جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هشت رساله عربی به قلم آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، حاوی رساله‌های عربی در موضوعات مختلف عرفان، فلسفه، کلام، رجال، هیئت و ریاضی به رشته تحریر درآمده است. موضوعات کتاب عبارتند از: 1.رساله في لقاء الله تعالی: قرآن کریم از لقاءالله تعالی در آیات فراوانی خبر داده است. آیت‌الله حسن‌زاده آملی در این رساله 28 آیه قرآن کریم در این موضوع خاص را گردآوری نموده است. 2. رساله رؤیت: در این رساله از باطل بودن رؤیت خداوند تعالی با چشمان در دنیا و آخرت بحث شده است 3. فصل الخطاب في عدم تحريف كتاب رب الأرباب: در این رساله نویسنده درصدد تبیین محفوظ بودن قرآن از تحریف و اضافه و نقصان است. 4. رسالة في الإمامة 5. رسالة أضبط المقال في ضبط أسماء الرجال: در این رساله ضبط اسامی رجال در اسناد احادیث اصول کافی نوشته ثقة‌الاسلام کلینی ذکر شده است. 6. رسالة في تعيين البعد بین المركزین و الأوج: رساله‌ای است پیرامون هیئت و نجوم 7. رسالة في الصبح و الشفق: این مقاله در رابطه با فجر کاذب و صادق و تعاکس صبح و شفق و مسائل پراکنده فقهی و ریاضی متعلقه به آن دو است 8. نفس الأمر: نویسنده این رساله را نیز با توجه به مسئله 37 از فصل اول از مقصد اول کتاب تجريد الإعتقاد نوشته است

برهان انسان معلق در فضا، برهان ابداعی شیخ الرئیس ابوعلی سینا بر اثبات وجود و تجرد نفس ناطقه انسانی است. ایشان بر اساس علم حضوری، علم شخص به ذات خود را مبرهن نموده است. این برهان که نوعی معرفت‌شناسی است، بر هستی‌شناسی وی - تمایز وجود و ماهیت- استوار است. این نوع هستی‌شناسی صرفا علم حضوری به خود را نشان می‌دهد و در مورد غیر، آن را از طریق صور مرتسمه می‌پذیرد. این مسئله مورد نقد خواجه نصیرالدین طوسی قرار گرفت؛ به عقیده خواجه این‌که ابن‌سینا " علم خدا به ماسوی را حضوری اجمالی و از طریق ماهیات، ممکن می‌دانست"، قدرت خدا را محدود می‌کند. خواجه موجود را حاکی از وجودی دانسته که فقری و تعلقی است و ماهیتی را برای موجود ممکن در نظر نمی‌گیرد. پس ایشان علاوه بر علم حضوری به خود، این علم را در ناحیه غیر نیز مطرح می‌نماید.ایشان معتقد است واجب تبارک و تعالی به وجود ماسوی به علم حضوری به نحو تفصیل، عالم است و عالم را محضر خدا می‌داند. خواجه تحت تأثیر سهروردی و ابن‌عربی قائل به این نظر شد. از مهم‌ترین ثمرات برهان انسان معلق، معرفت وجود است که علاوه بر ثمرات دیگر به آن پرداخته شده است.

هدف این پژوهش مقایسه روش تربیتی کسب عادت‌های نیکو از دیدگاه ارسطو، خواجه نصیرالدین طوسی و امام محمد غزالی است. روش این پژوهش توصیفی- تطبیقی است که در آن از روش بردی مبنی بر توصیف، همجواری، مقایسه و ارزیابی استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ارسطو، خواجه نصیر و غزالی از مدافعان روش تربیتی عادت هستند. از نظر ارسطو عادت یعنی تکرار عمل که باعث حضور دائمی عمل می‌شود. وی برای کسب عادات نیک، هم‌نشینی با بندگان و دورنگه داشتن از بدی‌ها و... را توصیه کرده است. از نظر خواجه عادت یعنی این‌که فرد ابتدا رفتاری را به سختی انجام می‌دهد و بعد از تکرار، آن رفتار جزئی از خوی وی به حساب می‌آید. او پرورش حیا و شرم، تشویق کودک در صورت انجام کار نیک، الگوگیری از افراد درست‌کار و... را توصیه کرده است. از نظر غزالی عادت یعنی آدمی هر رفتاری را هر چند با مشقت تکرار کند، در نهایت طبع وی می‌گردد. وی روش‌هایی مانند محبت، تشویق، تقلید و... را برای کسب عادات نیک مهم می‌داند. هم غزالی و هم خواجه نصیر هر دو به اصل تشویق در تربیت توجه دارند. خواجه آموزش حقایق دینی را به کودک از روش‌های پرورش فضایل اخلاقی می‌داند. مزیت غزالی بر فلاسفه دیگر در این است که او در مورد عادت و تربیت عاطفی در کودکی و نوجوانی نظرات ارزشمندی ارائه داده و مقصود وی این است که باید از رشد و تقویت احساسات بد کودک جلوگیری کرد و این‌گونه او را به خلقیات پسندیده عادت داد.

نگاه فلسفی به اخلاق از گذشته در بین متفکران مسلمان وجود داشته که بیشتر آنها متأثر از ارسطو بوده اند؛ هدف این تحقیق نیز مقایسه نظام اخلاقی دو فیلسوف مسلمان، خواجه نصیرالدین طوسی و ملا احمد نراقی می باشد و برای این منظور مبدأ، غایت و فضایل اخلاقی و روش های تهذیب اخلاق از دیدگاه این دو فیلسوف مورد بررسی قرار گرفته است؛ به همین جهت از کتاب های اخلاق ناصری و معراج السعاده که مهمترین آرای فلسفه اخلاقی ایشان در آن مطرح شده است مورد استفاده قرار گرفته است و با مقایسه نظام اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی و ملا احمد نراقی شباهت بسیاری بین نظرات این دو متفکر دیده می شود؛ هر دو فیلسوف نفس انسان را به عنوان مبدأ اخلاقی قرار داده اند و سعادت و قرب الهی را غایت نهایی اخلاق می دانستند و نظام اخلاقی هر دو آنها مبتنی بر قاعده حد وسط و فضیلت گرا می باشند؛ هر دو آنها به روش های تهذیب و تربیت اخلاقی همچون عادت دادن، تشویق و تنبیه، ریاضت و محبت معتقد بودند و تفاوت نظام اخلاقی خواجه و ملا احمد نراقی اینگونه بود که اخلاق نراقی بیشترجنبه دینی دارد ولی اخلاق خواجه بیشتر جنبه فلسفی داشته است.

معاد یکی از مهم‌ترین اصول اعتقادی، بعد از اصل توحید و به معنای بازگشت انسان بعد از مرگ است؛ این موضوع چنان اهمیتی دارد که یک سوم آیات قران به آن اختصاص یافته است. از این‌‌رو پژوهش حاضر سعی دارد نظرات حکیم ‌زنوزی و خواجه نصیرالدین طوسی را در بحث معاد بررسی کند؛ هر دو معتقدند که نفس، جوهری مجرد است. در بحث کیفیت معاد که از مطالب اصلی و چالش برانگیز این نوشتار به شمار می‌رود؛ سه قول مطرح است: برخی معاد را فقط روحانی و برخی فقط جسمانی و برخی، نظیر خواجه و زنوزی معاد را جسمانی-روحانی می‌دانند. زنوزی در سه اصل معاد را اثبات می‌کند و خواجه اعاده‌ی معدوم به معنای جمع اجزا متفرقه را محال نمی‌داند. و به هر دو دیدگاه نقد وارد است. در ادامه پاسخ حکیم زنوزی و خواجه نصیر به مهم‌ترین شبهات معاد جسمانی مورد توجه قرار می‌گیرد.

یکی از مسائل مناقشه آمیز که از گذشته تا کنون بین متفکران و متألهین رایج بوده، مقوله صفات خداوند می‌باشد، این مبحث با وجود مطالعات و ارائه آثار فراوانی که در این زمینه یافت می‌شود، همچنان نیازمند بررسی و کنکاش بوده و با نظر به اینکه آراء گوناگونی در این باره وجود دارد، متفکران به رأی واحد و یکسانی دست نیافته‌اند. در این نوشتار مشخصاً صفات ذات (علم، قدرت، اراده و حیات) از منظر دو متفکر جهان اسلام شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق و خواجه نصیرالدین طوسی مورد پژوهش قرار می‌گیرد. دو مطلب {سیر تحول شیخ اشراق در زمینه صفات ذات از مشائی تا نظریه حکمت اشراق ـ که ابداع شخص اوست ـ} و {تأثیرپذیری خواجه از شیخ اشراق در مطلب علم الهی} به منزله دو ستون است که این پایان‌نامه بر آن استوار می‌باشد. همچنین نظر خواجه نصیر و سهروردی درباره سه صفت قدرت، اراده و حیات نیز بیان می‌شود. با این پیش‌فرض که هر دو از تبار و حوزه متفاوتی می‌باشند، ـ شیخ اشراق فیلسوف اشراقی و خواجه نصیر متکلم فلسفی ـ بدیهی است که در بحث از صفات ذات الهی، دچار ناهمگونی و تفاوت رأی باشند. لذا در این جستار برآنم تا آراء هریک از این دو متفکر را در مورد این صفات به طور جداگانه و به تفصیل مورد کنکاش و جستجو قرار داده و ضمن طرح این مطلب به صورت جامع، تبیینی مقایسه گونه از آراء ایشان ارائه نمایم.

غالب علمای فریقین بر ضرورت امامت و زعامت مسلمانان اتفاق نظر دارند اما در نحوه تعیین، شرایط و مصادیق امام، میان متکلمان شیعی و سنی اختلاف نظرهای جدی قابل مشاهده است. عمده این نظرات مبتنی بر مستندات قرآنی و روایی بوده و در طول زمان قبض و بسط‌‌هایی نیز یافته است. پژوهش حاضر به مقایسه و تحلیل مستندات قرآنی و روایی دو متکلم ایرانی تبار که در دورانی نزدیک به یکدیگر زندگی کرده‌اند: خواجه نصیرالدین طوسی(م.672) به عنوان متکلمی شیعی و متکلم اشعری و شافعی مذهب قاضی عضدالدین ایجی(م.756)، در مسأله امامت پرداخته و وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه‌های ایشان را استخراج و تا حد امکان ارزیابی می‌کند. عمده دیدگاه‌های کلامی این دو متکلم در آثاری مانند: تجریدالاعتقاد، تلخیص‌المحصل و قواعدالعقائد از خواجه نصیرالدین طوسی و المواقف اثر قاضی عضدالدین ایجی انعکاس یافته و بارها مورد شرح قرار گرفته است. به رغم آن‌که قاضی عضدالدین ایجی و خواجه نصیرالدین طوسی هر دو امامت را امری لازم و اجتناب ناپذیر می‌دانند و نیز تعاریف به ظاهر مشابهی از امامت دارند اما در بیان مصداق با یکدیگر هم‌نظر نیستند؛ خواجه نصیر، امیرالمومنین علی(ع) را امام بلافصل پیامبر(ص) می‌داند و قاضی عضدالدین، ابوبکر را امام می‌شناسد. خواجه در تعیین امام قائل به نص است اما قاضی معتقد است درباره امامت علی(ع) نصی موجود نیست و اجماع و بیعت را معیار تعیین و نصب امام می‌شمارد. خواجه امامت را از اصول مذهب و تعیین امام را از سوی خداوند واجب و عصمت را شرط در امامت دانسته است اما قاضی بر این باور است که امامت از افعال وابسته به فروع مکلفین است. خواجه برای اثبات افضلیت و ولایت امیرالمومنین به آیات و روایات زیادی استناد کرده که متواتر و صدور آن‌ها قطعی است. اما قاضی عضدالدین برای اثبات مدعای خود ابتدا بیان می‌کند که نصی بر امامت موجود نیست، سپس آیاتی را بر امامت ابوبکر آورده که شان نزول آن‌ها درباره‌ی ابوبکر نیست و درمورد این آیات اختلاف نظر وجود دارد و به برخی احادیث متوسل شده که اعتبار آن‌ها قابل اثبات نبوده و بعضا برساخته‌اند. خواجه نصیر برای عدم صلاحیت غیر علی(ع) برای امامت موارد متعددی را بیان کرده است که در کتب اهل سنت نیز بیان شده است؛ قاضی عضدالدین نیز برای عدم صلاحیت غیر ابوبکر بر امامت آیات و روایاتی که دلالت بر ولایت و امامت امیرمومنان دارد را مورد خدشه قرار داده و تاویل نموده است تا از ضمن این مطالب امامت و خلافت ابوبکر را اثبات کند که همه این دلایل در این پایان نامه نقد و بررسی شده است.

تحصیل ارزشها و فضیلتهای اخلاقی در سایه شناخت باورهای پایه و زمینه های فکری و زیر ساختهای اعتقادی تحقق پیدا می کند.با آشنائی با مبانی نظری علم اخلاق، رفتارهای اخلاقی ما از پشتوانه علمی و منطقی برخوردار می شود. چرا که اخلاق نظری، تفکر عقلانی پیرامون اخلاق می باشد. رساله حاضر، به بررسی تطبیقی مبانی نظری اخلاقی خواجه نصیر الدین طوسی، محمد غزالی و ملاصدرامی پردازد.در این رساله با روش تحلیلی –توصیفی و رویکرد تطبیقی، مبانی و مولفه های نظری اخلاق پژوهی خواجه نصیر، غزالی و ملا صدرا، در سه محور هستی شناختی، انسان شناختی و معرفت شناختی، جستجو شده است. بیان وجوه اشتراک و اختلاف نظریات دانشمندان، باعث می گردد علاوه بر شناخت مقام علمی آنان و تحلیل نظریاتشان، امکان بررسی و مقایسه شیوه های مختلف به کار گرفته شده در حوزه اخلاق و در نهایت نقد افکار و گسترش دانش اخلاق فراهم گردد. با بررسی در حوزه هستی شناختی با استناد به گزاره ها و پیش فرضها و اعتقادات دینی در رابطه با عالم هستی در نگاه اخلاقی این سه دانشمند آشنا می شویم، درحوزه معرفت شناختی، به مسائل اخلاقی در نگاه دانشمندان، که معیارهائی برای ارزیابی موقعیت های جزئی است، می پردازیم و در حوزه انسان شناختی، به بررسی ابعاد وجود انسان، از دید دانشمندان آگاهی پیدا می کنیم.از نظر هرسه دانشمند، تدبیر بدن، وظیفه عقل عملی است. عقل عملی، ناظر به رابطه با نفس و بدن است و عقل نظری ناظر به رابطه نفس و عقل فعال است، غزالی، در عرفان خود، به جنبه عملی و تبعیت از شرع بسیار تأکید می کند. تمرکز فلسفه خواجه بر عقل عملی است. ولی تمرکز حکمت صدرائی، بر عقل نظری است. غزالی در حوزه اخلاق عرفانی تلاش کرده و شرع را ضمیمه عقل نموده است و آثار اخلاقی مستقلی، ارائه نموده است.خواجه، آثار او در حوزه اخلاق عرفانی و فلسفی است و آثار مستقل اخلاقی نیز دارد، ملاصدرا هم در هردو حوزه از حکمت مشائی و قواعد اشراقی و مبانی اهل مکاشفه استفاده نموده است ولی اثر مستقل اخلاقی ندارد و در بین دیگر آثارش، نظریات اخلاقی خود را بیان نموده است.

حکمت عملی یکی از شاخه‌های فلسفه است که همیشه در تقسیم‌بندی‌های فلسفه به این شاخه اشاره شده است، ولی آن‌چنان‌که شایسته باشد به این علم نپرداخته‌اند. در جوامع امروزی کمرنگ بودن این شاخه از علم آشکار و واضح است. اخلاق گمشدۀ جوامع امروزی است و در ملتها و دولتها جای این علم خالی شده و باید در این زمینه ابتدا تحقیق و تفحص کرد و سپس نتایج به دست آمده را به صورت عملی اجرا کرد. اخلاق یک علم عملی است و در نتیجۀ تعادل به دست می‌آید. در دین مبین اسلام و دستورات اخلاقی بزرگان، همواره به تعادل توصیه شده است. پرهیز از هرگونه افراط و تفریط، اخلاقِ متعادل را برای ما به ارمغان می‌آورد. در میان فلاسفه‌ی‌ مسلمان ابن مسکویه از افرادی است که به موضوع حکمت عملی به صورت کامل پرداخته است و به رعایت حد وسط و پرهیز از افراط و تفریط تأکید کرده است و در این زمینه کتاب "تهذیب الأخلاق" را نوشته است. پس از او خواجه نصیرالدین طوسی این موضوع را مورد بررسی قرار داده و کتاب "اخلاق ناصری" را تحت تأثیر کتاب "تهذیب الأخلاق" ابن مسکویه نوشته است. در این دو کتاب فضایل اصلی را حکمت، عفت، شجاعت و عدالت معرفی می‌کنندکه حد وسط هستند و در دو سوی هر کدام رذایلی قرار گرفته که نتیجۀ افراط یا تفریط است. هر کدام از فضایل و رذایل دارای اقسامی هستندکه به آنها در طی فصول پرداخته‌ایم.در این پایان نامه روش تحلیلی و توصیفی است و از کتاب، مقاله، پایان نامه و هم چنین دائره المعارف‌ها استفاده شده است. و به توضیح موضوع و مفاهیم پرداختیم تا موضوع حکمت عملی از نگاه ابن مسکویه و خواجه نصیر روشن شود. و در پایان نتیجه گرفتیم که آنچه باعث تمایز انسان از سایر موجودات می شود، قوۀ نطق و تمییز و همچنین اراده و اختیار اوست. انسان با رعایت حد وسط و پرهیزاز افراط و تفریط می تواند به اخلاق نیکو و خلق شریف دست یابد و مسیر سعادت و تکامل را بپیماید. و در سایه اعتدال به درجات و کمال بالای انسانی برسد.