جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت راویان مشترک در أسناد مشکله، همواره یکی مهمترین دغدغه­های رجالیان است. یکی از پربسامدترین راویان مشترک «أحمد بن محمد» است، این نام در مقطع زمانی صحابۀ امام جواد(ع) تا امام حسن عسکری(ع) در بین سه راوی مشترک است که عبارتند از: أحمد بن محمد بن خالد برقی، أحمد بن محمد بن عیسی أشعری قمی و أحمد بن محمد بن سیّار. دو راوی نخست از بزگان راویان ثقۀ شیعه به شمار می‌روند، اما «أحمد بن محمد بن سیّار»، از راویان غلات و فاسد المذهب است. در این پژوهش با استفاده از روش مطالعۀ تاریخی و رجالی دربارۀ شخصیت سیّاری و مقایسۀ تطبیقی مشایخ و راویان او با أحمدبن‌محمدبن‌خالد برقی و أحمد بن محمد بن عیسی أشعری قمی، احتمال سیّاری بودن أحمد بن محمد در ارزیابی سندی روایات، مورد بررسی قرار می­گیرد.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پس از تفسیر آیات به گزارش و تبیین روایات پرداخته است. علامه بخشی از روایات را گزینش و گزارش کرده است. ضوابط روی‌گردانی از نقل برخی روایات یا همان رویکردهای سلبی به ‌تصریح یا تلویح در المیزان آمده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دست‌کم دوازده رویکرد وجود دارد: 1. عدم گزارش روایات مخالف با سیاق؛ 2. اجتناب از نقل روایات غیرمرتبط با آیه؛ 3. اجتناب از نقل روایات غیر مؤثر در فهم آیات؛ 4. اجتناب از نقل روایات مخالف با دیدگاه تفسیری؛ 5. اجتناب از نقل روایات مشابه؛ 6. قلّت گزارش روایات فقهی؛ 7. اجتناب از گزارش روایات اسباب نزول دال بر جری و تطبیق؛ 8.پرهیز از گزارش گستردۀ روایات قصص قرآن؛ 9. عدم ذکر روایت به دلیل مخالفت با قرآن؛ 10. عدم نقل روایت به دلیل مخالفت با عقل؛ 11. عدم نقل به دلیل احتمال جعل در آن؛ 12. عدم نقل روایت به دلیل ادراج در آن.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل و ارزیابی اشکال­های ذهبی دربارۀ حدیث یوم­الدار نگارش یافته است. حدیث یوم­الدار ناظر به رخدادی اعتقادی است که در نخستین مراحل دعوت نبوی روی داد و شیعه آن­را به عنوان سندی در حقانیت امیرالمؤمنین (ع) برمی­شمرد. ذهبی از علمای اهل سنت با طرح چند اشکال حدیث را باطل دانسته است. اهمیت تحقیق از دو حیث قابل بررسی است؛ نخست؛ اهمیت حدیث یوم­الدار و توجه به امر جانشینی پیامبر (ص)؛ دوم؛ شخصیت علمی «ذهبی» که علاوه بر تاریخ­نگار، از او به عنوان حدیث­شناس یاد شده است. حاصل این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی نگارش یافته، آن است که ایرادهای سندی و دلالی ذهبی بر پایۀ مبانی رجال و درایۀ اهل‌سنت مخدوش است و حدیث یوم­الدار با محتوای مرجعیت­بخشی به امیرالمؤمنین(ع) در امر خلافت رسول خدا(ص)، مورد تأیید اندیشمندان اهل سنت است.

تبیین مفاهیم کلیدی سوره به منظور نشان­دادن انسجام معنایی آن یک امر اساسی و در عین حال چالش­برانگیز است. غالب مفسرین برای این منظور از روش­های کیفی استفاده می­کنند که می­تواند از گرایش­های نظری و ذهنیت فردی متأثر گردد. تحلیل مبتنی بر پیکره با روش­های کمّی و آماری می­تواند به­طور نسبی ادلّۀ عینیی مصون از تأثیرات مذکور، در جهت پیشبرد تحلیل کیفی فراهم کند. در این تحقیق با استفاده از تحلیل پیکره، واژه­های کلیدی یک سوره را شناسایی کرده و سپس با واکاوی معانی آن­ها و مفاهیم کلیدی مرتبط، الگوی منسجمی از آن­ها ارائه می­دهیم. در این تحقیق با بررسی موردی سورۀ شوری نشان خواهیم داد؛ علاوه بر مفهوم «وحی و رسالت» که توجه مفسرین را به خود معطوف نموده­، سوره در لایه­های بالاتر خود به مفاهیم «قدرت و اختیار مطلق» خداوند و «ولی بودن» وی اشاره دارد و مفهوم «وحی و رسالت» در حقیقت از مصادیق تحقّق مفاهیم فوق می­باشد.

جیمز بلامی، استاد اسبق ادبیات عرب در دانشگاه میشیگان و از بزرگترین مدعیان «نقد متنی» و اصلاح متن رسمی قرآن، با استناد به روایتی ازامام علی علیه السلام مبنی بر این که ایشان پس از استماع آیۀ 29 سورۀ مبارکۀ واقعه «و طلح منضود» وجود کلمه «طلح» را در قرآن‌کریم استبعاد نموده و علی­رغم درخواست راوی، تغییر قرآن را مخالف مصلحت دانسته‌اند، این روایت را حمل بر وجود قطعی اغلاط، در متن قرآن نموده، و معتقدند به طور خاص مفسران از صحابه، از جمله امام علی علیه السلام وجود اغلاط در متن قرآن کریم را قطعی می‌دانستند. از آنجا که روایت مذکور، یکی از دلایل جیمز بلامی جهت تأیید پیش­فرض وجود اغلاط در قرآن کریم است، پژوهش حاضر به بررسی سندی ودلالی آن می­پردازد تا نشان دهد استناد به آن، تا چه میزان علمی و قابل وثوق است. برای این منظور، از منابع معتبر و دسته اول تفسیری، رجالی و تاریخی استفاده شده و به اقوال قرآن­شناسان شهیر اسلامی نیز توجه شده است. ضمناً از آنجا که مسئلۀ وجود اغلاط قرآنی، امری بسیار مهم است و آثار بس خطیری در پی دارد، باید دید دلایل جیمز بلامی، دارای دقت و استحکام علمی هست یا ادعای او پیش­فرض نادرستی است که فاقد دلایل کافی است و در نتیجه، استدلالات بعدی او و اصلاحاتی که ارائه می‌دهد، مخدوش و غیر علمی است.

از مباحث مهم در تفاسیر قرآن، بحث محکم و متشابه است. یکی از عرفا و مفسرین غرب اسلامی در سدۀ ششم هجری، ابن‌برّجان است. این پژوهش به دنبال بررسی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ محکم و متشابه است. روش این پژوهش، اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن‌برّجان معنای اولِ متشابه، تفصیلِ محکم است. مبنای او در این معنا، سلسله ‌مراتب وحی الهی و نزول آن است که عبارت است از: ام‌الکتاب (یا همان کتاب ‌مبین و لوح‌ محفوظ)، حروف مقطعه و قرآن. معنای دوم متشابه عبارت است از شبیه ‌بودن آیات با یکدیگر در اعجاز و حقانیت، شباهت آیات قرآن با آیات کتاب ‌مبین و شبیه ‌بودن برخی آیات قرآن با برخی دیگر که منجر به اشکال و تحیر در خواننده می‌شود. از نظر ابن‌برّجان حروف مقطعه از جهتی محکم‌ و از جهتی متشابه هستند. همچنین شباهت‌ها و شواهد لازم برای تأثیرپذیری ابن‌برّجان از دیگران یافت نشد و به نظر می‌رسد دیدگاه او دربارۀ محکم و متشابه مبتنی بر دریافت و اجتهاد خود او از آیات قرآن و روایات نبوی است.

شوکانی از علمای متاخر و پرکار اهل­سنت است که در کتاب «الفوائد المجموعه فی الاحادیث الموضوعه»، به بررسی احادیث موضوعه پرداخته ‌است. او در کتاب حاضر علی‌رغم تلاش در رد موضوع انگاشتن برخی احادیث، نسبت به برخی دیگر به گونه‌ای حکم به وضع نموده ‌است که اساساً نمی‌توان نام موضوعه را بر آن احادیث اطلاق نمود. در پژوهش حاضر تلاش برآنست با روش تحلیل محتوایی، روش‌ها و ملاک‌های تشخیص احادیث موضوعه را در کتاب مذکور استخراج نموده و به بررسی و نقد آن‌ها پرداخته شود. نتایج حاکی از آنست که شوکانی در تشخیص احادیث موضوعه عمدتاً به نقد سندی، آن هم در قالب نقل اقوال پرداخته، گرچه رگه‌هایی از نقد محتوایی نیز به صورت محدود در ارزیابی‌های او به چشم می‌خورد که سنجش‌های او در هر دو حالت با خطاهایی مواجه بوده‌ است؛ ضمن اینکه عملکرد او در این زمینه رویۀ ثابتی نداشته و گاهی میان قول و عمل او تناقضاتی مشاهده می‌شود.

از لات، عُزّی و منات در قرآن، یک‌بار در آیات سورۀ نجم یاد شده‌ است: «أَفَرَءَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی / وَ مَنَوة الثَّالِثَة الْأُخْرَی» [النجم: 20-19]. از آنجا که این الهگان دارای کارکرد ثبوتی در نظام توحیدی قرآن نبوده‌اند عملاً زمینه­ای برای تداوم و بسط نیافته‌اند. نوشتار حاضر با کاوش در دیرینۀ این الهگان و بازسازی کارکردهای کهن‌شان می‌کوشد بافت معنایی آیات قرآنی مرتبط با آن­ها را تبیین کند. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است: ایزدبانوان (لات، عُزّی و منات)، در دوره‌های مختلف تاریخی چه کارکردهایی داشتند و هر یک از این­ها در کاربردهای قرآنی تا چه حد بازتاب پیدا کرده‌اند. مطالعات دربارۀ جنبه‌‌های نمادشناسی لات، عُزّی و منات نشان می‌‌دهد که این الهگان در فرهنگ عربی نه فقط به مثابه خدایگان رجا و امید که به عنوان الهگان خوف هم تقدیس می‌شدند. در مجموع می‌توان با تکیه بر مستندات تاریخی ادعا کرد که در ترکیب آیات سورۀ نجم، به این خصلت‌های دوگانه تلویحاً اشاره شده‌ و تماماً به الله، خدای یکتای اسلام بازگردانده شده‌اند.

گاهی یک لفظ در لفظ دیگری درآمیخته می­گردد و دو معنا را با خود همراه می­سازد که نحویان و مفسرین به آن تضمین نحوی گفته­اند. این پدیدۀ نحوی به لحاظ نقشی که در ترجمه و تفسیر قرآن دارد، همواره در ذیل تفسیر آیات شریفه، مورد توجه مفسران و پژوهشگران قرآنی قرارگرفته است. در این مقاله پدیدۀ تضمین نحوی بنابر جایگاه، کارکرد و نقش آن در تفسیر مجمع‌البیان در سه نوع فعلی، اسمی و حرفی مورد بررسی قرارگرفته است. رهاورد این پژوهش، معطوف به این حقیقت است که طبرسی همچون نحویان، تضمین را پذیرفته و از آن به عنوان تعلیل نحوی در لازم و متعدی بودن افعال و همین­طور بالعکس، نوع اعراب توابع مشتقات و مبنی بودن اسماء فعل و ادات شرط در تفسیر خود استفاده کرده است؛ ولی اصطلاح تضمین نحوی را اصلاً به کار نمی­گیرد، بلکه از اصطلاحات جایگزین یعنی «أی، معنا»، برای این پدیدۀ نحوی استعمال کرده است. ناگفته نماند که این مفسر بزرگ تنها به تضمین نحوی برخی آیات اشاره ‌کرده و برخی از مصادیق تضمین نحوی در تفسیر از دید تفسیری او پنهان مانده است که این خود خطای تفسیری را به همراه دارد.

آیۀ 23 سورۀ احزاب، از آیات‌ با کارکرد اجتماعی ویژۀ قرآن است. مشهور مفسران چون «مِن» را در این آیه «تبعیضیه» شمرده‌، و از سویی چون بر محوریت جنگ خندق در این آیه تأکید و درنگ نکرده‌اند، در برداشت ایشان، انسجام‌ محتوایی (معنایی) این آیه با آیۀ قبل، دچار ابهام شده است. از این­رو پژوهش پیش­رو در پی‌ بررسی انسجام معنایی این آیۀ شریفه با سیاق آن برآمده تا ظرایف پیام اجتماعی آیه به درستی آشکار شود. این جستار به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، با واکاوی شیوۀ زبانی «تجریدِ» با حرف «مِن» و یافتن‌ نمونه‌هایی نغز از آن در قرآن، تحلیلی نو از پیوند منطقی این آیه با آیۀ قبل ارائه داده است. در مجموع به­دست آمد این آیه در مقام تبیین آثار اجتماعی «ایمان» در برابر آثار «نفاق»، با سیاق و اطلاعات برون‌متنی خود، انسجامی کامل دارد و به شیوۀ زبانی «تجرید»، با بزرگداشتِ مقاومتِ یاران پیامبر(ص)، عامل ایستادگی دلیرانۀ آن­ها در برابر احزاب دشمن را «ایمان» ایشان برمی‌شمارد.