جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مثنوی «عرفان» یکی از مهم­ترین آثار منظوم بیدل دهلوی است که برمبنای عشق و با تبیین رابطة خداوند و انسان آغازمی­شود و به شرح حقایق کائنات و نکات عرفانی- فلسفی و مسائل جهان­شناسی، انسان­شناسی و معرفت­شناسی می­پردازد. بیدل در این مثنوی - چنانکه رسم عرفاست - مطالب خویش را با داستان­پردازی­های خاصّ همراه­می­سازد. یکی از تأثیرگذارترین حکایات این مثنوی، داستان «کامدی و مَدَن» است؛ بیدل با طرح مفاهیم اخلاقی و عرفانی در این داستانِ عاشقانه، طالبِ حقیقی را برای حصول به معرفت و کمال، به مکاشفة درونی دعوت­می­کند و تنها راه وصول به معشوق حقیقی را فانی­شدن در دریای عشق می­داند. پژوهش حاضر ضمن معرّفی این داستان، به تحلیل و تبیین درون­مایه­های آن پرداخته­است. براساس یافته­ها، پیکرۀ اصلی این داستان برپایۀ عشق، عرفان و اخلاق بنا­شده­است؛ از نگاه بیدل، عشقِ حقیقی با هستی عاشق سرشته­شده و عاشق را تا سرحدّ مرگ و جنون می­کشاند، امّا با امید، سعی و همّت و صبر و توکّل می­توان به وصالِ جاودانگی نائل­آمد.

دین، مقولۀ جدایی­ناپذیر جامعه است. هر دینی دستورهایی دارد که بنابه سطوح و رده­های گوناگون جامعه، تفسیر و تحلیل می­شود. جامعه هم­نوا با دین پیش­می­رود و بیشتر نیازهای خود را از آموزه­های دینی می­جوید. دراین­خصوص، جامعه­شناسی رفتاری هم­نوا و موازی با دین دارد، یعنی نظریات جامعه­شناختی را تافتۀ جدابافته­ای از دین فرض­نمی­کند. ازطرف­دیگر، در تاریخ ایران (و بیشتر سرزمین­ها)، پدیده­ای به­نام «عرفان» داریم. با اینکه در دیدگاه اول، ممکن­است این­گونه به­نظررسد که عـــرفان یا تصوف، خلاف خواسته­های جامعه حرکت­کرده­است و نظریات آنارشیستی دارد؛ اما با تحلیل تمام دیدگاه­های عرفانی در تمام رده­های تاریخ، می­توان این­ادعا را ردکرد و گفت که: عرفان (تصوف)، دین و جامعه­شناسی در یک­راستا حرکت­کرده­اند. یافته­های پژوهش حاضر که به­روش تحلیلی ـ توصیفی انجام­یافته، نشان­می­دهد عارفانی مانند سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، مولوی و هم­فکران آنان، نظریه­های عرفانی دارند که می­توان آن­ها را در ذیل جامعه­شناسی مطالعه­کرد. مهم­ترین­فرضیه­ای که می­توان در این­نقد و بررسی عنوان­کرد این است که عرفان و تصوف اسلامی ایران، برپایۀ نیازهای جامعه شکل­گرفته و سعی دارد نظریات خود را براساس موازین اجتماعی ارائه­دهد.

هر عارفی با توجه به مقامی که در آن قراردارد و احوالی که بر او واردمی­شود، مواجید عرفانی و دریافت­های درونی ویژه­ای دارد، هنگامی که این دریافت­ها را در قالب زبان می­ریزد، زبان او متناسب با همان دریافت­­ها شکل­می­گیرد، که این امر، زبان آن عارف را با دیگر عارفان متفاوت­می­کند و حتی زبان خود این عارف نیز در بافت­های موقعیتیِ گوناگون، متفاوت می­شود. بنابراین زبان عرفانی دارای بافت­های گوناگون است که در هر بافت نشانه­ها کارکرد و بارِ ارزشی ویژه­ای دارند که با کارکرد و بارِ ارزشی همان نشانه در بافت­های دیگر متفاوت است. به همین دلیل برای بررسی دقیق و علمی زبان ادبی عرفانی باید نشانه­ها و کارکرد آن­ها را شناخت. نشانه­شناسی یکی از روش­های نوین نقد ادبی است که به تحلیل نشانه­ها در کلیت متن می­پردازد. این قلم می­کوشد واژة زاهد را به­عنوان یک نشانه در زبان عرفانی عطار با استفاده از روش نشانه­شناسی بررسی­کند. برای این منظور ابتدا نشانه زاهد را بر روی محور جانشینی تحلیل­کرده و سپس نشانه­های متقابل آن را یافته و شبکۀ هم­تراز آن را تشکیل داده­است و از این طریق به تفسیرهای مختلف این نشانه در بافت­های گوناگون زبان وی رسیده­است.این پژوهش نشان­می­دهد که نشانۀ زاهد در زبان عرفانی عطار در سه گفتمان متفاوت جای­گرفته­است. عطار در هر یک از این گفتمان­ها، رویکرد خاصی نسبت به این نشانه­ داشته و بارِ ارزشیِ متفاوتی به آن داده­است که نشان­دهندۀ حضور عطار در منازل گوناگون عرفانی است.

ادبیات عرفانی بخشی از میراث ادبی است که شاعران عارف تحت تأثیر مشرب تصوف به وجود آورده‌ اندومضامین عرفانی ازگذشته های دور با ادبیات پایداری پیوندی عمیق داشته و بعد از دفاع مقدس پیوندش عمیق تر شده است .مضامین عرفانی نه تنها در اشعار شاعر ان برجستة عرفانگرا گذشته، بلکه در شعر شاعران پایداری معاصر نیز به ویزه عزیزی و قزوه از جایگاه ویژه‌ای بر خوردار است. ادبیات پایداری که با رخدادتاریخی عاشورا گره خورده ورزمندگان ،با الگو قرار دادن امام حسین (ع) درراه پاسداری از شرف و غیرت وطن و مقاومت در برابر ظلم؛ شهادت را که مرگی سرخ و عارفانه و نیل به تعالی و کمال است ،بر‌گزیده و قزوه و عزیزی در دوران دفاع مقدس با بهره مندی از مضامین عارفانه؛ ادبیات پایداری را با درون مایه‌ها عرفانی آراسته وبا اشعاری در راستای اهمیت ندادن به تعلقات نفسانی و دنیوی،مضامینی مانند عشق، وحدت وجود، فنا و بقا، تجلی، حیرت و رموز عرفانی چون ساقی، می، میکده، خرابات، ادبیات معاصر را مزین نمودند. در این جستار که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده ؛ضمن ارایه شواهد مثال شاعران مورد نظر به تحلیل مفاهیم عرفانی با استناد بر اشعارشان اشاره شده و سپس در نتیجه گیری به بهرمندی دو شاعر از مفاهیم عارفانه بخصوص مرگ اختیاری شهیدان پرداخته شده است.

بلوغ اجتماعی با قدم سیر و سلوک فردی از مبدأ ربوبى و منشأ واحد شروع‌شده و به رشد مسئولیت‌های فکرى و اخلاقى و همدلی در ایفای به عهد و وحدت هدف و صفات و قوانین ناشى از آن بار یافته و می‌‌تواند با مظهریت اسمای الاهی و آیینه تمام نمای حق تعالی به‌سوی حیات طیبه تداوم و استمرار یابد. تجلی انسان کامل، با یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پیشاظهور یعنی بلوغ اجتماعی، تا حد قابل توجهی متأثر از رابطه علّی و معلولی است. بنابراین بررسی آن در زمینه‌سازی ظهور انسان کامل آخرالزمان ضرورت می‌یابد. بی‌شک ظهور انسان کامل به‌صورت تکامل مجموعى و بنا به مشیت عادی، محصول قانون الهی سرنوشت و عنصر اختیار و نیز بازتاب سنت الهی شکران و کفران نعمت‌ها است به‌گونه‌ای که اِعمال در مسیر تحقق آن تأثیرگذار و اهمال در واپس ماندگی و تأخر آن تأثیرپذیر خواهد بود. در این پژوهش ارزیابی مؤلفه‌های ایجابی بلوغ اجتماعی پیشاظهور از دیدگاه قرآن کریم و عرفان اسلامی با نگرش معرفت‌شناختی و به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، موردتوجه قرارگرفته است. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که بین مؤلفه‌های ایجابی بلوغ اجتماعی و وقوع ظهور انسان کامل آخرالزمان رابطه همبستگی دوسویه و معناداری وجود دارد. بدین‌سان‌که رشد یافتگی در آراستن به علل ایجابی بلوغ اجتماعی بطور فزاینده‌ای موجبات تعجیل در ظهور را فراهم خواهد ساخت.

مفاتح غیب» واژهای قرآنی و برگرفته از آیه 59 سوره انعام است. مفسران، فیلسوفان و عارفان در خصوص معنا، تفسیر و تأویل این آیه به بحث و بررسی پرداخته اند. نظرات عارفان درباره مفاتح غیب را می‌توان به دو دوره زمانی قبل و بعد از ابن­ عربی تقسیم­ کرد. در دوره پیشاابن­ عربی تبیین­‌های معرفت‌شناسانه و انسان‌شناسانه از مفاتح غیب نمود بیشتری دارد و سپس با ظهور غزالی رویکرد وجودشناسانه به مفاتح غیب آغاز و قوت­ می‌گیرد، به ­طوری­ که او از آن به علم اسباب تعبیر­می‌کند. ازاین­ رو، غزالی تنها صفت علم را مفاتح غیب می‌داند؛ اما با روزبهان بقلی این رویکرد نضج و تفصیل بیشتری می‌یابد. او تمامی صفات ازلی را به-عنوان مفاتح غیب معرفی­ می‌کند. با ظهور ابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه به اوج خود می‌رسد. در دوره پساابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه غالب است و از مفاتح غیب به اسمای ذاتی، مراتب وجود و سرِّ قدر تعبیر­می‌شود. درباره امکان معرفت به مفاتح غیب نیز نظرات دو گونه است؛ برخی آن را حتی برای پیامبران و ملائکۀ مقرب غیرممکن دانسته اند و علم به آن را درانحصار خداوند می‌دانند و برخی نیز علم به آن را برای کمّلین انبیا و اولیا میسّر می‌دانند. برخی نیز با رویکردی شیعی از این نیز فراتررفته و از وجود حضرات معصومین(علیهم‌السّلام) به مفاتح غیب تعبیرکرده اند.

در شعر حافظ شخصیت‌های بسیاری مانند زاهد، صوفی، محتسب، پیر مغان و غیره وجود­دارند. هویت این افراد از نگاه و اندیشه حافظ در شعر او بازنمایی­شده‌اند. سؤال پژوهش حاضر این است که دریابد شعر حافظ چگونه هویتی برای صوفی و پیر مغان قائل­است و در تقابل هویت این دو شخصیت کدام­یک برجسته گردیده­است و شخصیت خودی تلقی­می‌شود و کدام­یک حاشیه‌رانی شده­است و شخصیت غیرخودی محسوب­می‌شود. پیکره تحقیق دیوان غزلیات حافظ می‌باشد. چهارچوب نظری مبتنی­بر نظریه گفتمان لاکلا و موف و روش کار برمبنای روش نشانه‌شناسی گفتمانی سلطانی (1393) است. براساس این الگو تمام دال‌های ارزشی مربوط به «پیر مغان» و «صوفی» و مدلول‌های آن­ها به­دست­آمده‌اند و موردتحلیل قرارگرفتند دال­های ارزشی تمام بیت‌هایی هستند که این دو دال کلیدی در آن­ها به­کاررفته‌اند. نتیجه‌گیری حاکی از این بوده­است که درتقابل هویت این دو شخصیت، هویت صوفی مجموعه‌ای از ویژگی­های منفی است و با انتساب مدلول‌های منفی به دال صوفی، او موردحاشیه­رانی قرار­گرفته و شخصیت منفی و غیرخودی به­شمار­آمده­است. درمقابل با انتساب مدلول­های بسیار مثبت به هویت پیرمغان، حافظ او را برجسته­ساخته و قطب خودی به­حساب­آورده­است.

منطق‌الطیر عطار، داستانی نمادین از زبان مرغان است که داستان شیخ صنعان در بطن این منظومه، حکایت پیری زاهد و مشتمل بر نکات عرفانی فراوان است؛ از جمله می‌تواند بیانگر عرفان عملی صوفیه باشد که عطار آن را در قالب تمثیل بیان­کرده‌است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، به سه بحث معراج، انوثت و انسان کامل در داستان شیخ صنعان و عرفان ابن‌عربی پرداخته‌است و بدین­ نتیجه رسیده که شیخ صنعان نماد انسان است؛ انسانی خام و ناپخته که برای کمال خود، باید از مرتبۀ نَفْس انسانی (= دختر ترسا) درگذرد. به­همین­گونه، انسان کامل نیز برای رسیدن به مرتبۀ انسان کامل حقیقی و ولایت خاصه، باید از مرتبۀ انوثت بگذرد و این گذر، خود به­واسطۀ انسان کامل حقیقی (پیامبر(ص)) است؛ یعنی این انسان کامل حقیقی(ص) است که به هر ولی، پیر و انسان کاملی در طول تاریخ، کمال می‌بخشد.

حدیث نزد عارفان و صوفیان، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چنانکه در تبیین چارچوب‌های فکری خود هم به­صورت تالی‌تلو آیات قرآن و هم به­صورت مستقل آمده‌اند. کاربست بیش‌از ده‌هزار «حدیث» و «شِبه ‌حدیث» مؤید همین کارکرد و جایگاه است. این در حالی است که در بخشی از این کاربست‌ها، گاه با یک نظام منسجم و مدوّن مواجه­می‌شویم و در بخش دیگر، که از نظر کمّی بیشتر است، هیچ و ترتیب و آداب ظاهری لحاظ­نشده­است و صرفاً کارکرد معنایی «حدیث» مدنظر قرارگرفته­است. عارفان و صوفیان، اگر آشنا به حدیث و حتی فراتر از آن، از جملۀ «محدّثان» باشند، به­دلیل جهان‌بینی و روش‌ خاصشان، «تلقّی» و «کاربستی» منحصربه­خود دارند. این «انحصار در روش» به­معنای وجود «رویکرد واحد» در مواجهه با حدیث نیست؛ چنانکه گروهی از ایشان نقل حدیث را مشروط به تحقق اموری مانند «تزکیه نفس» کرده‌اند و گروهی دیگر سختگیرانه قائل­شده‌اند هیچ­گونه نقل حدیثی ممکن نیست. در این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به بررسی کمّی و کیفی احادیث به­کاررفته در اهمّ آثار منثور عرفانی هفت قرن نخست پرداخته­شده‌است. اینکه استناد به روایات درطی هفت قرن روبه­فزونی گذاشته­است و عرفا و صوفیه، بیش از آنکه درصدد تبیین روش‌شناسی خود در تلقی و مواجهه با حدیث باشند، با نظر به کارکرد اثبات‌گرایانه «حدیث نبوی» در تثبیت تعالیم و اهدافشان از آن­ها بهره­برده‌اند از مهمترین نتایج مقاله حاضر است.

عرفان عملی با تزکیه و مجاهده شروع می­شود. سالکان الی الله باید رسیدن به مقصد و انجام سیر عروجی،کدورت­های جسم و نفس را از عذار روح بزدایند تا بتوانند به صفای نخستین نایل گردندد. رها ساختن نفس و عدم دست یازیدن به تصفیه­ی آن ره­آوردهای نا مبارکی را برای آدمی به همراه خواهد داشت. اما انسانی که به تخلیه­ نفس از رذایل و تحلیه­ی آن به فضایل همت گمارد، از امارگی نفس کاسته و به سوی نفس مطمئنه گام بر می­دارد. نهج البلاغه یکی از عالی­ترین متونی است که از ناحیه­ امام معصوم صادر شده است و دارای نغزترین اندیشه­های عرفان عملی است. از دیگر سو، عوارف المعارف نیز یکی از متون قابل اعتنا در عرفان عملی است که قرن­های متمادی مورد توجه عارفان بوده است. بررسی بینامتنی هر دو متن نشان می­دهد که تزکیه­ نفس برای نویسندگان هر دو اثرجایگاه ویژه­ای داشته است. این پژوهش به روش تحلیلی و توصیفی تهیه شده است و روش گرد آوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای می­باشد. هدف پژوهش حاضر، مقایسه­ لزوم و نتایج تزکیه­ نفس در دو متن فوق الذکر می­باشد. نتایج حاصله نشان می­دهد که نهج البلاغه و عوارف المعارف اهمیت فوق العاده­ای به تربیت نفس داده­اند.