جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پا‌به‌پایِ سیر تاریخیِ دغدغه تربیت انسان، ارتباط او با خدا، خود، دیگران و طبیعت نیز به­عنوان ‌زمینه رشد عقلانی و منش اخلاقی مطرح­بوده­است. متون منظوم ادب فارسی سرشار از مفاهیم اخلاقی و ارزش­های والای تربیتی است که دو اثر گران­سنگ ادبیات عرفانی یعنی حدیقۀ سنایی و منطق­الطیر عطار از امهات آن محسوب­می­شود. در مقاله حاضر به بررسی اخلاق و ارتباط چهارگانه بشری در این دو اثر پرداخته­ایم. روش پژوهش کتابخانه­ای و نوع تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. نتیجه به­دست­آمده از پژوهش این است که ارتباط انسان برپایۀ وحدت وجود در منطق­الطیر نسبت به حدیقه بارزتر و بیشتر است؛ این مسئله به نوع ماهیت این دو اثر بازمی­گردد. در حدیقه سنایی رابطة انسان با خدا بیشتر بر مبنای رابطة «وجودشناختی» و «خدا- بنده» استوار است که نتیجه آن می­شود که فضای خوف­(از عقوبت الهی در انجام تکلیف) و ترک مالکیّت، بیشتر بر رابطة انسان با خدا استوار باشد تا رابطة عاشق و معشوق که در منطق­الطیر عطار نمایان است. در منطق­الطیر پیوندی که از راه عشق با معشوق حاصل­می­کند چنان است که او را با تمام کائنات، با تمام آنچه ماورای کائنات و با تمام آنچه برتر از کائنات تصور می­شود، پیوندمی­دهد

زن در اشعار مولانا از سویی نماد عشق الهی، روح، جان، زمین و رویش است و از سوی دیگر، نماد جسم، نفس، دنیا و حرص است؛ سیمای دوگانه زن، نمودی از دوگانگی روح و جسم انسان است که بیانگر ابعاد نورانی و ظلمانی هستی است. زن نماد تجلی حق است و همزمان نماد نفس و شیطان و زمین. نمادها بازگوکنندة عقاید نمادپردازان است. ازآنجاکه عقاید اجتماعی و نیز نگرش مولانا به زن، دارای دو جنبة منفی و مثبت است و از سوی دیگر، زن نیز دارای ویژگی‌ها و ابعاد مختلف است، نماد وی در اشعار مولانا، مدلول‌های متعدد و گاه مخالف پیدامی‏کند که به آن­ها اشاره­خواهیم­کرد.

معروف و منکر از جمله اموری است که همواره مورد توجه شریعت قرارداشته و بر هیچ اندیشمندی جایگاه و نقش کلیدی آن ، به­منظور تحقّق احکام و فرامین الهی پنهان و پوشیده­ نیست. در این میان ، آنچه بیش از پیش مورد توجه محققان و اهل قلم قرارگرفته­است ، نگاه سنتی به مسئله امر به معروف و نهی از منکر و ذکر مصادیق مختلف و بررسی آثار و پیامدهای اجتماعی آن بوده­است و اما آنچه نادیده­انگاشته­شده، تأویل معروف و منکر و به عبارت دیگر مصداق اتّم و اکمل و به دیگر سخن تأویل اعظم این دو پدیده می­باشد .بدین منظور، این مقاله درصدد بررسی معروف و منکر از منظر تأویل خواهدبود. نگارندگان بر این باورند که محقّق گشتن معروف- با تعریف و تأویلی که از آن ارائ­ می­شود- خود زمینه­ساز بروز و ظهور تمام مصادیق معروف خواهدبود و در مقابل، ‌انکار چنین معروفی،‌ به انکار دیگر معروف­ها و امر به تمام منکرها خواهدانجامید. بدین منظور ابتدا بحثی کوتاه درباره تأویل و رسوخ در علم خواهیم­داشت و به دنبال آن به بررسی تأویل از منظر عرفا و فلاسفه و انواع تأویل به روایت «نعمانی» و به نقل از امیرالمؤمنین (ع) همت خواهیم­گمارد و پس از آن بخشی از این انواع تأویل را که در ارتباط با موضوع مورد بحث است، مورد توجه قرارخواهیم داد.

مفهوم رهبانیت از عناصر مهم گرایش‌‌های صوفیانه جهان اسلام است و بالتبع در منظومه فکری عرفانی ابن‌‌عربی نیز جایگاه ویژه‌‌ای دارد، لذا در این مقاله این مفهوم بررسی و نسبت آن با منظومه عرفانی ابن‌‌عربی سنجیده­می‌‌شود. نتایج تحقیق نشان­داد که رهبانیت در اندیشه ابن‌‌عربی پیوند وثیقی با کشف و مشاهده دارد که محور نظام عرفانی وی است. از نظر وی رهبانیت طریق و مسیری است که موجب تسریع در دستیابی به مشاهده می‌‌شود و بدین­سان سالک را در فنا فی­الله یاری­می‌‌رساند. ازاین‌‌رو برای مشاهده مراتبی قائل است که هر مرتبه با مرتبه‌‌ای از وجود تناسب­دارد. ابن­عربی رهبانیت را در عزلت، سکوت، عبادت، بی­خوابی و گرسنگی می­داند و این­ها را مقدمه رسیدن به مقام برای هر سالک بیان­می­کند.

توماس مرتن در سال 1959 با اسلام و آموزه­های دینی آن آشنا شد؛ مواجهه او با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. زمانی که مرتن با مسلمانان و دانشجویان اسلامی ارتباط برقرارکرد، زمانی از حیاتش بود که عرفان و حیاتِ روحانی برایش پررنگ­ترین دغدغه­های ذهنی به­شمارمی­آمدند. او با مطالعه اشعار صوفیانه با آثارِ شوان[1] و گنون[2] آشنا شده­بود؛ تاثیرگذارترین شخص در آشنایی مرتن با اسلام شخصی به نام لویی ماسینیون بود. توماس مرتن در سال‌‌های پایانی دهه 50 با اسلام و آموزه‌‌های آن آشنایی­یافت؛ آشنایی و مواجهه‌‌ وی با اسلام از طرق متعددی شکل­گرفته­است. از این راه‌‌های آشنایی مرتن می‌‌توان به مواجهه و مطالعه‌‌ متون اصلی دین اسلام از جمله قرآن و همچنین دیدار و مکاتبه با شخصیت‌‌های مسلمان (صوفی) در طول حیاتش اشاره­نمود. مرتن تأثیرات زیادی از اسلام پذیرفت و آشنایی او با اسلام در غنابخشی اندیشه‌‌های دینی و عارفانه‌‌اش نقش بسزایی داشته­است؛ از مهم‌‌ترین تعالیم تصوف که مرتن آن را اخذکرده­است می‌‌توان به این آموزه اشاره­نمود که تمامی انسان‌‌ها می‌‌توانند با دنبال­کردن ایمان و اعتقادات خویش و نگریستن در نشانه‌‌های شخصی خداوند در هرچیزی به شناخت خدا و علم به او دست­یابند.

خداوند سبحان جهت تبیین قرآن مبین، همزمان با نزول آن، مهم­ترین و دقیق­ترین روش­های فهم آن را نیز بیان­فرمودند. در آیات 7 آل­عمران، 44 نحل، 59 نساء به این حقیقت اشاره­شده­است. از زیباترین و نغزترین اسلوب های قرآن در راستای تذکر و تفکر مخاطب، تمثیل­های قرآن است که با توجه به محتوای این تمثیل­ها، بررسی روش­های فهم عرفانی آن­ها برای برخی از مفسرین مهم و قابل­توجه بوده­است. آیه نور به­جهت محتوای سراسر تمثیلی از عمیق­ترین مثل­های قرآنى است که تبیین این آیه از منظر تفاسیر عرفانی، موجب فهم تمثیل­های آیه می­گردد. لذا در این پژوهش فهم تمثیل آیه نور از نگاه تفاسیر عرفانی بررسی­خواهدشد تا صحیح­ترین فهم­ها از تمثیل های این آیه از منظر عارفان قرآن، تبیین­گردد که به­واسطه این مهم، فهم­های ناصواب نیز مشخص­خواهندشد. در این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی ارائه­شده­است جهت نیل به این هدف از روش­های کتابخانه­ای، فیش­برداری و تحلیل اطلاعات نیز استفاده­شده­است تا مطالعه دقیقی بر روی این مسئله انجام­پذیرد. و دستاورد این تحقیق عبارتند از: کلمه نور در کتب آسمانی به­ویژه در قرآن کریم با قرابت­ها و اضافات مختلف بسیار ذکرشده­است که همه آن­ها به خداوند سبحان برمی­گردد.

در ادبیات عرفانی، عموماً قدم گذاشتن در راه طریقت با خروج از عادات روزمره محقق می­شود. مهمترین اصلی که جهان­بینی عارفان بر آن استوار است عادت­ستیزی و ترک عادت­های موروثی و نگاه کهن به هستی و خالق آن است، این خصیصه بارز به عارفان نوعی ویژگی منحصربه­فرد در نگرش عرفانی آنان بخشیده و حجم عظیمی از شعرهای شاخص و خصیصه عارفان را نیز به­وجودآورده­است. هدف از این تحقیق نیز، تبیین مراحل حصول عادت­ستیزی از نگاه ابن­فارض در اشعار عرفانی وی است که با روش توصیفی – تحلیلی انجام­شده­است. یافته­های تحقیق حاکی از آن است که از دیدگاه ابن­فارض عادت­ستیزی با مراقبه حاصل می­شود که مراقبه نیز یکی از مهمترین تمرین­های سلوک در بسیاری از نحله­های عرفانی است. ابن­فارض در پی غبارروبی از مفاهیم و پدیده هاست، به گونه­ای که با شناخت صفات جمال الهی، دیده مخاطبان را به روی واقعیات پشت غبار نشسته، بازنماید و از خواب غفلت و تقلید بیدارشان کند.

فانی خویی (متوفی 1225 ق.) عارفی شاعر و حکیمی جامع است که در آثار قلمی خود به­ویژه در دیوان اشعار، نشان­می‌دهد که مضامین عرفانی دلمشغولی همیشگی او بوده است و به همین دلیل به نکات دقیقی در عرفان نظری و عملی اهمیت می‌دهد و بیش از هر مفهومی از نظریۀ وحدت وجود با بیان‌های مختلف دفاع­می‌کند. سپس در پیروی از سبک خراسانی و عرافی و به تبعیت از سنایی و عطار و مولوی در زمینۀ عشق الهی هنرنمایی­می‌کند. سیر و سلوک صوفیانه را با مبارزه با نفس و اندیشۀ کثرت­گرایانه دنبال­می‌کند و با دیدگاهی، عرفانی به امام علی (ع) می‌نگرد و در مقامات عرفانی به فقر و همچنین فنا و بقا بیشتر اهمیت­می‌دهد. وابستگی خود را به عرفان شیعی به­صراحت بیان­می‌دارد و فلسلفۀ زندگی انسان را در عشق به محبوب ازلی ترسیم­می‌نماید. به همین دلیل این شاعر حکیم را می‌توان از عارفان بزرگ شیعه در ادبیات فارسی به­شمارآورد.

رمزگشایی اسرار نهفته در متون ماندگار، خرد پژوهشگران را به­چالش­می‌کشد تا با شیوه‌های نوین و پذیرفته­شده، این میراث‌های کهن، بازبینی و بررسی­شوند. یکی از راه‌های دسترسی به گفتمان غالب در این متون، تحلیل گفتمان از طریق استعاره‌های برجسته و پربسامد در آن است که لایه‌های پنهان تفکر پدیدآورنده اثر را آشکارمی‌کند. هدف از پژوهش حاضر، تحلیل گفتمان عرفانی شیخ عبدالقادر گیلانی است که در طول قرن‌ها برحوادث سیاسی و عقیدتی بخشی از جهان اسلام تأثیرگذار بوده­است که براساس تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین انجام­شده­است، بدین منظور استعاره پربسامد عشق در دیوان اشعار وی در چهارچوب نظری لیکاف و جانسون (1980) دربارۀ استعاره بررسی و از الگوی فرایند تشخیص استعاره گروه پراگلجاز (2007) برای دسته‌بندی استعاره‌ها در سطح توصیف استفاده­شد. پژوهش حاضر به­صورت کیفی بوده، درعین­حال، برای تحلیل داده‌ها در سطح توصیف از روش کمی و آماری از طریق نرم‌افزار SPSS نیز استفاده­شده­است. یافته‌ها حاکی از آن است که در گفتمان شیخ گیلانی رابطه مطلوب بنده با خداوند، رابطه عاشق و معشوقی است نه عابد و معبودی. او از استعاره‌ها نه برای زیبایی کلام، بلکه عینی­ساختن پیام خود و به­چالش­کشیدن عقیده حاکم آن زمان استفاده­کرده­است. گفتمان وی درویشانه، ساده و بدوی بوده و اصل آن بر پایه تساهل و تسامح است و یکی از دلایل گرایش به طریقت وی، نبودن آداب و اسقاط تشریفات ویژه و دست­وپاگیر بوده­است.

بیدل دهلوی تحت­تأثیر آموزه‌های عرفانی شیخ نظام‌الدین اولیاء است و از این جهت توجه به دین و عرفان در شعر او نمود دارد و اشعارش مملو از مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی – انسانی است. ضمن اینکه او به­عنوان یک شاعر آزاده و منتقد رفتارهای دین‌باوران را آسیب‌شناسی­کرده­است و با نقد آن رفتارها حتی ریاستیز و منتقدی صریح‌اللهجه‌ نامیده شده­است، او کوشیده حقیقت دینی و حیات را از رهگذر اندیشه‌ای آزاد کشف­کند و آنانکه دین را وسیلة ریا قرارداده‌اند و جمعی را به خود مشغول نموده و بازار ریاکاریشان گرم است و در نظر مردم محبوب و گاه مقبولند عوام­فریبی­شان را برملاسازد و مهم‌تر آنکه او از نظر بنیاد اندیشه و فهم هستی، جهان او، جهانی دینی است و از دریچة دین و فهم دینی به جهان نگریسته و زندگانی را معنا نموده و سخنانش می‌تواند راهگشای معنوی برای انسان که در این عصر اسیر تمدن مادی و ماشینی است باشد و آن پیش­گرفتن راه عشق و عرفان و فضایل اخلاقی است.