جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحيد افعالي پس از توحيد ذات و صفات، يکي از مهم‌ترين و چالشي‌ترين باورهاي مسلمانان بوده که حتي باعث شکل‌گيري برخي فرقه‌ها و نحله‌ها در اسلام شده است. مقاله پيشِ‌رو با روشي توصيفي ـ تحليلي، به بررسي توحيد افعالي و بيان مراتب آن در روايات امام صادق پرداخته است. از نظر ايشان، توحيد افعالي به اين معنا است که جز خداي سبحان هيچ مؤثر مستقلي در عالم نيست و قيوميت هستي، آفرينش، مالكيت، ربوبيت، رازقيت و ولايت كه هريک ‌بر ديگري مترتب بوده، تنها از آن خداست. ايشان دربرابر قائلان به ثنويت، روايات استوار و نابي دارد که متکلمان اماميه با تمسک به آنها تفکر اعتقادي شيعه را رقم زده‌اند.

قاضي سعيد قمي شيعي و موسي‌بن ميمون يهودي، در دو اثر مهم خويش، يعني شرح توحيد صدوق و دلالهًْ الحائرين، بر تباين همه‌جانبه ميان آفريدگار و آفريدگان پاي مي‌فشارند؛ ازاين‌رو، ذات مقدس الهي را از هرگونه صفتي پيراسته مي‌دانند و وجود هرگونه صفت ثبوتي را براي ذات خداوند رد مي‌کنند. به‌باور ايشان، اعتقاد به صفت براي ذات الهي، چه آن صفت عين ذات باشد و چه زائد بر ذات، به نوعي تشبيه، ترکيب در ذات و به تکثير قدما مي‌انجامد و از شرک و الحاد در اعتقاد سر در مي‌آورد. ديدگاه هر دو دانشمند در بحث وجودشناسي صفات را، مي‌توان همان نظريه نيابت و خلو ذات از صفات دانست؛ گرچه در استدلال بر اين مدعا، ميان آنها تفاوت‌هاي اندکي به چشم مي‌خورد. به‌باور قاضي سعيد، اين نظريه، مقتضاي پيروي از رهنمودهاي اهل‌بيت عليه السلام در معرفت ذات الهي است و دلايل عقلي نيز اين مدعا را اثبات مي‌کند. از ديدگاه وي، در متون ديني، پيامبران و معصومان عليه السلام براي رعايت حال عوام مردم، صفاتي براي خداوند متعال بيان کرده‌اند، وگرنه خداوند از داشتن هرگونه صفتي پيراسته است. گفتني است که مبناي نفي صفات از ذات الهي، باعث شده هر دو متفکر در تفسير صفات وارد شده در متون ديني، روشي سلبي در پيش گرفته و صفات ثبوتي ذاتي را به صفات سلبي برگردانند و در معناشناسي صفات، مسلک الاهيات سلبي را برگزينند.

مرجعيت علمي که تبيين و تفسير آيات مبهم و متشابه قرآن کريم و بيان معارف و احکامي است که به‌روشني و آشکارا در مصحف شريف نيامده است (تا از هرگونه برداشت نادرست و نزاع علمي در ميان مسلمانان پيشگيري کند)، يکي از شئون و وظايف رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم است که پس از ايشان، به اهل‌بيت عليها السلام واگذار شده است و همه مسلمانان در اين مسئله هم‌داستان‌اند؛ برخلاف حاکميت سياسي که شيعه و سني در آن اختلاف دارند. ما در نوشتار پيش‌ِرو برآنيم که اين مسئله را با توجه به احاديث و سخنان محدثان سه قرن نخست اسلامي، أعم از صحابه، تابعان و شاگردان تابعان، با توجه به اهميت ديدگاه آنها در ميان مسلمانان، به‌ويژه اهل‌سنت، اثبات کنيم. بااين‌حال، نقل حديث از امامان معصوم عليها السلام و شاگردي در مکتب آنها و تمسک به سيره آن بزرگواران در استنباط احکام ديني، خود گواه و دليل ديگري در پذيرش مرجعيت علمي آنها است که در اين نوشتار بدان هم خواهيم پرداخت. هرچند بيشتر سخنان صحابه درباره برتري و جايگاه علمي امام علي عليه السلام است ولي بيان احاديثي همچون حديث ثقلين و تصريح برخي از تابعان به مقام علمي و مرجعيت امامان ديگر، بر جايگاه علمي آن بزرگواران در نزد آنها دلالت دارد. افزون‌براين، کوشيده‌ايم تا از منابع غيراماميه در سه قرن نخست اسلامي، روايت‌ها و آثار منقول در زمينه مرجعيت علمي اهل‌بيت عليها السلام آورده شود که نتيجه آن، پذيرش موضوع از سوي صحابه و محدثان غيراماميه‌اي است که ديدگاه آنها از سوي اهل‌سنت پذيرفته شده است.

شناخت حقيقت وحي و چگونگي نزول آن، همواره دغدغه انديشمندان و صاحب‌نظران بوده است. هرچند پي‌بردن به ماهيت وحي و ارائه تعريف حقيقي از آن، شايد ناشدني باشد، ولي نظريه‌پردازان کوشيده‌اند تا در توصيف و تشريح آن به‌اندازه تلاش و فهم خود مطالبي بيان کنند. در اين زمينه، ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است که از جمله آنها ديدگاه «تجربه ديني» است. براساس اين ديدگاه که در واقع ريشه در مسيحيت دارد و از سوي برخي روشنفکران مسلمان همچون عبدالکريم سروش جانبداري شده است، پيامبر با خدا روبه‌رو مي‌‌شود. در اين روبه‌رويي، هيچ کلام يا گزاره‌اي القا نمي‌‌شود؛ بلکه «وحي» تفسير و گزارش پيامبر از تجربه شخصي خويش است. سروش به‌دنبال حل مشکلات وحي است و مي‌کوشد تا تبييني طبيعي از آن ارائه دهد. در اين تبيين، پيامبر هم نقش صورت‌دهي به وحي را دارد و هم در درون‌مايه‌هاي وحي دخالت مي‌کند. اين نظريه ازآنجاکه به يکسان‌انگاري وحي و تجربه ديني مي‌انجامد و وحي را به تجربه ديني فرو مي‌کاهد، لوازم دفاع‌ناپذيري را درپي دارد که با نقد بسياري از سوي متکلمان و دين‌باوران سنتي روبه‌رو شده است. مقاله پيش‌ِرو، با طرح ديدگاه‌هاي گوناگون درباره وحي، به نقد و بررسي آراي سروش پرداخته و در پايان، ديدگاهي را که همسو با قرآن و سنت و مورد پذيرش حکيمان و فيلسوفان مسلمان است، مطرح مي‌کند.

صدرالمتألهين با جامع¬نگري، فلسفه نبوت را بررسي و آن را با رويکردهاي گوناگون تبيين کرده است. وي با رويکرد هستي¬شناسانه، مقام نبوت را در دايره هستي واکاوي کرده و با برهان¬هايي همچون امکان اشرف، وساطت در فيض الهي، عليت غايي موجودات و مظهريت اسما و صفات الهي، ضرورت و نيز شئون وجودي مقام نبوت را تبيين کرده است؛ چنانکه با رويکرد معرفت¬شناسانه و با توجه به محدوديت ادراکي و نيز خطاي قواي ادراکي انسان، به تبيين فلسفه نبوت پرداخته و نيز با دو رويکرد عدالت¬محوري در پرتو قانون-مداري و رويکرد مدينه فاضله، ابعاد اجتماعي نبوت را تبيين کرده است. نوشتار پيشِ‌رو، با روش تحليلي ـ توصيفي فلسفه نبوت در انديشه صدرالمتألهين را واکاوي و تببين مي¬کند.

شيخ مفيد (م 413ق) از مکتب کلامي بغداد و علامه حلي (م 726ق) از مکتب کلامي حلّه، از متکلمان برجسته شيعه هستند. هرچند هر دو، در ميان متکلمان عقل گرا قرار دارند، از دو رويکرد مختلف در مسائل کلامي برخوردارند. در نوشتار پيش‌ِرو، کوشيده ايم تا تطوّر جايگاه و ساختار بحث معاد را که يکي از مسائل مهم کلامي در نزد اين دو متکلم بزرگ شيعه است، تحليل و بررسي کنيم. به‌لحاظ روش، هر دو متکلم از منبع عقل و نقل براي شناخت معاد بهره جسته اند. بااين‌حال، حجم مباحث کلي و عقلي در آثار علامه بيش از شيخ مفيد است؛ براي نمونه، با اينکه هر دو به تجرّد روح انسان باور دارند، شيخ مفيد براي اثبات اين نظريه به دلايل نقلي استناد مي‌کند؛ درحالي‌که علامه حلي به دلايل عقلي و فلسفي تمسک مي جويد. به‌لحاظ موضوعات بحث معاد، شيخ مفيد برخلاف علامه، جزئيات معاد را بيشتر با دلايل نقلي واکاوي کرده است. يکي از علل اساسي اين تغيير و اختلاف را بايد در ورود فلسفه به کلام دانست.