جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان «تبیین فهرستی» از تفکیک شفاهی و مکتوب و نفی سنّت شفاهی از فرهنگ شیعی، بیانی به ظاهر مختلف است که این نوشتار با نظر به تفاوت درس‌گیری نونگاشته‌ها و بازنشر آن‌ها خوانشی همسو با فهم جریانی از آن ارائه داده و زیرساخت‌های اساسی آن‌را تحت عناوین مصونیت متن مکتوب و نیز تأثّر فرایند درس‌گیری حدیث از دو مقولۀ میزان شمار راویان و فاصلۀ زمانی از صدور نصّ، طبقه‌بندی کرده‌است. تحلیل انتقادی این زیرساخت‌ها و استدلال‌های مبتنی بر آن، اولاً مصونیت نسبی متن مکتوب نسبت به نقل شفاهی و ثانیاً عدم تأثیر میزان شمار راویان بر فرایند نقل شفاهی و مکتوب را نشان می‌دهد؛ زیرا برخلاف مدعای این رهیافت، اولاً کثرت شمار راویان، امکان بیشتری برای به‌دست دادن نویسه‌های حدیثی فراهم می‌کند؛ ثانیاً نمی‌توان امکان رواج نقل شفاهی را در دوره‌ای متقدم‌تر ادعا کرده و در دوره‌ای متأخرتر منتفی دانست.

ارشاد القلوب الی الصواب اثر عالم بزرگ شیعه حسن بن ابی الحسن محمد دیلمی در موضوع اخلاق است که دربردارندۀ مواعظ و نصایح از قرآن و حدیث و بزرگان گذشته است که علما و دانشمندان شیعه آن‌را مورد ستایش قرار داده و به آن اعتماد نموده‌اند. باتوجه‌به اینکه مهم‌ترین ویژگی این کتاب، بیان گرم، شیوا و اثربخش در واعظی و پندآموزی است، به نظر می‌رسد این کتاب می‌تواند منبع ارزشمندی در زمینۀ پندآموزی باشد.ازاین‌رو اعتبارسنجی کتاب ارشاد القلوب، هدف اصلی این نوشتار است. اکنون این سوال مطرح است که احادیث موجود در این کتاب در چه درجه‌ای از اعتبار قرار دارد؟ پژوهش حاضر به‌منظور پاسخ به این سؤال با روش تحلیلی توصیفی به بررسی کتاب ارشاد القلوب پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که این کتاب علاوه بر شیوۀ سخن‌وری دلپذیر مؤلف، احادیث کتاب با ملاک شهرت روایی گردآوری شده و با توجه به ضعف‌هایی که در آن وجود دارد، جزءکتب در رتبۀ سوم شیعی به شمار می رود.

غالیان اولین گروه از جریان‌های تاویل‌گرا در تاریخ شیعه هستند که با وارد کردن اندیشه‌های غلوآمیز در متون تفسیری و حدیثی شیعه، سبب بدعت‌گذاری در معارف اسلامی گردیده‌اند. غالیان دارای دو گروه الحادی و غیر الحادی بوده که هرکدام با پیش-فرض‌های خاص خود، وارد تفسیر قرآن شده و آیات قرآن را به نوعی تأویل و تفسیر کرده‌اند. لذا شناخت مبانی و روش‌های تفسسیری غلات در جهت شناساندن بهتر و بیشتر غالیان اهمیت زیادی دارد. این مقاله درصدد است روایات غالیان در تفاسیر شیعی قرآن کریم را استخراج نموده و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی- انتقادی مبانی و روش‌های غالیان را بررسی و با کمک ابزارهای نقد حدیث به نقد و اعتبارسنجی آن‌ها بپردازد. با استخراج روایات سران غالی روشن گردید که اکثریت احادیث سران غلات در تفاسیر شیعی دارای اشکالات اساسی در سند و متن احادیث‌اند و محتوای بسیاری از آن‌ها با اصول و فروع شریعت در تعارض‌اند.

بخشی از مناطق نامکشوف «تأویل» در سنت اسلامی، سوابق تأویل‌گرایی در میراث تفسیری است، تا جایگاه، روند کم ‌وکیف توجه به ابعاد، ظرفیت‌های ناشناخته و ابواب ناگشودۀ آن در میان مفسران مسلمان، امکان ترسیم‌ یابد و نیز روشن شدن نقاط ضعف و قوت مفسران در این خصوص و تمهید زمینۀ ورود به مباحث نوین هرمنوتیکی. تحلیل انتقادی گونه‌های تأویل‌ آیات در لطائف ‌الاشارات، گامی به‌سوی این چشم‌انداز بلند است. این سخن، با گونه‌‌شناسی تأویلات قُشَیری، در پیِ ارائۀ خوانشی انتقادی از این گونه‌ها با روشی تحلیلی- توصیفی به این نتیجه رسیده‌ است که قشیری در لطائف ‌الاشارات، شأنی ادیبانه، هنری و صوفیانه دارد. لذا، تأویل‌های ذوقی او نسبت به تأویل‌های صحیح و اصولی‌اش بسامد بالاتری دارند. از میان تأویل‌های صحیح، بیشترین شمارگان، به «بیان لایه‌های زیرین معنایی آیات»، آنگاه «بیان مصادیق عینی» اختصاص یافته ‌است. اما از گونۀ «معنای محتمل از میان چندین معنای احتمالی» خبری نیست. به‌‌رغم شورآفرینی و اثربخشی او در مخاطبان نسبت به تعالیم قرآنی، اما برخی تأویل‌های سطحی، دور از ذهن و ساده‌‌انگارانۀ او با شأن علمی‌‌اش سازگاری ندارد و راهی به توجیه ندارد.

نام محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی در برخی از روایت‌های آثار صدوق وجود دارد. منابع روایی و رجالی متقدم امامیه داده‌های کمتری از این محدث ارائه کردند. پژوهش پیش‌رو با هدف شناسایی فرد یاد شده و نیز تبیین چرایی مراجعة صدوق به این فرد در شهر ری برای نقل روایت شکل گرفت. یافته‌ها نشان دهندة امامی بودن این محدث است که گزارش‌های صدوق از وی در موارد زیادی با روایت‌های منابع دیگر همخوان است. روایاتی مرتبط با کلام، اخلاق، فضائل برخی ماه‌ها، اخبار تاریخی دربارة معصومان به‌ویژه حضرت حجت(ع)، برخی نصوص ائمه نظیر حدیث لوح و از همه مهم‌تر نص امام حسن عسکری(ع) بر فرزندش، دیدار با حسین بن روح نوبختی، بخشی از اخبار وی است. حجم بالای روایات و وجود اساتیدی مانند محمد بن همام عالم نامی امامیه، احمد ابن عقده و عبدالعزیز بن یحیی مورخ شیعه اهمیت دو چندانی به محمد بن ابراهیم طالقانی می‌بخشد.

مقولۀ مجمل و مبین ازجمله مباحث مهم در علوم قرآن، ادبیات عرب و اصول فقه استکه توجه به آن در فهم آیات قرآن سهم به‌سزایی دارد. بازخوانی منابع کهن حکایت از آن داردکه وجود عواملی چند دریک عبارت می‌تواند زمینه‌ساز اجمال درکلام باشد؛ فهم دقیق یک متن، نیازمندِ خروج عبارت از ابهام است که معمولاً با بهره‌گیری از مبین‌ها اتفاق می‌افتد. چگونگیِ مواجهه هریک از مفسرین با آیات مجمل براساس شیوۀ تفسیری آن‌ها متفاوت است؛ دراین میان اندیشه‌ها و نیز نحوۀ مواجهه علامه طباطبایی به‌عنوان مفسر شهیر معاصر و احیاگر روش تفسیری قرآن به قرآن، دارای اهمیت ویژه‌ای است. پژوهش حاضر در تلاش است با تکیه ‌بر روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر داده‌های محتوایی تفسیر المیزان به این مهم دست یابد که علامه با آیاتی که در آن‌ها یکی از اسباب اجمال وجود دارد، چگونه برخورد داشته‌اند. به نظر می‌رسد علامه در مواجهه با آیات مجمل شیوه‌ای منحصر به فرد دارند.

دیدگاه تفاسیر جنسیتی (قرائت‌‌های مردگرایانه و زن‌گرایانه از قرآن) به‌ شدت به مبانی انسان‌شناسی مفسران آن‌ها در رابطه با طبیعت زن متکی است و اختلاف آراء در این تفاسیر به تفاوت در این مبانی بر‌می‌گردد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی درصدد است دریابد، مهمترین این مبانی چیست و تصویری که از هویت فردی و اجتماعی زن ارائه می‌دهند بر چه مستنداتی استوار است. با تقریر این مبانی به دست آمد که این دو خوانش‌ از قرآن، تلقی متمایزی از مفاهیم هویت جنسی و جنسیتی، تساوی حقوق و تشابه حقوق، عدالت استحقاقی و عدالت مساواتی، تکلیف محوری و حقوق محوری داشته، قرائت‌های مردگرایانه، با تقدم هویت جنسی بر هویت انسانی، برتری مردان بر زنان و تبعیض جنسیتی را امری طبیعی و موهبتی الهی جلوه داده‌، خواهان ایستایی ظهور زنان در عرصه‌های مختلف فعالیت‌های انسانی است. در مقابل، قرائت‌های زن‌گرایانه با تأکید بر عدالت جنسیتی و نگاه تاریخی به نظام خانواده، تبعیض جنسیتی را امری فرهنگی دانسته، خواهان استقلال زن در ورود به عرصه‌های کلان سیاسی و اجتماعی است.

مسئلۀ حروف مقطعه یکی از مسائل مهمی است که مفسران قرآن‌کریم با رویکردهای مختلف، به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا و ابن‌برّجان دو متفکری هستند که در این‌باره بحث کرده‌اند و دیدگاه آن‌ها قابل مقایسه است. هدف این مقاله بررسی دیدگاه ملاصدرا و ابن‌برّجان دربارۀ حروف مقطعه با رویکرد مقایسه‌ای و به روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها بیانگرِ تبعیت و تأثیرپذیریِ ملاصدرا از ابن‌سینا و عین‌القضات است؛ ولی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، جدید است. ملاصدرا قائل به دلالت این حروف بر مراتب موجودات است. ابن‌برّجان این حروف را واسطۀ کتاب‌مبین و قرآن می‌داند که بر اسماء‌الله دلالت دارند. دیدگاه این دو متفکر دربارۀ امکان فهم حروف مقطعه، مجمل‌دانستن این حروف، مطرح‌کردن قسم، دلالت الم بر اسماء‌الله و دلالت یس بر انسان کامل شباهت دارد و دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، معنایابی جزئی آن‌ها، میزان استناد به آیات قرآن و تأثیرپذیری از دیگران متفاوت است. رویکرد دو متفکر (فلسفی/عرفانی) نقش اساسی در پیدایش شباهت‌ها و تفاوت‌ها دارد. نقدهایی نیز به نظرات آن‌ها وارد است.

ترجمۀ پیام قرآن اثر محمد اسد، ترجمه‌ای کامل از تمام سوره‌های قرآن و به ترتیب مصحف است. پرسش مهم قابل طرح دربارۀ این ترجمه این است که ترجمۀ پیام قرآن به لحاظ میزان وفاداری به متن چه وضعیتی دارد. نوشتۀ حاضر کوشیده است با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی نمونه‌هایی از عملکرد محمد اسد در ترجمۀ آیات و تطبیق آن‌ها بر الگوی ترجمۀ نیومارک، به پاسخی قانع‌کننده در این راستا دست یابد. نتیجه آنکه مترجم همواره در ترجمۀ خود سعی بر یافتن معادل مناسب برای اصطلاحات دینی داشته و تا حد زیادی در این امر موفق بوده و در مواردی که از یافتن معادل عاجز مانده است، توضیحاتی را در حاشیه ارائه می‌دهد. در بحث از مشترک لفظی، عموماً سیاق کلام را در نظر دارد، اما در برخی موارد از سیاق غافل شده است. همچنین، برای ترجمۀ استعاره، عملکرد یکسانی نداشته و از شیوه‌های گوناگونی بهره برده است.

هدف انجام این پژوهش بررسی شیوه‌های شش‌گانة اصلاحِ رفتار به ترتیب شامل: 1. پیشگیری؛ 2. عفو و صفح؛ 3. انذار؛ 4. ملامت؛ 5. طرد و 6. عقوبت، در «تربیتِ تأدیبی» با توجه به آیاتی از سورة یوسف است. روش تحقیق در شناختِ واژگانِ اصلی، روش تحلیل مفهومی و در استنباطِ شیوه‌هایِ اصلاحِ رفتار، روش استنتاج است. متنِ مورد مطالعه، آیاتِ چندی از سورة یوسف است که شیوه‌های اصلاح رفتار را از جانب یعقوب نبی (ع) نسبت به فرزندان خطاکارش نشان می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که شیوه‌های اصلاح رفتار، اساساً، صورتی تأدیبی دارند و از مراحل ملایم و هماهنگ با طبیعت متربّی شروع شده و به مراحل سخت، از لحاظ تحمّلِ روانی برای او منتهی می‌گردند. ترتیبِ آیات نشان می‌دهد که یعقوب نبی (ع) از چهار مرحلة اول، در اصلاح بدرفتاریِ پسرانش استفاده کرده است، اما دو مرحلة بعدی یعنی طرد و عقوبت در آموزه‌های اخلاقی و تربیتی وی کاربردی ندارند. همچنین شیوه‌های ضمنی چون: تفهیمِ خطا، هشیاری، رفتارِ حکمت‌آموز از جانب مربّی؛ دادنِ حقِ انتخاب، ابتکار و میدانِ عمل به متربّی و در نهایت استفاده از زبان تلویحی بین اعضای خانواده، از روش‌های مؤثّر در اصلاح رفتار است.