یاد کرد. توانایی صدرا در جمع بین منابعبهوی این امکان را داد که هر جا که لازم باشد از آراء و اقوال ابن عربی به عنوان تأیید گفته های خویش در پذیرفتن اصول و مقدمات هستی شناسی در اثبات معاد بهره گیرد . استفاده ی ملاصدرا از عنصر عرفان درضمن مسائل معاد شناسی ایشاننیز نمودی از خود به جا گذاشته است که برخی از این مسائل مطرح شده و نحوه ی تأثیر پذیری صدرا از این عارف مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.