جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به مفهوم فرهنگ معیشت از منظر قرآن کریم روش صحیح کسب و مصرف را برای انسان، نمایان ساخته و او را با آموزه ­های قرآنی در این مقوله آشنا می ­سازد. از آنجایی که دو گروه عالمان و حاکمان در صلاح و فساد و سرنوشت جامعه بسیار تأثیرگذارند، مطالعه و تبیین مدل معیشتی و پیگیری اصلاح رفتار ایشان بر اساس فرهنگ قرآنی معیشت، ضروری بوده و موضوعی کاربردی است. در این نوشتار سعی شده است، آنچه لازمۀ کسب و مصرف در معاش علما و اُمراست از آیات و روایات استخراج و مؤلفه­ های فرهنگ معیشت شان بیان شود تا مطالبه ­گری از ایشان نیز با استنادات قرآنی و روایی میسّر گردد. هنگامی که مبلّغ دین لباس حاکم جامعه را بر تن کرده و زمامدار جامعه از قشر روحانیت باشد اهمیت موضوع مضاعف شده و وظایف ایشان در امور معیشتی به مراتب بیشتر خواهد بود. لذا پژوهش نظری پیش­رو، به روش تحلیلی- توصیفی، درصدد یافتن مؤلفه­ های فرهنگ معیشت حاکمان و مبلّغان دین و بررسی انطباق این دو قشر است.

در نظر ونزبرو متن قرآن متشکل از واحدهایی کوتاه و مجزاست که در طی فرایندی تدریجی بسط ‌یافته‌اند و کنار هم قرارگرفته‌اند. با این فرض هدف از تحلیل ادبی متن قرآن شناختن این واحدهای مستقل، که ونزبرو آن‌ها را بیانات پیامبرانه می‌نامد، و بررسی فرم‌های مرتبط با آن‌ها و مراحل تاریخی گسترش آن‌هاست. در این راستا وی برای نمونه به تحلیل تحریر‌های مختلف داستان‌ شعیب در قرآن می‌پردازد و تحریر‌های مختلف این داستان‌ را نمایانگر وجود سنت‌های مختلف و مستقل در قرآن می‌داند که تفاوت در الگوی روایت در این تحریر‌ها ریشه‌ در اختلاف و استقلال آن سنت‌ها از یکدیگر دارد. به‌زعم ونزبرو این تفاوت به گونه‌ای‌است که بیش از یک نسل برای پدید آمدن آن لازم ‌است و از این امر به‌عنوان شاهدی برای تدوین دیرهنگام متن نهایی قرآن، یعنی اواخر قرن دوم، استفاده‌ می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی-انتقادی به تبیین و ارزیابی تحلیل ادبی ونزبرو از آیات مرتبط با داستان شعیب در قرآن و نتایج آن می‌پردازد و نشان‌می‌دهد که تحلیل ونزبرو بر پایۀ فرض‌هایی کلی استوار است که اعتبار آن‌ها محل مناقشه‌است.

در معناشناسی «لِسَانَ صِدْقٍ» در قرآن کریم، با هدف حل برخی مشکلات پیرامون تفسیرِ این ترکیب قرآنی بافتارِ دو آیۀ مربوط به آن مورد بررسی قرار گرفته است. این ترکیب قرآنی در دعای حضرت ابراهیم علیه السلام با دو قیدِ تکمیلیِ «لِی» و «فِی الآخِرین» همراه شده است: مفسران با هدف سازش دادن بین این دو قید، واژۀ «لِسَانَ» را به معانی مجازیِ «ستایش»، «یادکرد» و حتی در موردی آن­را به معنای «شهرت» دانسته­اند، اما این معانی شاهد یا قرینه­ای از قرآن کریم ندارند. حرف «فِی» در قیدِ تکمیلیِ «فِی الآخِرین» به معنایِ «حَولَ (درباره)» است و معناشناسی ترکیبِ «لِسَانَ صِدْقٍ» نشان می­دهد که واژه «لِسَانَ» در آن می­تواند به معنایِ «کلام» یا «زبان» باشد؛ در احتمال نخست این ترکیب به کلامی که حاملِ وعده­ های پیامبرگونه و صادق دربارۀ پسینیان است، ارتباط پیدا می­کند و در احتمال دوم بر زبانی که بیان کنندۀ وعده­ های پیامبرگونه و صادق دربارۀ پسینیان است، دلالت دارد.

مطالعۀ مخطوطاتِ فراوان و متنوع قرآنی به جامانده از ایرانیان در طی ادوار مختلف به عنوان مستندی تاریخی از سرگذشت و سیر تحول قرائات می‌تواند به ارائۀ تصویری روشن­تر از تاریخ انتقال متنِ قرآنی و تاریخ شیعه در منطقۀ جغرافیایی مهم و پهناوری از جهان اسلام یعنی ایران، منجر شود. این مقاله با مطالعۀ بیش از 40 قرآن دست‌نویس مربوط به ایران پس از حملۀ مغول و به ویژه، دوران صفوی به عنوان نخستین حکومت ملی و شیعه در ایران پس از اسلام، درکنار بررسی دیگر مستندات تاریخی از سرگذشت قرائات در ایران نشان می‌دهد که درپی حملۀ مغول به ایران درخشش و تأثیر‌گذاری محافل قرائی ایران، همچون محافل کهن خراسانی، رو به افول نهاده و بعدها این محافل به تدریج تحت تأثیر محافل قرائی تثبیت شده در خارج از ایران، با پذیرش قرائات هفتگانه یا دهگانۀ رسمی دوباره پا گرفته‌اند. تصویری که از بررسی قرآن‌های خطی ایرانی دوران صفوی از قرائات مطلوب ایرانیان شیعی و نحوۀ ثبت آن در مصاحف آن روزگار به دست می‌آید، نشان می‌دهد هرچند قرائت عاصم به‌طور چشم‌گیری نسبت به دیگر قرائات ارجحیت داشته، اما برخلاف عثمانی در ایران ترجیح مطلق بر روایت حفص از عاصم نبوده است. نه تنها حضور پررنگ روایت ابوبکر شعبه از عاصم به عنوان دومین قرائت مطلوب ایشان در بسیاری از قرآن‌های خطی دیده می‌شود، بلکه گاه روایت او به عنوان روایت اصلی و مرجّح بر روایت حفص، در قرآن‌ها ثبت شده است.

خط ­شناسی بخش مهمی از مصحف­شناسی است که می­تواند در برآورد زمان و مکان کتابت یک مصحف نقشی تعیین­ کننده ایفا نماید، اگر این مهم با باوری نادرست همراه شود، برآورد زمان و مکان کتابت برخی مصاحف نیز با قضاوت نادرست همراه گشته و از این رهگذر نتایج و سپس شبهه­ هایی در بارۀ تاریخ قرآن کریم پدید خواهد آمد؛ یکی از این باورهای نادرست پیرامون خطی کهن به نام «مایل» رخ داده که پژوهشگران امروزی با نام «حجازی» از آن یاد می­ کنند؛ مقالۀ حاضر با مراجعه به اسناد روشن می‌سازد که خاستگاه خط یادشده، شام بوده و پس از انتقال به برخی دیگر از سرزمین­ها و پیش از پایان قرن نخست هجری رو به افول نهاده؛ این دستاورد تعیین زمان و مکان کتابت برخی مصاحف بسیار کهن را دگرگون نموده و مانع پدید آمدن شبهه­ های پیرامون تاریخ قرآن کریم خواهد شد.

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت مصادیقی ذکرشده که متعلَّق خمس قرار می‌گیرند. یکی از این متعلقات، رِکاز است. پژوهش­ های صورت گرفته در این زمینه، بیشتر جنبۀ فقهی دارند و نگاه تاریخی و تطبیقی ندارند. در منابع شیعی و اهل سنت دو دسته روایت راجع به رکاز نقل‌شده است. یک دسته رکاز را به‌طور مطلق ذکر کرده‌اند. در این دسته از روایات قرینه‌ای که نشان‌دهندۀ مفهوم رکاز باشد، وجود ندارد. دستۀ دوم روایات متعددی از پیامبر(ص)، برخی صحابه و تابعان در اهل سنت و نیز از امامان شیعه(ع) نقل‌شده که دارای قرائن درون‌متنی است که به کمک آن‌ها می‌توان تا حدودی به فهم رکاز نزدیک شد. رکاز در شیعه به معانی معدن، هر چیز با ارزش پیداشده، هر نوع مال بلااستفاده، مسکوکات رایج و در اهل سنت به معانی معدن، گنج‌های قدیمی و دفینه‌ها آمده است. عمده اختلاف روایات در مفهوم رکاز، به نوع برداشت لغوی این واژه برمی‌گردد.

به باور جان بُرتُن قرآن در زمان پیامبرخداd و توسط خود حضرت گردآوری شده است؛ از این‌رو، روایات جمع قرآن همگی جعلی هستند. وی انگشت اتهام خود را‌ به‌سوی فقهای اهل­سنت گرفته و زمان جعل را نیمۀ اول قرن سوم دانسته است. این مقاله درصدد است با تاریخ‌گذاری روایت «رجوع حذیفه‌ به‌عثمان و پیشنهاد توحید مصاحف» که به‌باور برتن از نخستین روایات جعل‌شده در این موضوع است، نشان دهد آیا ادعای این مستشرق انگلیسی توسط روشی‌که خود مستشرقین ابداع کرده‌اند، تأیید می‌شود یا خیر؟ مطابق این تحقیق، هرچند این روایت از مشکلاتی همچون منفرد بودن طریق و نامشخص ‌بودن راوی اصلی رنج می‌برد، اما حتی بر مبنای افرادی هم‌چون شاخت و ینبل نیز هیچ دلیل قاطعی مبنی بر جعلی ‌بودن آن، به‌ویژه در زمان مورد ادعای برتن وجود ندارد. چنان­که بررسی متن نقل‌های مختلف این حدیث نیز مؤید این مدعا می‌باشد.

نظریۀ انسجام متنی هلیدی و حسن، یکی از مقوله‌های مهم زبان‌شناسی معاصر است که برخلاف نظریات صِرف ساخت‌گرایی، توجه مهمی به ساختارهای زبانی در بافت موقعیتی دارد و به واسطۀ آن می‌توان نتایج قابل تأملی را در زمینۀ میزان انسجام متن ارائه داد. در نظرگاه آنان، عوامل انسجام متن در سه دستۀ دستوری، واژگانی و پیوندی قرار می‌گیرد. در پژوهش حاضر، ابعاد سه‌گانۀ انسجام در خطبۀ 181 نهج‌البلاغه، بررسی شد؛ به طوری که انسجام دستوری با بسامد 44 درصد، بیشترین سهم انسجام را در خطبه داشته است و انسجام واژگانی با بسامد 43 و انسجام پیوندی با بسامد 13 درصد به ترتیب در جایگاه بعدی اهمیت قرار دارند. این فراوانی نشانگر آن است که برجستگی کلام امیرالمؤمنین، علاوه بر محتوای ژرف آن، مرهون کاربست هوشمندانۀ عوامل پیوندسازی است که از این همایش و تفکر در کنه معانی و مضامین آن حاصل می‌گردد و از عظمت جایگاه آن پرده برمی‌دارد.

تاریخ نشان می‌دهد که از دیرباز تا کنون، یکی از روش­های مبارزه با قرآن کریم، تولید و ترویج شبهاتی علیه این کتاب آسمانی بوده و در این راستا مخالفان از هیچ کوششی دریغ نکرده اند و تألیفات متعددی در این حوزه نگاشته شده است. از جمله این تألیفات، کتابی با عنوان "نقد قرآن" است که در بخشی از آن، با مبنای انکار هرگونه اعجاز برای قرآن کریم و با استناد به اسناد تاریخی، درستی پیش­گویی قرآن کریم در مورد پیروزی رومیان بر ایرانیان انکار گردیده و آن را نه یک معجزه، بلکه اشتباهی تاریخی برشمرده ­است. پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی با گرایش انتقادی و بر اساس منابع کتابخانه­ای انجام شده، در صدد بررسی این ادعا و نقد آن است و می‌کوشد، بطلان ادعای مخالفان را اثبات و از نظریۀ اعجاز قرآنی دفاع نماید. این نگاشته، نشان می­دهد که ادلۀ نویسندۀ کتاب نقد قرآن نه تنها موجب انکار اعجاز در قرآن کریم نیست، بلکه جلوه­ای از حقانیت آن را نیز به اثبات می­رساند.

نقدهای مخالفان به قرآن از دیرباز به صورت‌های مختلف طرح، و متقابلاً با جواب دانشمندان مسلمان روبه‌رو شده‌است. در این میان، ساختارهای ادبی قرآن، حجم بسیاری از شبهات را به خود اختصاص داده‌ که از این شبهات، برخی مرتبط با استعمال ساختار جمع برای مدلول مثنی است. «بازگرداندن ضمیر جمع به مرجع مثنی» در آیات 18 حج و 9 حجرات؛ همچنین «آوردن واژۀ جمع به جای مثنی» در آیات 4 تحریم و 38 مائده اهمّ شبهات مطرح شده در این باره است. مقالۀ پیش‌رو در صدد پاسخ به شبهات فوق برآمده و نیز به دنبال این است که در چه مواضعی ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به کار رفته و چه تحلیلی برای این کاربرد‌ها از منظر زبان‌شناسی می‌توان ارائه‌کرد؟ علاوه بر پاسخ نحویان سنتی از جمله «کراهت اضافه دو واژه مثنی» که مبتنی بر آموزه‌های نحوی و بلاغی است، این شبهات از منظر دستور تطبیقی زبان‌های سامی نیز قابل نقد و پاسخ‌گویی‌اند. چه اینکه با مطالعۀ زبان‌های خویشاوند عربی، نظیر: عبری، سریانی و دیگر زبان‌های سامی، مشخص می‌گردد که در این زبان­ها ساختار مثنی به عنوان یک ساختار صرفی مورد استفاده نبوده و ساختار جمع جایگزین آن شده ‌است. در این زبان‌ها، تنها نمونه‌هایی محدود از واژگان با علامت مثنی یافت می‌شوند. در آیات بسیاری از قرآن نیز، با وجود اینکه کاربرد مثنی مطابق با قواعد مربوطه صورت گرفته، با مطالعۀ ساختارهای منحصر‌به‌فرد مثنی، نمایان می‌شود که این ساختار در زبان عربی قرآنی، وضعیتی منعطف دارد و در برخی کاربردها همانند دیگر خویشاوندانش به سمت ساختار جمع گرایش‌ یافته ‌است. کاربرد ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به دسته‌های زیر قابل تقسیم است: «استفاده از فعل جمع برای مثنی»، «استفاده از ضمیر جمع برای مثنی»، «استفاده از قید مخصوص جمع برای مثنی»، «استفاده از واژۀ جمع برای مثنی در حالت اسمی» و «استفاده از وصف جمع برای مثنی».