جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث «ولی و ولایت» یکی از اساسی‌ترین مباحث عرفان اسلامی است. ولایت در لغت به معنای قرب، محبّت، نصرت، امارت و... است؛ امّا ولی در اصطلاح اهل عرفان به کسی گفته­می‌شود که با نابودکردن صفات بشری و فانی­شدن در حق به تولّد دوباره رسیده­باشد. در این جستار که مبتنی­بر مطالعات کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی – تحلیلی است تأثیرپذیری سلطان­ولد از شمس تبریزی در موضوع ولایت بررسی­می­شود. شمس تبریزی و سلطان­ولد، ولی را کسی می‌دانند که با رسیدن به مرتبۀ فنای الهی به صفاتی دیگر مانند «دوری از کرامت­نمایی»، «علم لدنّی و موهوبی»، «انفاس حقانی» و«فراست یا اشراف‏ بر ضمایر» مزیّن باشد. به اعتقادآن­ها اگرچه شناخت حقیقت وجودی اولیای الهی از شناخت خداوند دشوارتر است امّا سالکان باید با شناخت دقیق از این افراد، سرسپردۀ آن­ها شوند و از مدّعیان دروغین بپرهیزند. شمس و سلطان­ولد اولیا را به دو گروه مستوران و مشهوران تقسیم­کرده‌اند. در نظرگاه آن­ها، اولیای الهی اگرچه همگی نوری واحدند امّا هر کدام به اندازۀ قرب خود از تابش حسن الهی برخوردار­می‌شوند که در این میان مرتبۀ «مطلوبان یا معشوقان» از مرتبۀ «طالبان یا عاشقان» بالاتر است. علاوه­براین، قطب شاه اولیا محسوب­می‌شود و در حقیقت هدف غایی از آفرینش جهان است.

دعا و مناجات با پروردگار، از روحانی­ترین لحظات زندگی هر انسان خداشناس و دین­مدار است و مثنوی معنوی نیز به­عنوان شاهکار عرفانی زبان فارسی سرشار از دعا و مناجات­هایی است که مولانا گاه از زبان خود و گاه از زبان شخصیت­های مثنوی بیان­نموده­است. دعا و مناجات­های مثنوی ، دارای کنش­های گفتاری خاصی است که نشانگر معنی ثانوی آن­هاست. نظریه «کنش گفتاری» به­عنوان یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزه دانش زبان­شناسی در آغاز توسط «آستین» مطرح­شد و سپس، «سرل» طبقه­بندی پنج­گانه­ای را برای آن ارائه­داد. پایۀ نظریه کنش گفتاری سرل بر این استوار است که نقش­های فعل و به­دنبال آن جمله را در فرایند گفتمان می­توان به پنج دسته کنش­های اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهّدی و اعلامی تقسیم­بندی­کرد. در پژوهش حاضر تلاش­شده­است به شیوۀ تحلیل محتوایی و برمبنای تئوری کنش­های گفتاری سرل، به تحلیل دعاها و مناجات­های مثنوی پرداخته­شود. نتایج به­دست­آمده از پژوهش نشان­می­دهد، هریک از دعاها و مناجات­های مولانا دارای کنش گفتاری خاصی است و از میان طبقه­بندی پنجگانه سرل، «کنش ترغیبی» نسبت به دیگر کنش­های گفتاری بسامد بالایی دارد و «کنش اعلامی» در آن­ها به­کارنرفته­است.

عدم­تصریح عرفا به مبانی تفسیری و مبهم­بودن روش تفسیری ایشان سبب­شد تا گمان­شود تفاسیر عرفانی از روش­های متداول فهم متن و قواعد تفهم پیروی­نمی­کنند و مستند تفاسیر عرفانی، ذوق و سلیقه شخصی عارف و از باب تداعی معانی و خارج از دلالت ذاتی الفاظ تلقی­گردید. این در حالی است که مفسر عارف در بیان مراد الهی، لفظ آیات را دارای اصالت و موضوعیت ویژه­ای می­داند و در صدد است تا به بیان فهم مراد متکلم دست­یابد به گونه­ای که نزد وی کشف و شهود متباین با معنای ظاهری آیات، از علائم انحراف و پوشیدگی شهود است. هستی­شناسی عرفانی برای ظواهر عالم، باطنی قائل است. از این رو مفسر عارف، تفسیر را در ظواهر الفاظ متوقف نمی­بیند و می­کوشد تا با درنظرگرفتن واقعیات بیرونی آیات، از وسائطی چون خیال، تمثیل، داستان، موعظه و حدیث یاری­جوید و به تبیین معانی مشهود خود بپردازد. مقاله حاضر سعی­دارد تا جایگاه الفاظ قرآن و واقعیات بیرونی آیات را در اندیشه نوآورانه عارف تحلیل­نماید و اثبات­کند آنچه عارف در شهود می­بیند از مقوله تفسیر به معنای عام است و تأویلات عرضی و طولی مطرح­شده توسط عرفا تناقضی با ظاهر آیات ندارد بلکه متمم و مکمل آن است و آنچه عارف در شهود می­بیند برگرفته از همان واژگان قرآنی است که در ساختارهایی نو آن­ها را به­کارمی­گیرد تا میان آنچه از ظاهر قرآن دریافت­می­شود و آنچه در شهود دریافته وحدت برقرارکند.

مقالۀ حاضر درصدد تبیین نسبت فقه و عرفان و بیان تأثیر نگاه عرفانی در فرآیند اجتهاد است. با تأمل در فرآیند اجتهاد می­توان علوم مؤثر بر فرآیند اجتهاد را از انحصار چند علم محدود خارج­نمود. از مسیر این پیش­فرض­ها است که مجتهد به فتوا می­رسد و عرفان نیز اگر نگوییم مؤثر­ترین، حداقل یکی از مبانیِ مؤثر بر فرآیند اجتهاد است. بر این اساس، بخش دوم مقاله به مطالعۀ موردی فتوای ابن­عربی در مورد جواز امامت زنان بر مردان در نماز جماعت ( برخلاف نظر مشهور فقهای فریقین) می­پردازد. در این راستا مبانی تفکیک انسانیت و حیوانیت، اشتراک زن و مرد در انسانیت، تأویل روایاتی که درظاهر حکم به برتری مردان می­دهند و نگاه متفاوت به مقولة زوجیت و اجتهاد، از آثار ابن­عربی استخراج­شده­است. لازم به ذکر است این نوشتار درصدد اثبات درستی این فتوای ابن­عربی و تبیین­ وی از اجتهاد و جایگاه زنان نیست؛ بلکه هدف این است که اثبات­گردد ابن­عربی با چنین پیش فرضی، به چنان فتوای نادری رسیده­است.

شاه­داعی شیرازی، یکی از شاعران عارف قرن نهم هجری، از مبلّغان اندیشه­های عرفانی ابن­عربی و از شاگردان شاه­نعمت­اله ولی است. مثنوی­های گنج­روان و چهل­صباح، به ترتیب دومین و سومین مثنوی از مثنوی­های شش­گانۀ وی به­شمارمی­رود. این منظومه­ها، با بهره­گیری از نبوغ شاعر و اندیشه­های پیشینیان از جمله تفکرات عارفانه ابن­عربی و شیوۀ مثنوی­پردازی مولانا، به درجه­ای از ساختار ادبی و هنری ابداعی رسیده­است، که در شمار آثار جاودانه ادبی- عرفانی جای­گرفته­است. با توجه به این­که دربارۀ آثار یادشده تاکنون پژوهش خاصی صورت­نگرفته­است، جستار حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ای، علاوه­بر معرّفی این دو مثنوی، سیمای انسان را در دو مثنوی یاد­شده مطالعه­کرده­است، تا طرز تلقی این شاعر عارف را از انسان و مراتب آن با رویکرد هستی­شناسانه تبیین­کند. حاصل پژوهش نشان­می­دهد شاه­داعی، انسان را جدا از هستی نمی­داند، منتها به اعتقاد وی انسان در والاترین مرتبۀ هستی قراردارد و سیر تکاملی انسان از میان هستی می­گذرد. وی به تأسی از ابن­عربی انسان کامل را عالم کبیر و مجلای اسماء و صفات الهی و آینۀ تمام­نمای هستی و عامل فیض­بخشی به مراتب پایین­تر وجود می­داند.

عرفان، از ارکان اساسی ادبیّات فارسی و ادبیّات عرفانی از شاخه­های اصلی آن است؛ از این رو شاعران، چه آن­ها ­که به معنای واقعی، عارف بوده­اند و چه کسانی که تظاهر به تصوّف کرده­اند؛ اصطلاحات عرفانی را در شعر خود به­کاربرده­اند. ویژگی اصلی سبک هندی، تصویرسازی است. یکی از قابل­دسترس­ترین عناصر در زندگی مردم که شاعر می­تواند با آن به تصویرسازی دست بزند سفالینه­ها می­باشند. حزین لاهیجی با بهره­گیری از سفالینه­ها و گره زدن آن با اصطلاحات عرفانی، تصاویر پویا و مضامین انتقادی- اجتماعی مؤثّری را به­منظور تشویق مخاطب به روی­آوردن به عشق و حقیقت، توبیخ زاهد برای ترک ریاکاری و نفاق و درنهایت روشنگری مردم خلق­کرده که بیانگر اهمیّت بالای سُفالینه­ها در بازتاب عرفان حکیم لاهیجی است. بسامد بالای این تصاویر و مضامین در دیوان حزین به اندازه­ای زیاد است که از آن می­توان به­عنوان مشخّصۀ سبک شخصی شعر حزین یادکرد.

شخصیت­های دینی مخصوصاً پیامبران الهی همیشه جایگاه ویژه­ای در شعر داشته­اند. در این میان، داستان موسی و خضر (علیهما­السلام) از جمله داستان­هایی است که بر ادبیات فارسی و عربی به­ویژه- شعر فارسی- تأثیر به­سزایی داشته­است. رخدادها، حوادث، صحن­ها، پیام­ها و رموز داستان این دو بزرگوار، در قالب اینکه موسی (ع) سمبل شریعت­گرایی و خضر (ع) نماد پیر طریقت می­باشد، در شعر فارسی و عربی تجلّی­یافته­است. این مقاله، بر آن است که بن­مایه عرفانی داستان موسی و خضر (علیهما­السلام) را در شعر فارسی و عربی بررسی نماید و رمزها، اشارات و دلالت­های معنایی استفاده از داستان موردنظر را در اشعار موردنظر، تحلیل­کند. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که در شعر فارسی، سیمای این دو بزرگوار، سیمایی عارفانه و تابناک است و داستان آن­ها از طریق تأویل، رمز و نمادپردازی محمل اندیشه­های والای عرفانی می­شود. درحالی­که در شعر عربی – که بیشتر شاعران معاصر در مورد آن سخن­گفته­اند- بن­مایۀ عرفانی این داستان، ماهیتی سیاسی یافته و با موضوع مقاومت پیوندمی­خورد. لازم به ذکر است که در شعر معاصر عربی، موسی (ع) سمبل انسان­های شریعت­گرا معرفی­شده که اطلاعی از اوضاع ندارند و همیشه به­دنبال پرسش هستند، درحالی­که خضر (ع) نماد پیر طریقت و اهل دل است که از عالم غیب خبردارد و موسی (ع) را از سردرگمی­ها نجات­می­دهد.

ادبیات کهن فارسی و آثار شاعران و نویسندگان قرون متقدم، همواره موردتوجه عموم ادب­دوستان، شاعران و نویسندگان متاخر قرارگرفته­است. در این باره آثار دوران زندیه و قاجار، به­علت رویکرد تقلیدی کمتر موردتوجه­اند و این بی­توجهی، باعث­می­شود بسیاری از معارف آن دوره در پرده ابهام باقی­بماند. با وجود این در دوران یادشده، آثاری یافت­می­شوند که از جهات بسیاری شایان اهمیت هستند. یکی از آثار عرفانی ارزشمند در دوره قاجار، مثنوی بحرالاسرار است. این مثنوی، تفسیر عرفانی منظومی از سوره مبارکه حمد است که با تأسّی به دیدگاه وحدت­وجودی شیخ­اکبر، محی­الدین ابن­عربی، به نظم کشیده­شده­است. این مثنوی سروده محمدتقی مظفرکرمانی از اطباء، علما، فقها و عرفای بزرگ اوایل دوره قاجار است. مظفرکرمانی در این اثر کوشیده­است تفسیر سوره مبارکه حمد را براساس نگرش فلسفی عرفانی "وحدت وجود" به نظم در­آورد. این اثر در بحر رمل مسدس محذوف ( وزن مثنوی مولوی) سروده­شده­است. در سراسر این مثنوی که حدود پنج­هزار بیت است، ضمن توجه فراوان به آیات قرآن، احادیث، ادعیه و خطبه­ها، تلمیحات زیاد و نیز تضمین­هایی از اشعار مولانا به­چشم­می­خورد. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی منظومه و سراینده آن، به بررسی تاثیر ابیات مثنوی مولوی و تضمین­های محمدتقی مظفرکرمانی از آن می­پردازد و می­کوشد تاثیر این ابیات را بر هدف ناظم اثر بازنماید.

در تعالیم دینی ما شناخت انسان از خود، پرفایده­ترین شناخت­ها تلقی می­شود.این است که انسان‌شناسی یکی از مهم‌ترین دانش‌های الهی و بشری که در حوزه معارف بشری و دینی تأثیر به­سزایی دارد ،از اهمیت خاصی برخوردار است.انسان‌شناسی دارای انواع فلسفی، دینی، علمی، عرفانی و اخلاقی است . انسان‌شناسی عرفانی کسب شناخت درمورد حقیقت انسان از طریق تجربه‌های درونی است که در آن از راه شهود و علم حضوری به مطالعه و بحث و بررسی در مورد انسان پرداخته­می‌شود. انسان کامل از مباحث مهم انسان‌شناسی است که موردتوجه عرفا و اندیشمندان بزرگ اسلامی و بعضاً غیراسلامی قرارگرفته است و منظور از آن،انسانی است که جامع اسماء و صفات خداوند است. این مقاله به­روش توصیفی تحلیلی از منابع کتابخانه­ای واسنادی ، بررسی تطبیقی آراء امام خمینی و شاه نعمت­الله ولی در مورد انسان کامل را به کاوش نشسته­است و قصددارد مولفه­های مختلف انسان کامل از دیدگاه امام خمینی و شاه نعمت­الله ولی، مقایسه و بررسی­شود . یافته­ها حاکی از آن است که این دو اندیشمند با استفاده از آیات قرآن، روایات وتحلیل های عرفانی معتقدند که تمام کمالات هنگامی که از خداوند به عالم هستی افاضه­می­شوند، لزوماً از طریق واسطه­هایی صورت می­گیرد که دارای مرتبه وجودی برتری نسبت به سایرین هستند.

عرفان در لغت به معنای شناختن و دانستن بعد از نادانی و شناسایی و آگاهی و درایت است و دراصطلاح به مفهوم معرفت خدا و عبادت عاشقانه­ وی و دریافت شیوه­های آن است. در میان تفاسیر قرآن کریم، به آثاری برمی­خوریم که مفسّر در آن­ها رویکرد عرفانی داشته و آیات قران کریم را از منظر عرفانی تفسیر نموده­است. یکی از این مفسّران سیده نصرت‌بیگم امین است که در تفسیر قرآن کریم به جنبه­های عرفانی توجّه­داشت. در مقاله حاضر تلاش­شده­است تا با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای به­ویژه آثاری که در زمینه­ عرفان و تفسیر قرآن کریم هستند، به بررسی دیدگاه­های عرفانی بانو امین و ابن­عربی پیرامون سه مقام عرفانی توکّل، صبر و توبه در قرآن کریم بپردازیم تا جنبه­ عرفانی غالب بر شخصیت ایشان بیش­ازپیش آشکارگردد. از بررسی دیدگاه­های ایشان چنین استنتاج­گردید که بانو امین به توکّل عملی، صبر بر سختی­ها و توبه­ای که در راستای ایمان باشد بسیار اهتمام دارد و تفسیری که بر آیات مربوط به این مفاهیم ارائه­کرده حاکی از صبغه­ عرفانی شخصیت و اثر وی می­باشد.ابن­عربی به­عنوان مؤسس عرفان نظری بیشتر بر مسائل سلبی و ایجابی توکل، صبر و توبه تأکیددارد.