جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امر الوهی نزد افلاطون چیست و تاریخ نگاران اندیشه چگونه خدای افلاطون را با خدای فیلسوفان مسلمان برابر انگاشته‌اند؟ این پرسش با استناد به آثار افلاطون و شارحان او بررسی گردیده و سر انجام به این نتیجه منتهی شده است که خدای افلاطون در اصل با خدای فیلسوفان مسلمان متفاوت است و خداشناسی او با همه کوشش‌های پی‌گیر سرانجام کمی بالاتر از خداشناسی اسطوره‌ای یونانی قرار دارد ولی خداشناسی فیلسوفان مسلمان تحت تأثیر اندیشه و اصول اساسی اسلام خداشناسی متعالی و توحیدی است. تفسیر ویژه از خداشناسی افلاطون در تاریخ اندیشه اسلامی در اثر عوامل گوناگون روی داده است. از نگاه نویسنده، رویارویی دو عالم فرهنگی و در نتیجه، بومی‌سازی اندیشه‌های بیگانه و هماهنگ‌سازی آن با اصول و مسلمّات اندیشه اسلامی، از مهم‌ترین عوامل تفسیر توحیدی از اندیشه افلاطون در باره امر الوهی بوده است. مهم ترین دستاورد و کارکرد فلسفه‌ورزی افلاطون در باره خدا، تأسیس خداشناسی فلسفی به نحو خاص و پایان دادن به سیطره خدایان افسانه‌‌ای یونان و تسریع در زوال و فروپاشی آنان، می‌تواند باشد.

جستار حاضر در حقیقت خوانشی است از یک نسبت و برآمده از این پرسش: چیست نسبت فارابی با یونان و اکنون‌اش؟ فارابی در مطالعه‌ی فلسفه‌ی یونانی اُنتولوژی را به‌عنوان یگانه پایدیای جدّی عقل دریافته است، و از این دریافت، اُنتولوژی به اکنونیّت او بدل می‌شود. اُنتولوژی به‌مثابهِ اکنونیّتِ فارابی در سه ایستار مورد بررسی قرار گرفته است: ۱) پرسش از وجود مهم‌ترین تجربه‌ی عقل در تفکّر فلسفیِ یونان است؛ ۲) نهضت ترجمه در آیینه‌ی کوشش فارابی مواجهه‌ای است با تجربه‌ی مذکور، درونی‌سازی و بسط آن؛ ۳) فارابی به اُنتولوژی در مقام اکنونیّت‌اش می‌اندیشد و به بسطِ عمده‌ترین قلمروهای آن در روحِ فرهنگِ خویش به نوشتار آغاز می‌نماید.

این نوشتار روش‌شناسی و بنیادهای نظری مدرنیته را در فلسفه‌ی فرانسیس بیکن به‌‌خوانش گرفته است. روش‌شناسی بیکن، تجربی و مبتنی بر مشاهده و آزمون است. او در تقابل با منطق و روش قیاسیِ ارسطو، منطق و روش جدید ارائه داد که به روش استقرایی معروف است. «استقراگرایی» به‌مثابه‌ یک پارادایم، سرآغاز انقلاب علمی بیکن است، ازاین‌رو، وی، از بنیانگذاران روش‌شناسی، علم مدرن و فلسفه‌ی تجربی محسوب می‌شود. تأکید بر سوبژکتیویزم و علم واقعی/ کاربردی، فلسفه‌ی بیکن را سوژه‌محور، تجربی و اومانیستی، و او را در زمره‌ی نیاکان جنبش روشنگری قرار داده است. تئوری «دانش قدرت است»، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌ی بیکن در پیوند معرفت با قدرت است و یگانگی دانایی و توانایی را می‌رساند. موضوع مهم دیگر، اما مسئله «بت‌های ذهنی» یعنی همان تصورات دروغینِ عارضِ بر ذهن است که موانع پیشرفت علم و زمینه‌ی خطاهای ذهن و اندیشه را فراهم می‌آورند. مهم‌ترین یافته‌های این مقاله که به ‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، سوبژکتیویته‌ و نقش زیربنایی بت‌های ذهنی، در جامعه‌شناسی معرفت و مسئله مهم کشفِ حقیقت و تفسیر و تسخیرِ طبیعت است.

عشق نیرویی به عنوان موهبت الهی برای حرکت‌ به سوی کمال در تمام آفریده‌های خداوند است. ازاین‌رو در عرفان و تصوف که درون‌مایه آن‌ها سیر معنوی به سوی کمال و تعالی است، جایگاه والا و بسامد بالایی دارد. در این تحقیق با روش مقایسه‌ای و تحلیلی- توصیفی، چیستی و کارایی عشق متعالی و میانۀ آن با عقل در اندیشه سنایی و اقبال بررسی شده است. عشق متعالی در انسان که هدف سیرش غایت آفرینش است، از روح ملکوتی ناشی می‌شود و معیار شناختش حقیقت محض بودن و متعالی بودن متعلَّق‌اش است. عشق متعالی در اندیشه سنایی کارکرد عرفانی محض دارد و در اندیشه اقبال، دو جنبۀ الهی و اجتماعی دارد که در عمق زندگی مادی و معنوی انسان جاری است و خودشناسی، خودشکوفایی و تعالیِ شخصیتی می‌آورد. عقل در نظر سنایی و اقبال جایگاه والا و عشق جایگاه والاتری دارد. به همین دلیل عشق در نظر هردو، سلطان وجود و عقل و عواطف انسانی است و عقل در مرتبه نازل‌تر به‌عنوان شاگرد عشق توصیف می‌شود. کشف ماهیت و کارکردهای عشق متعالی و جایگاه آن نسبت به عقل از نظر آنان، مسئله تحقیق و کشف وجوه اشتراک و افتراق اندیشه آنان در این زمینه، هدف تحقیق است.

فلسفه­ی اسلامی، از آغاز شکل­گیری تا کنون فراز و فرود فراوان داشته است؛ رویایی با ظاهرگرایی برخاسته از فقه، جدال­ها و نقاش­های پیوسته با طیف­های مختلف اهل کلام به خصوص متکلمان اشعری، دفاع از حقیقت برهانی در برابر اتهامات عرفا و صوفیه، و انزوای اجتماعی در نزد توده­های مسلمانان، تنها بخشی از چالش همیشگی و مدام اصحاب فلسفه بوده است. مقاله پیش­رو، گزارشواره‌ی اجمالی از سیر تطور و چگونگی شکوفایی فکر فلسفی در جهان اسلام، در طی ادوار مختلف، با تکیه بر دیدگاه­­ شهید مطهری است. آنچه در خلال این مقاله برجسته گردیده است، حرکت رو به تکامل فلسفه­ اسلامی تا تأسیس نظام حکمت صدرایی است. سیطره این نظام فلسفی بر مراکز و مغز اصحاب حکمت، چنان بوده است که اکنون حتی فلسفه­ مشاء نیز رواج و رونق و گرمی بازارش را از دست داده است. نحوه گفت­وگو و تعامل فلسفه­ نوصدرایی با فلسفه­های جدید و مسایل فکری و فلسفی معاصر از دیگر موضوعاتی که به صورت فهرستوار مورد اشاره قرار گرفته است. روایتِ شهید مطهری از سیر تطور تاریخ فلسفه­ اسلامی، فشرده و گزیده است، اما همین روایت کوتاه به خوبی کُلیّتِ تاریخ فلسفه­ اسلامی را بازتاب می­دهد.

عقل‌گرایی شیعه در اخلاق بر مدار اصل حسن و قبح عقلی می‌چرخد؛ اما به دلیل حدیث‌محور بودن اخلاق، تا قرن‌ها تنها کسانی مثل ابن مسکویه و خواجه نصیر طوسی به کارایی عقل در اخلاق اعتبار داده بودند. از قرن یازده به بعد علمایی چون فیض کاشانی و بعداً نراقی‌ها، این اعتباردهی را احیا کردند که تا کنون ادامه دارد. کارکرد عقل نظری در شناخت مبانی ارزش‌های اخلاقی و شناخت حسن و قبح افعال اخلاقی و کارکرد عقل عملی در ایجاد انگیزه برای ترک یا فعل آن افعال، نمود پیدا می‌کند. عقل در المحجه البیضاء، می‌تواند مفاهیم و مبانی اخلاقی را کشف و فهم و حتی افعال اخلاقی را داوری کند که وابستگی اخلاق به عقل را می‌رساند؛ اما در مکتب اخلاقی نراقی‌ها، برای فهمیدن احکام و افعال اخلاقی در کنار شرع قرار می‌گیرد، هرچند دامنه فهم‌اش محدود است. دیگر قوای نفس را رهبری می‌کند و نتیجه این رهبری عقل، فرمان‌بری دیگر قوا و سعادت نفس است. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، چگونگی عقل‌گرایی در آثار اخلاقی متأخر شیعی بررسی شده و تعیین جایگاه معرفتی و کارکردگرایانه عقل در اخلاق شیعی، هدف آن است.