جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان، پدیده یا شاخه‌ای از تفکر انسان است که در میان افکار ملل دنیا به گونه‌های مختلف وجوددارد. هرملتی بنا به مَشرب‌ها و آمال نهایی خود، لباسی بر عرفان پوشانده، آن را بهترین و زیباترین تجلیگاه اندیشه‌های هنری ـ جامعه‌شناسی و فضیلت‌انگاری خود قرارداده­است. هنرهای زیادی در پیدایش و تکوین عرفان، نقش­دارند موسیقی یا هنرِ موسیقی، یکی از مهمترین آن­هاست که در عرفان ایران و جهان دیده­می‌شود. عرفا و متصوفة ایرانی از بدو پیدایش گرایش عرفانی، با موسیقی همراه بوده‌اند یا موسیقی را به خدمت گرفته‌اند تا بتوانند به زبان رمز و ایماء، سخن خود را در قالب عرفان و ارکان آن بزنند. عرفان ایرانی به عرفان مانوی، مسیحی، بودایی و نگرش اسلامی تکیه­دارد، بر این اساس در هر تفکر عرفانی، موسیقی، ابزارها، آلات، لحن‌ها، موسیقی‌دانان، نوازندگان و هنرمندانی حضوردارند که در هزارة عرفان ایرانی زیسته‌اند. شیوة بررسی در این مقاله، تحلیل محتوایی است که با استفاده از آن و تجزیه و تحلیل داده‌های متن، به ابعاد گوناگون سؤال‌های‌ طرح‌شده، پاسخ­­داده­شده­است.

حروفیه فرقۀ تأثیرگذار شیعی- عرفانی قرن هشتم و نهم هجری است که «فضل‌الله نعیمی» آن را پایه‌گذاری­کرد. پیروان فضل‌الله نعیمی، پس از کشته­شدن او، به تعلیم عقایدش پرداختند. «سیداسحاق» یکی از پیروان فضل‌الله و مروّج عقاید حروفی در خراسان است که در کتاب «محرم‌نامه» مهّم‌ترین عقاید حروفیان را تفسیرکرده­است. در این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی تحلیلی عقاید حروفیه در کتاب محرم‌نامه بررسی­شده­است. نتایج پژوهش نشان­داد که در این کتاب، اعتقادات حروفیه و برداشت‌های شخصی سیداسحاق، منعکس­شده­است. از اعتقادات حروفی، اعتقاد به امامت حضرت علی (ع) و فرزندان ایشان تا امام حسن عسگری (ع) بیان­شده­است. دور الوهیت با امامت حضرت مهدی (عج) آغازمی‌شود که همان «فضل‌الله» است و دخترش جانشین او است. جهان هرگز از وجود انسان کامل خالی نیست و متابعت از انسان کامل، واجب و عمل به­خلاف رضای او معصیت است. اعتقادها و برداشت‌های شخصی سیداسحاق اغلب از طریق تأویل بیان­شده­است. مهم‌ترین تفسیرهای او در مورد حضرت علی (ع) و جنگ‌های آن حضرت ذکرشده­است. رهایی انسان کامل از اغوای شیطان، کفر و شرک به دلیل تسلیم نبودن در برابر قائم مقام خدا، باقیه صالحه بودن دختر فضل‌الله و میزان بودن او برای سنجش اعمال بندگان خدا از دیگر تفسیرهای شخصی او در این کتاب است. به اعداد 28 و 32 نیز در این کتاب اشاره­شده ولی چندان مورد تأکید نیست.

امور معنوی، مقدس و دینی از اموری هستند، که همواره بشر برای فهم آن­ها ناچار از به­کارگیری استعاره است. این خاصیت ذهن بشر است که نمی‌تواند امور مفهومی و انتزاعی را بدون کمک­گرفتن از امور مصداقی و فیزیکی بشناسد. امروزه علوم شناختی از جمله زبان‌شناختی شناختی، بسیاری از استعاره‌های به­کاررفته زبان انسان را تحلیل­کرده و نشان­داده­است که انسان چگونه پاره از امور هستی را درک­می‌کند. هدف این پژوهش بررسی استعارة انسان‌مدارانه در مورد خداوند است، تا با رویکرد شناختی نشان­دهد چگونه خدا در ذهن دو تن از شاعران زبان فارسی، یعنی سنایی و عطار، مفهوم‌سازی شده­است. برای این منظور از دیوان این دو شاعر، تمام ابیاتی که در آن­ها اعمال و صفات انسانی برای خدا قیدشده، استخراج­گردیده و با نگاشت هرکدام در مقاله ذکرشده‌­است. نتیجه این پژوهش نشان­می‌دهد، در ذهن این دو شاعر به طور مشترک خدا: پادشاه، معشوق، صنعتگر، میزبان، ساقی و جنگجو است و علاوه‌بر این در ذهن سنایی خدا: آرایشگر، بنّا، نانوا، نویسنده، راهنما؛ و در ذهن عطار هم خدا: صیاد، شعبده‌باز، آئینه‌بند، فرمانده، بافنده و نقاش است. در این پژوهش چهره، میان/ کمر، زلف، لب، مردمک چشم، دهان و ... از اعضایی هستند که همراه با شواهدی برای اثبات استعارة بدن‌مندی از آن­ها استفاده­شده­است.

معرفت نفس، یکی از نیازهای مهم بشر است؛ مکاتب مختلف به نوعی، به آن پرداخته­اند. در عرفان اسلامی، توجه ویژه­ای به این مسئله شده­است؛ به نظر عرفا، انسان در پرتو معرفت نفس، به رشد و کمال می­رسد و نیل به معرفت خداوند، تنها از طریق معرفت نفس امکان­پذیر می­شود. عطار نیشابوری از جمله اندیشمندانی است که تلاش­کرده معرفت نفس را درونمایه آثار ادبی- عرفانی خود قراردهد. فهم نوع نگاه این عارف مسلمان به مقوله معرفت نفس می­تواند از یک سو، راهگشای پژوهش­های بعدی در این زمینه باشد، از سوی دیگر، به پرسش­های مطرح در این زمینه پاسخ مناسب ارائه­دهد. این پژوهش، مقوله «معرفت نفس» را از دیدگاه عارف بزرگ مسلمان، عطار نیشابوری، در منطق‌الطیر بررسی­کرده­است؛ برای این بررسی، روش توصیفی با تحلیل محتوا اختیارشده­است. برای گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه‌ای استفاده‌شده­است. از روش‌های توصیفی و استدلال عقلی، برای تحلیل یافته­ها، بهره­گرفته‌شده است. ابتدا، مروری کوتاه بر کتاب منطق­الطیر و اهمیت و جایگاه معرفت نفس در این اثر انجام­شده­است، انواع «خود» از دیدگاه عطار، رابطه معرفت نفس و معرفت الله، شیوه سلوک، کسب معرفت و وادی­های هفتگانه، خاصیت آینگی متقابل انسان و خدا، نفس امّاره و شیوه مقابله با آن در منطق­الطیرمورد بحث قرارگرفته­است.

پژوهش حاضر، با بهره­گیری از روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی سیمای نوع­دوستانه و ایثارگرانه امام علی(ع) در اندیشه عطار و مولوی پرداخته­است. مطالعه آثار آن­ها نشان­می­دهد که علت اقبال انسان امروزی به اندیشه­های آن دو، به تأکید آن­ها بر ارزش، حرمت و کرامت انسان برمی­گردد و مهمترین جلوه آن، دوست­داشتن آن­ها و خدمت­نمودن به آن­ها، یعنی نوع­دوستی است. آن دو در آثار خود، علاوه بر مدح صادقانه و پاک امام علی(ع) و بیان ویژگی­های وی، اشاراتی به حوادث مهم زندگی او دارند، که بیانگر شخصیت نوع­دوستانه و ایثارگرانه اوست که خدا درباره‌­اش می‌فرماید: «و برخی از مردم براى به‌دست­آوردن خشنودى خدا جان خویش را فدامی‌کنند». آن­ها امام علی(ع) را الگوی بزرگ فضایل اخلاقی، به­ویژه محبت، اخلاص، نوع دوستی و ایثار ستوده و مردم را به پیروی از او ترغیب نموده­اند. زیرا او، که به گفته عطار «کوه حلم و باب علم و قطب دین» است، اصل نخست در معاشرت با مردم را محبت، احترام و دوستی دیگران دانسته و خطاب به مالک می­فرماید: «قلب خویش را از مِهر مردم و دوستی و لطف آنان سرشار کن». درواقع سیره عملی زندگی ایشان احترام کامل و اعتماد به دیگران بوده است». مولوی نیز او را "افتخار هر نبی و هر ولی" دانسته و او را مولای همه زنان و مردان مؤمن می­خواند که همواره نوع­دوستی را یکی از اصول مهم تعالیم خود شمرده و قلبش مملو از دوست داشتن مردم و هدایت آن­ها بوده­است.

تأثیر محیط جغرافیایی بر نحوۀ تفکر و اندیشۀ انسانی امری قابل­توجه است. تصوف اسلامی با ورود به حوزۀ جغرافیایی ایران با چالش­های جدیدی مواجه­شد. عارفان و اندیشمندان ایرانی با خوانش جدیدی از دین و قرآن به­تدریج جهان اسلام را به سوی دوقطبی­شدن سوق­دادند. به دنبال آن تصوف عاشقانۀ مکتب خراسان در مقابلِ تصوف پای­بند به سنتِ مکتب بغداد قرارگرفت. کرانه­های این تقابل حوزه­های اندیشه، سیاست و اجتماع را نیز فراگرفت. اوج این تقابل در مرگ حلاج و نوع برخورد طرف­داران دو مکتب با او است. در پژوهش حاضر به بیان علت­ها و ماهیت تقابل این دو مکتب پرداخته­شده­است. سپس بنا به اهمیت مسئلۀ حلاج، با بررسی ابعاد اختلاف او با جنید بغدادی، روشن شد که موارد اختلاف این دو عارف بزرگ، ریشه در تقابل­ تصوف مکتب خراسان با بغداد داشته­است. آنان در مسائل مهمی مانند: 1. اندیشۀ سیاسی، 2. مرز تأویل و تفسیر قرآن، 3. معنای توحید، 4. عقلانیت صحوی و اندیشۀ سکری و 5. بندگی عربی و عدالت­جویی ایرانی، با هم اختلاف­داشته­اند.

در این مقاله دیدگاه­های نیکولو ماکیاولی درباره انسان مبنی بر اینکه که حقیقتی طبیعی است و باید او را از مشاهده رفتارهایش تعریف­کرد با دیدگاه ابن عربی که انسان را جمیع اسماء الهی می­داند که هدفش تحقق به اخلاق است، مقایسه­می­شود. ماکیاولی انسان را همچون یک زیست­شناس تفسیرمی­کند و همین نقطه عطف دیدگاه ماکیاولی است. او برخلاف پیشینیان خود و ابن عربی که انسان را در دستگاه فلسفی خود و عرفان اسلامی توصیف­می­کنند انسان را یک موجود مادی محض در کنش مستقیم با جامعه، دولت و سرنوشت خود می­داند. برخلاف اخلاق مسیحی و انسان کامل ابن عربی، از نظر ماکیاولی، انسان مفهوم مافوق خود را ازدست­داده­است و همچون نیرویی در درون طبیعت و در کنش با جامعه شهر و دولت مشاهده­می­شود و اراده را معطوف به قدرت می­داند و علاوه بر قبولی عدالت به­کاربردن زور را برای اجرای عدالت در جامعه مفید می­داند. درحالی­که ابن عربی اراده را معطوف به علم دانسته و قوای جلالی و قهریه را در انسان مفید می­داند. ازآنجاکه تحلیل و مقایسه نگرش ماکیاولی با انسان کامل ابن عربی کار جدیدی به­نظرمی­رسد به­عنوان موضوع مورد نظر قرارگرفت و مقاله حاضر به شیوه کتابخانه­ای و منتج از کتاب­های اصلی و شرح­ها و تفاسیر آن­ها سامان­یافت.

در طول تاریخ جریان تفسیری صوفیانه و عرفانی از یک سو به منظور پاسخ‌ به نیازهای شناختی و معرفتی مخاطبان و اهتمام نسبت به جنبه‌های تربیتی، اخلاقی و معنوی آن مورد توجه و اهتمام مفسران قرآن کریم قرارگرفته، و از سوی دیگر به جهت وجود انحرافاتی در تأویلات عرفانی، مخالفانی هم داشته و در حوزه­های مبنایی، روش شناختی و غایی دارای آسیب­هایی است. هدف از این پژوهش شناسایی، تحلیل و بررسی آسیب­های حوزه مبنایی، روش شناختی و غایی تفسیر عرفانی قرآن کریم می­باشد. این پژوهش از نظر هدف، پژوهش کاربردی و از نظر جمع­آوری داده­ها، یک پژوهش کیفی است. از نظر روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی می­باشد. از یافته­های این پژوهش می­توان به منظور کاربست در نگارش تفاسیر عرفانی و بیان منظور و مقصود خداوند متعال از آیات با رویکرد تربیتی و شناختی در جهت اعتلای اخلاق و تربیت مخاطبان قرآن کریم بهره­جست.

فقر به عنوان یکی از مراحل سیر و سلوک نه­تنها در ادبیات، بلکه در حوزۀ عرفانی دارای اهمیت فراوانی است. سالک در این مقام با نفی ماسوی الله به فنای فی الله دست­می­یابد که نهایت عرفان است. این جستار با روش تحلیلی- تطبیقی دیدگاه دو عارف و شاعر برجستة قرن هشتم، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی، را در رابطه با مفهوم فقر بررسی و مقایسه­کرده­است. یافته­های پژوهش نشان­می­دهد که دیدگاه هر دو شاعر به فقر دربردارندة فقر معنوی است که تعالی­دهنده روح انسانی به­سوی کمال و جایگاه بالایی نسبت به غنا دارد. با این تفاوت که خواجو در برخی ابیات که بسامد کمی دارد، فقر مادی را در نظر داشته­است. هم چنین وی در کاربرد معنای فقر از اصطلاحات دیگری همچون: گدایی، بینوایی استفاده­نموده، در حالی که شاه نعمت‌الله علاوه‌بر این واژگان، از واژة «درویشی» نیز بسیار استفاده­کرده­است. این نوع کاربرد فقر گویای تنوع زبان تصوف دو شاعر در بیان مقصود عرفانی خویش و دوگانگی مفهوم فقر است.

یکی از مفاهیم محوری و اساسی در مباحث حاکمیت در اسلام امنیت است که مطابق آیات و روایات تأکید زیادی بر آن شده­است. از دیرباز یکی از دغدغه‌های اساسی بشر، تأمین امنیت در حوزه‌های مختلف زندگی بوده­است. بسیاری از جنگ‌ها و صلح‌ها برای تأمین و حفظ امنیت رخ داده و می‌دهد. امنیت در اسلام از لحاظ معنی و مفهوم اصطلاحی، دارای بُعد و افق گسترده و فراگیری است. از سویی در یک جامعه یکی از مهم‌ترین کارکردهای نهاد حاکمیت، تامین امنیت در همه ابعاد و حوزه‌هاست. امری که در حکومت‌هایی بر مبنای اسلام ، علاوه بر پشتیبانی‌های نظری مدرن، از آبشخور تفکرات اسلامی نیز بهره­مند می‌باشد. قرآن و سنت وظیفه حاکمیت را در بسترسازی امنیت، به صورت یک تکلیف بیان­نموده‌اند. عرفان اسلامی نیز از این موضوع بی‌نصیب نمانده و امنیت با گونه‌ها و نمونه‌های مختلف در کلام عرفا نمود و بروز نموده­است. این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار به این موضوع اساسی بپردازد. نتایج تحقیق، حاکی از آن است که عرفا به تبعیت از قرآن و سنت به امنیت، به عنوان امکانی برای سعادت دنیوی و اخروی نگاه­می‌کند و دیدگاه عرفا به تبعیت از قرآن، مبتنی بر پیاده­سازی عملی امنیت در جامعه است.