جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با استیلای فرهنگ مدرنیته بر جوامع غربی، فضای فکری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... این جوامع، به ناگاه دستخوش تغییرات بسیار گسترده ای گردید. جامعه خدا محور و آخرت گرا تبدیل به جامعه ای انسان محور و دنیاگرا گشت، وحی الهی که تا دیروز منبع شناخت و داوری معرفت بود، جای خود را به عقل بشری داد و حتی مفاهیم اخلاقی نیز از این تغییرات گسترده بی نصیب نماند و ضمن نسبی شدن مفاهیم اخلاقی، ملاک اخلاقی بودن یک رفتار، هماهنگی آن با احساسات انسانی و برآورده نمودن نیازهای دنیوی انسان گردید. در این میان واضح است که دیگر نمی توان انتظار داشت که جامعه مدرن زده از مطلوبیت زهد سخن به میان آورد، چرا که این رفتار اخلاقی در تضاد کامل با احساسات دنیاگرایانه این عصر محسوب می گردد. از سوی دیگر بر اثر تعاملات و تهاجمات فرهنگی، جوامع اسلامی با پدیده نوظهور مدرنیته رو به رو گردیدند که معیارهای اخلاق اسلامی را به چالش می کشاند. در این میان برای ایجاد، حفظ و تعالی جامعه توحیدی، ضرورت دارد تا اندیشوران جامعه اسلامی، ضمن نقد مبانی فرهنگ مدرنیته، به بررسی دقیق و همه جانبه مفاهیم اخلاقی همت گمارند و راهکارهای مناسبی، جهت اجرا و پیاده سازی این مفاهیم در جامعه ای که تحت تأثیر مدرنیته لباس نوی بر تن نموده است، پیشنهاد نمایند. این رساله به دنبال آن است تا ضمن بررسی مبانی فرهنگ مدرنیته، تضاد این مبانی با مبانی اندیشه اسلامی را مشخص سازد و آنگاه ضمن دفاع از مفهوم حقیقی زهد که یکی از نقاط حساس در نزاع این دو فرهنگ می باشد، با بیان تفسیر صحیح زهد که عدم دلبستگی به مظاهر مادی است و نه ترک کامل این مظاهر، و ذکر انواع مختلف زهد و درجات آن، به طرح الگوهای مختلف اجرای زهد در عصر جدید در عرصه های تولید، توزیع و مصرف و علم و فن آوری بپردازد.

یکی از انشعاب‌های مهم در تصوّف، سلسله چشتیه است. این سلسله در چشت که روستایی از ایران آن روز بود، تأسیس شد. امّا پس از حمله مغول و مهاجرت مشایخ چشتیه به هندوستان در آنجا رواج یافت و اسلام و نیز زبان فارسی را با گسترش خود ترویج داد. برجسته‌ترین چهره سلسله چشتیه، نظام‌الدّین اولیاست. او در زمان خود بیشترین شهرت را یافت و مریدان فراوان داشت و در بسیاری نقاط هند خلیفه‌هایی را فرستاده بود که بسیار در ترویج اسلام تلاش‌می‌کردند و باعث گسترش دین و زبان فارسی در هندوستان می‌شدند. مشخصه ویژه نظام‌الدّین که باعث اقبال بی‌سابقه مردم هند به او می‌شد زهد او بود. زهد او از حلال بود و حتی تمام عمر مجرد زیست و به اندکی از روزی که به او می‌رسید، قناعت می‌کرد. در پرهیز از دنیا بسیار جدّی بود و تمام مریدان خود را نیز از محبّت دنیا دور می‌کرد و اگر در کسی اندک گرایشی به دنیا می‌دید او را طرد می‌کرد. این زهد و در کنار آن مردم‌داری، و بخشندگی‌های فراوان، او را تبدیل به بزرگ‌ترین شخصیت چشتیه در هندوستان کرد و این باورهای نظام‌الدّین به سبب مقبولیّت زیاد او و نیز تربیت مریدان و خلفای فراوان به دست او در اندیشه سلسله چشتیه موثر واقع شد و در سراسر هندوستان ترویج داده شد. از طرفی وجود بزرگ‌ترین شعرا و ادیبان فارسی‌زبان هند، مثل امیر خسرو دهلوی در میان مریدان او و تألیفات آنان و نیز پراکنده‌شدن مریدان نظام‌الدّین در سراسر هندوستان و همچنین برقرار شدن مجالس فراوان وعظ به زبان فارسی و مجالس سماع با اشعار فارسی عامل بسیار موثّری در گسترش زبان فارسی در سرزمین هندوستان شد.

زهد و پارسایی، یکی از رفتارهای بشر برای پرهیز از دنیاطلبی و منفعت‌جویی است که در نزد بیشتر جوامع و ادیان الهی دیده‌می‌شود؛ امّا زهد و پرهیزکاری زهاد اسلامی در عین دارا بودن ویژگی مذکور، دارای شاکله‌های متفاوتی چون توجّه به دین و دست نکشیدن کامل از زندگی دنیاوی است. در برهه‌ه‌ای از تاریخ اسلام، به دلیل دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی و همچنین بینش زهد مداراسلامی، زاهدان و نسّاکانی قد علم کردند که مشی زندگی و آثار قلمی آنان نمونه و الگو بوده‌است. ابوالعتاهیه و ناصرخسرو، دو شاعر آشنا با تعالیم و آموزه‌های اسلامی هستند که هر کدام مدّتی از عمر خود را در اشتغال به نفسانیات تلف کرده و بعداً به دلایلی راه زهد را پیشه ساخته‌اند. در این پژوهش ضمن پرداختن به موضوع ادبیّات تطبیقی، به تبیین سرچشمه‌های زهد در جهان اسلام و سیر ورود این باور به ادب عربی و فارسی توجّه شده و سپس به شرح زندگی و بیان اشتراکات و افتراقات دو شاعر در زمینه‌هایی چون علل گرایش به زهد، زندگی سیاسی، مذهب، عقیده و... اشاره شده‌است. از آن‌جا که هدف این رساله، تطبیق مصادیق زهد است، بخش عمده‌ای از آن به بررسی اشتراک فکری ناصرخسرو با ابوالعتاهیه اختصاص دارد و در پایان هم فصلی به توضیح تفاوت‌های دو شاعر‌ با محور تفکّر و گرایش مذهبی پرداخته شده‌است. در دیوان ابوالعتاهیه و ناصرخسرو، مفاهیم زاهدانه‌ی منبعث از تعالیم دینی و قرآنی در راستای نفی دنیا، توجّه به دین و آخرت‌گرایی انعکاس یافته‌است، امّا پرهیز از دنیا و منفی انگاشتن آن در شعر ناصرخسرو دارای شدّت بیشتری است. ناصرخسرو به دلیل آشنایی با علوم متداول زمان و اصرار شدید برگرایش مذهبی، شعر را به شکل ابزاری در خدمت مفاهیم یاد شده در می‌آورد، در حالی‌که شعر ابوالعتاهیه چون از این خصیصه مبرّا است و در نتیجه ذوقی‌تر و احساسی‌تر به نظر می‌آید.

الف) موضوع و طرح مساله(اهمیت موضوع و هدف):تحقیق در عرفان زاهدانه در کنار تحقیق در انواع دیگر نگرشهای عرفانیمانند عرفان صوفیانه و عرفان عاشقانه از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از اصلی ترین دلایل اهمیت این نوع تحقیق، آن است که عرفان زاهدانه بر مبانی آشکار و روشنی استوار است و مولفه های دقیق و تعریف شده ای دارد. بنابراین در چنین تحقیقات بنیادی نظری، ذکر مولفه ها و عناصر تشکیل دهنده یک بینش و نگرش عرفانی می تواند نتایج قابل اعتماد و استنادی به همراه داشته باشد و در نتیجه به اهداف اصلی تحقیق؛ یعنی رسیدن به حقیقت موضوع و آشکار شدن مصادیق بیرونی آن در ضمن تطبیق و مقایسه این مصادیق با انواع نگرشهای دیگر منجر گردد.ب) مبانی نظری(شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسشها و فرضیه ها):مرور مختصری از منابع:منابع اصلی مورد تحقیق ، متون عرفانی و صوفیانه منثور فارسی است؛ مانند "کشف المحجوب" هجویری، "شرح تعرف" مستملی بخاری، "کیمیای سعادت" امام محمد غزالی،"طبقات الصوفیه" و "مجموعه رسائل فارسی"(هردو از خواجه عبدالله انصاری).جهت غنای بیشتر تحقیق، در کناراین منابع از برخی از مهمترین منابع صوفیه مثل؛"قوت القلوب" ابوطالب مکی، "التعرف لمذهب التصوف" کلاباذی و "اللمع فی التصوف" ابونصر سراج طوسی- که به زبان عربی نگاشته شده اند- نیز استفاده شده است. البته از این میان به سبب اینکه کتاب قوت القلوب دارای مضامین زاهدانه بیشتر و برجسته تری است، بیش از کتب دیگر مورد توجه قرار گرفته است.چارچوب نظری تحقیق:چارچوب نظری تحقیق در عرفان زاهدانه بر پایه دو مولفه اصلی: سختگیری بر نفس و التزام به آداب و مبانی شرع استوار است. به عنوان نمونه، اهم مصادیق سختگیری بر نفس در عرفان زاهدانه عبارتند از؛ مذمت دنیا و امر به ترک آن، ستایش از فقر و درویشی و گرسنگی، ترس از گناهان و فرجام کار انسان در آخرت، تحمل ریاضات و مشقات بدنی.مصداق کلی التزام به آداب و مبانی شرع نیز بزرگداشت مقاماوامر و احکام شریعت اسلام(قرآن کریم و احادیث نبوی و سیره بزرگان دین) است که مصادیق و نمودهای جزئی آن شامل نکوهش ابلیس، تعظیم ارکان شریعت اسلام مانند حج و نماز، ترغیب به فراگیری علم و دانش و لزوم حفظ و کتابت آن، پرهیز و یا احتیاط در کاربرد لفظ «عشق» در بیان معنای محبت و دوستی، توجه به مقوله کرامات و توجیه عقلی و منطقی امکان وقوع آنها و قول به جدایی بین بشر حادث و خداوند قدیم می باشد.پرسشها و فرضیه ها:1-زهد چیست؟زهد در لغت به معنای روی گرداندن است و در اصطلاح؛ روی گرداندن از دنیاست که اصلی کلی است و با ابزارهایی چون تحمل گرسنگی و التزام فقر و درویشی و گوشه نشینی و عدم مخالطت و مصاحبت با جمع تحقق می پذیرد.2- عرفان زاهدانه به چه معناست؟عرفان زاهدانه نوعی از بینش عرفانی است که بر بنیاد دو مولفه اصلی؛ سختگیری بر نفس و التزام به آداب و مبانی شرع قرار دارد. این دو مولفه مجموعا ماهیت ساختاری این نوع از بینش عرفانی را تشکیل می دهد و البته اساس آموزه های آن از منابع اصلی شریعت اسلام(قرآن کریم، احادیث نبوی و سیره بزرگان دین) نشات می گیرد. اما در پاره ای از مبانی آموزه های آن، خروج از نهج قویم و صراط مستقیم تعالیم اصلی شریعت دیده می شود که در مقابل زهد پسندیده و معقول مورد اشاره در اصل شریعت، به نوعی زهد منفی منجر گردیده است؛ مانند قول به مذمت کل دنیا و التزام فقر و مسکنت مذلت آمیز و درکل، تحمل ریاضات جسمی و روحی طاقت فرسا و جنون آمیز، که مجموع این ملاحظات می تواند در ارزشگذاری اندیشه ها و صاحبان اندیشه های زاهدانه مورد توجه قرار گیرد و از دیدگاه نقد عقیدتی، بنیانهای فکری آن را دچار تزلزل نماید.پ) روش تحقیق(شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیق، جامعه مورد تحقیق، نمونه گیری و روشهای نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، نحوه اجرای آن، شیوه گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها):مفهوم عرفان زاهدانه(با مولفه های یاد شده)چه در مقدمه و چه در ضمن مباحث مطرح شده در متن رساله دقیقا تعریف و تبیین گردیده است. البته این مفهوم غالبا همراه با ذکر نمونه ها و تطبیق و سنجش عناصر آن با عناصر صوفیانه و عاشقانه می باشد.بنابراین اگرچه موضوع اصلی این رساله حول محور عرفان زاهدانه در گردش است، امابرای سهولت در فهم بن مایه های آن، چندین مبحث فرعی از بینشهای عرفانی دیگر نیز مطرح گردیده است؛ مثل مبحث شطح و مبحث دفاع از ابلیس و فرعون که از عناصر اصلی عرفان عاشقانه می باشند و صرفا جهت سنجش تطبیقی عناصر زاهدانه و عناصر عاشقانه ذکر گردیده اند.ت) یافته های تحقیق:اندیشه های زاهدانه به دلایل متعددی بر اندیشه های صوفیانه و عاشقانه برتری دارد.عمده ترین این دلایل؛ تکیه و تعهد صاحبان این اندیشه ها به منابع اصلی شرع می باشد که به عنوان یکی از دو مولفه تشکیل دهنده بینش عرفانی زاهدانه از آن یاد شده است. مثلا اینکه بسیاری از مشایخ و محققان وابسته به مکتب زاهدانه برای بیان معنای محبت از کاربرد لفظ عشق پرهیز نموده اند، بدین دلیل است که به لفظ عشق در قرآن کریم و احادیث موثق پیامبر(ص) تصریح نشده است. بنابراین، این مشایخ و محققان عرفا حتی خود را مجاز به بدعت گذاری در انتخاب الفاظ نمی دانستند، چه رسد به اینکه در بیان معانی آیات و احادیث نبوی به تاویل(و به نوعی بدعت گذاری در انتخاب معانی) متمسک شوند. به همین سبب است که استنباط معانی تاویلی و غریب از آیات و احادیث در بسیاری از متون اصلی تصوفتا سده های چهارم و پنجم هجریبسامد چندانی ندارد. در حالی که از قرن ششم بدین سو و با ورود عناصر اندیشه ای عاشقانه بسامد تاویل درمتون عرفانی(به ویژه متون نظم) نوعی مشخصه متکرر سبکی (Recurrent Stylistic Features)محسوب می شود.ث) نتیجه گیری و پیشنهادها:از لحاظ تاریخی، بیشترین بسامد اندیشه های زاهدانه در قرن دوم هجری وجود دارد.عرفا و مشایخ این قرن- جز رابعه عدویه- به عناصر اصلی عرفان زاهدانه ؛ از نکوهش مال و منال دنیوی و ستایش از فقر و درویشی و تعهد به مبانی شریعت سختملتزم و پایبندند. در قرن سوم هجری در احوال کسانی چون بایزید بسطامی و ابوبکر شبلی و حلاج و ابوبکر واسطی و ابوالحسین نوری عناصر اندیشه ای عاشقانه به وفور دیده می شود؛ مثل ستایش از ابلیس و تعرض به آداب شریعت همچون نماز و حج و قول به اتحاد و فنا با خداوند و...که با اندکی مسامحه می توان این قرن را قرن رواج و بسط اندیشه های عاشقانه دانست.اما در قرون چهارم و پنجم هجری، مخصوصا با ظهور بزرگترین محققان عرفان مثل ابونصر سراج و ابوبکر کلاباذی و ابوطالب مکیو ابوالحسن هجویری و امام محمد غزالی، نه تنها نوعی بازگشت به مبانی زاهدانه در عرفان به وجود می آید، بلکه این اندیشه هاصورت نظام مند و تئوریزه شده به خود می گیرد و در حقیقت در این دو قرن، عرفان زاهدانه از شکل ساده قرن دوم به مکتبی استواربا نظریه های آکادمیک در می آید.شایسته است که تحقیقی مفصل از این دست که نگارندهدرباره عرفان زاهدانه انجام داده، درباره انواع نگرشهای دیگر مخصوصا عرفان عاشقانه صورت گیرد و از راه استقراء کامل، نتایجی که در این تحقیق به صورت کلی ، از طریق استقراء نسبی حاصل شده آشکار گردد و صحت و سقم پیش فرضهای مطرح شده در این رساله به محک درست سنجیده آید.

چکیده بخش عمده‌ای از معارف نورانی اسلام در قالب ادعیه و مناجات‌های اهل بیت (ع) است که به عنوان میراث گرانبهایی به دست ما رسیده است، خصوصاَ ادعیه‌ای که به تبیین مبانی اعتقادی و اخلاقی شیعه پرداخته است و در این میان« مناجات الزاهدین» که یکی از مناجات‌های «خمسه عشر» و از معتبر‌ترین مناجات‌های مأثور بوده و عبارتهای آن در کمال صلابت و اتقان است شاهد این ادعا است.این مناجات از جهت محتوا و مضامین در آشکار نمودن چهره واقعی دنیا است، بویژه از نظر آفات و بلاهایی که در پس ظاهر فریبنده دنیا نهفته است. امام سجاد (ع) تنها راه نجات از این آفات را توجه به خداوند تبارک و تعالی و استعانت از او و درخواست کسب زهد و خروج حب دنیا از دل، اخلاص و تسلیم محض و رضا به قضا و قدر‌الهی دانسته، که خداوند متعال چنین عنایتی را به صالحان و ابرارفرموده است. مضامین این مناجات موجب نورانیت دل، اصلاح و استحکام اعتقاد، سالم ماندن از آفات دنیا و آسایش و امنیت روحی می‌گردد.کلید واژه: مکر دنیا، آرزوی طولانی، زهد، ولایت الهی، ذکر

ریاضت، گرچه در تداعی ذهنی اکثر افراد، اعمال شاق صوفیان و مرتاضان است، در شکل صحیح آن، لایۀ زیرین شریعت و شیوۀ دیرین طریقت و تنها راه خروج از منزل نفسانی و عروج به مقام ربانی است. تفاوت رهبانیت و تصوف جاهلانه با ریاضت مطلوب دین، در اصل لزوم ریاضت نیست، بلکه در انگیزه‌ها و ابعاد ریاضت است. پیام «رهبانیه امتی الجهاد»، خروج از ریاضت انحرافی و ورود در ریاضت مطلوب است نه خروج کلی از ریاضت. اجتماعی و جهانی بودن اسلام، ریاضت را از ابعاد فردی و کوته‌ بینانه به ابعاد اجتماعی و متعالی ارتقا می‌دهد؛ بنابراین گرچه از صدمات بدنی می‌کاهد، ضربات سهمگین‌ تری بر بت نفس وارد می‌آورد. این نوشتار با استفاده از احتجاجات ائمه معصومین (ع) در مقابل برخی صوفی‌ منشان، سعی در ارائه شاخص‌ های ریاضت مطلوب از منظر دین دارد.