جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبدالله بن ‌عباس، صحابی مشهور و از سرآمدان حوزه‌های مختلف علوم اسلامی به‌ویژه تفسیر است. نگاهی اجمالی به منابع روایی مختلف اعم از تفسیر، تاریخ، لغت و... نشان‌دهندۀ کثرت روایات وی است. این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل داده‌ها، ضمن بیان دیدگاه‌های رجالیان دربارۀ ابن‌عباس، در صدد تحلیل روایات متعارض رجالیان شیعه در این ‌باره‌ است. در کتاب‌های رجالی اهل سنت، به‌تفصیل و در منابع رجالی شیعه، به‌اجمال دربارۀ وی سخن گفته‌اند. اگرچه رجالیان اهل سنت، همگی بر مدح و توثیق ابن‌عباس تأکید کرده‌اند، در منابع شیعی به‌دلیل روایات متعارضی که نخستین بار کشی آورده، بحث‌هایی جدی درگرفته است. تحلیل انتقادی پنج روایتی که کشی در جرح ابن‌عباس نقل کرده، نشان می‌دهد که سند آن‌ها به‌دلیل ضعف، اتهام و مجهول‌بودن برخی راویان، و متن آن به دلایلی از جمله ناسازگاری با واقعیت، تزلزل و جعل، غیرقابل اعتماد است. بر مبنای روایات کشی و برخی منابع تاریخی، عده‌ای با استناد به دلایلی از جمله، خطاب نامۀ 41 نهج‌البلاغه، گزارش‌های تاریخی و... مدعی سرقت ابن‌عباس از بیت‌المال بصره شده‌اند که این ادعا به‌دلیل تناقض گزارش‌های مدعیان، صراحت حضرت علیR در نام بردن از کارگزاران، بررسی حیات تاریخی ابن‌عباس و موضع او نسبت به ائمهk و... قابل رد است.

نخستین بار دعای صباح مشهور در مفاتیح الجنان را علی بن الحسین بن حسان بن الباقی قرشی ‌الحلّی، زنده به ‌سال 653 یا 655ق، در اختیار المصباح روایت کرد. یحیی بن قاسم العلوی در 734ق به آن دست یافت. علی بن عبدالعالی کرکی نیز به درویش محمد اصفهانی، به سال‌ 935 یا 939ق اجازۀ نقل دعا را داد. بررسی سند و تحلیل نسخه‌شناختی، هدف نوشتار حاضر است تا انتساب آن به علیR را محک زند و معنای اصطلاح مشهور دربارۀ دعا را دریابد. اصطلاح مشهور ظاهراً از باب عمل به احادیث من بلغ و قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن و شهرت عملیه بوده است. از جمله قراین انتساب دعا به علیR، علوّ مضمون ذکر شده که صرفاً سبب «استحکام» و «احتمال» صدور است نه منتسب کردن دعا به امیرR. ثبت نشدن دعا در عصر غلبۀ نگارش‌ها در ادعیه، فاصلۀ حیات نخستین راوی با عصر امامR، طریق «وِجاده»، فترت نقل، ثبت نشدن دعا در ادعیۀ معاصر ابن الباقی، مقارنۀ نگارش دعا در زمان خلافت عثمان و رونق کتابت دعا در زمان صفویه و استفاده از عنصرهای لفظی ناکاربرد در متون قرن نخست هجری در دعای صباح از جمله دلایل تردید این انتساب از دوازده دلیل برشمردۀ این نوشتار است.

در کتاب نفیس نهج‌البلاغه که گزیده‌ای از عالی‌ترین و زیباترین سخنان امام علیR است، حدیثی ذکر شده که می‌فرماید: «ردّوُا الحجرَ مِن حیثُ جاء، فإنّ الشرَّ لا یدفَعُه إلا الشّرُّ.» این روایت که پس از نهج‌البلاغه در منابع متعدد شیعه و اهل سنّت منعکس شده است، بر دفع بدی با بدی یا همان مقابله به مثل تذکر می‌دهد؛ درحالی‌که این معنا علاوه بر آنکه می‌تواند بستری برای ورود شبهۀ تلافی‌جویانه بودن آموزه‌های دین مبین اسلام فراهم آورد، با آیات و روایات متعددی که دالّ بر صفح و احسان در مقابل بدی و شر است، متعارض می‌نماید. در نگاشتۀ حاضر پس از ارزیابی سندی و اعتبارسنجی روایت مذکور و نیز شرح و تبیین کامل آن، تعارض این روایت با ادلۀ قرآنی و روایی دیگر نمایان شده و سپس از رهگذر تبیین رابطۀ منطقی میان دو قاعدۀ دفع شر با نیکی و مقابله به مثل، تعارض مذکور برطرف گردیده و در نهایت این نتیجه حاصل آمد که روایت مورد بحث نه‌تنها به هیچ رو دلالت بر انتقام‌جویی و یا تلافی ظالمانه ندارد، بلکه گاه در مواردی، اتخاذ هر موضع دیگری غیر از موضع مقابله‌ای، زیان‌آور و غیرمنطقی است.

برخی از فقهای معاصر برخلاف نظر مشهور فقیهان مبنی بر عدم تساوی زن و مرد در قصاص و دیات قائل به تساوی میان آنان شده‌اند. ایشان ضمن نقد مستندات روایی مشهور، به روایات دیگری به‌عنوان روایات معارض با روایات مستند مشهور، استناد جسته‌اند. مقالۀ حاضر، در صدد بیان این تعارض و ارائۀ راه حل برای رفع احتمالی آن است. به نظر می‌رسد با تحلیل انجام‌شده مستندات روایی مشهور، دارای اعتبار و حجیت لازم است و قول خلاف مشهور قابل دفاع نیست. این قول(خلاف مشهور) که سابقۀ چندانی ندارد به‌دلیل اینکه مستند روایی قابل توجهی ندارد، سعی کرده است بین روایات تعارض برقرار کند و آ‌ن‌ها را از اساس مخدوش نماید درحالی‌که روایات مورد استناد قول مشهور از نظر سند و دلالت متقن و غیر قابل تشکیک می‌باشد.

مقتل الحسینR موجود در کتاب شرح الأخبار قاضی‌نعمان از جمله مقاتل برجای‌مانده و قدیمی شیعی است که البته همچون دیگر کتب تاریخی و روایی از هجمۀ تحریفات عاشورایی مصون نمانده است، به‌طوری که ما را در برخی از مطالبِ مربوط به جریان عاشورا در تردید می‌افکند و حتی در برخی موارد شیعه را تحت‌تأثیر اعتقاداتی خاص قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که برخی ضد شیعه، شیعیان را پیرو عقاید خرافی دانسته‌اند. این مقتل در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصومR و یا خاندان معصومانk خدشه‌دار شده و پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن‌های بعد شده است. در این بررسی کوشیده شده پس از ارزیابی شخصیت مؤلف و توضیحاتی چند دربارۀ کتاب وی، به برخی از این هجمه‌های تحریفی اشاره و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاو قرار گیرد.

ماهیت، مبانی و اصول تمدن نوین اسلامی برگرفته از آموزه‏های ‏وحیانی است. کتاب «العقل و الجهل» در مجموعه روایی الکافی نوشتۀ محمد بن یعقوب کلینی مشتمل بر روایات گرانقدری از اهل بیتk است که بررسی و تبیین و استفاده از آن‌ها می‏تواند در پی‌ریزی تمدن نوین اسلامی کمک شایانی نماید. بررسی‏ها نشان می‏دهد جهل‌زدایی و شکوفایی عقل، علم و حکمت، دینداری، حسن خلق و حیات طیبه که مهم‌ترین زیرساخت‌ها و ارکان بنیادین تمدن اسلامی بر پایۀ عقل است و از سوی دیگر ریشۀ همۀ ناهنجاری‏ها، موانع و چالش‏های ‏فراروی تمدن اسلامی به جهل و آثار آن برمی‏گردد. سیری در فضای گفتمانی کتاب «العقل و الجهل» با رویکردی به تمدن‌سازی، چیستی عقل و نزاهت آن از شیطنت، ریشه‌شناسی رفتارهای بشری بر پایۀ شناخت عقل و جهل، گسترش و ارتقای عقلانیت در مکتب حجج الهی، تحقق آرمانشهر مهدوی بر پایۀ شکوفایی عقل و اخلاق از دیگر مباحث این نوشتار به شمار می‏رود.

حدیث‌بسندگی جریانی فکری است که بین گروهی از مسلمانان شکل گرفت و کم‌وبیش در عصر حاضر نیز رگه‌هایی از آن به چشم می‌خورد. حدیث‌بسندگان، قرآن را برای همگان قابل فهم ندانسته به همین دلیل از مراجعۀ مستقیم به قرآن پرهیز نموده و در شناخت معارف دینی تنها به سنت و حدیث مراجعه می‌کنند. آن‌ها هرگونه بحث عقلی و تفکر و تأویل در این خصوص را رد می‌کنند و تنها آیاتی را در شناخت دین می‌پذیرند که حدیث یا روایتی دربارۀ آن وجود داشته باشد. پژوهش حاضر که به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی نگاشته شده در پی شناخت و سیر شکل‌گیری این جریان در اهل سنت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد جریان حدیث‌بسندگی در مقابل جریان قرآن‌بسندگی ایجاد شده است. حدیث‌بسندگی در بین مسلمانان، نخستین بار از برخی صحابه و تابعان گزارش شده است. این جریان فکری در اهل سنت پس از رحلت پیامبر در دوران صحابه تشکیل و تا دوران معاصر ادامه دارد. حدیث‌بسندگی در اهل سنت عمدتاً بین گروهی از عامۀ اهل الحدیث همچون حنبلیه، حشویه و سلفیه شکل گرفته است.

کتاب‌های چهارگانۀ حدیثی شیعه احادیث مشترک و مشابهی دارند که در آن‌ها گاه اختلافات متنی دیده می‌شود. مقایسۀ احادیث مشابه، این اختلافات را در حالت‌های مزید، تصحیف و تحریف، نقل به معنا و مقلوب می‌گنجاند. عواملی مانند «تقطیع»، «ادراج یا اضافات راوی» و «تصرف عمدی» معمولاً باعث اختلاف در نقل احادیث مشابه هستند. این اختلاف‌ها سهواً یا عمداً ممکن است بر معنای‌‌ حدیث تأثیر گذار باشد و حکم معصومR را تغییر دهد و یا مانند اکثر مواردی که حدیث، روایت مقلوب است، تغییر زیادی در معنا ایجاد نکند. روایت مدرجی که راوی در آن توضیحاتی را بیفزاید، سبب مزید کلمه یا عبارت در احادیث مشابه می‌شود. حدیث مزیدی که با اضافه شدن چند جمله شکل بگیرد، بر اثر تقطیع به وجود آمده است. از میان مؤلفان کتب اربعه، بیش از همه شیخ طوسی روایات کافی را تقطیع می‌کند. نقل به معنا در سطح کلماتِ مترادف، هم‌خانواده یا انتقال به مفهوم اخصّ، رایج‌ترین نوع نقل به معناست. نقل به معنا در سطح جملات نیز شیوۀ متداول شیخ صدوق در میان احادیث مشابه است؛ زیرا شیخ صدوق با انداختن سند و نیز خلاصه کردن متن، معمولاً تنها حکم معصوم را بیان می‌کند.

از جمله آثار معاصر در زمینۀ احادیث ساختگی، کتاب الموضوعات فی الآثار و الاخبار تألیف هاشم معروف الحسنی است که دربارۀ روایات جعلی موجود در منابع فریقین و با تأکید بر روایات منقبت و منقصت نگاشته شده است. تاکنون پژوهش‌های چندی در خصوص معرفی، روش‌شناسی و نقد این اثر با نگاهی کلی صورت گرفته است. پژوهش حاضر ضمن بهره‌گیری از این آثار، نقد و بررسی روایات فضایل اهل بیتk را به‌طور خاص مورد نظر دارد. گرچه هاشم معروف در سراسر کتاب الموضوعات با رویکرد نقد متنی و نقد سندی با روایات مواجه شده، گاه با اهمال و تسامح و گاه یک‌جانبه و عجولانه قضاوت کرده است. به نظر می‌رسد وی عمدتاً از روی محتوای روایت حکم به جعلی بودن آن داده و بررسی‌های سندی وی بیشتر جنبه تأیید و تأکید دارد. روش وی در بررسی سندی برخی روایات با ایراداتی همچون تعمیم‌گرایی، غفلت از منابع رجالی دست اول، پرداخت بی‌ضابطه به بحث غلو، عرضۀ اطلاعات نادرست در شرح احوال راویان و نقد غیرمنصفانه برخی محدثان و صاحبان آثار، عدم تفحص از سایر طرق روایت در منابع معتبر روایی و کم‌توجهی نسبت به جمع‌آوری احادیث هم‌مضمون و خانواده حدیثی، بهره‌گیری از معیارهای اختلافی، اصرار بیش از حد بر معیار موافقت روایت با عقل و علم تجربی روبه‌روست.

یکی از رخداد‌هایی که در برخی از منابع تاریخی و جوامع روایی از اواخر زندگی رسول گرامی اسلام2 نقل شده، جریان قصاص‌خواهی پیرمردی به نام عکاشه از ایشان است. بر اساس این نقل‌ها، پس از درخواست رسول اکرم2 مبنی بر ادای حقوق احتمالی، عکاشه مدعی شد که روزی تازیانۀ حضرت به وی اصابت کرده است، ولی در نهایت با بوسیدن بدن پیامبر2 از حق خود گذشت. این روایت از حیث سند مردود است؛ اما صرف‌نظر از سند، متن این حدیث نیز مشکلات متعدد دارد، زیرا اولاً با آیات قرآن که دلالت بر عصمت پیامبر2 دارند، ناسازگار است؛ ثانیاً هیچ‌یک از عالمان شیعه آن را نقل نکرده‌اند و فقط شیخ صدوق، آن‌هم فقط در کتاب امالی خودش آورده است؛ ثالثاً تهافت در نقل‌های مختلف روایت به چشم می‌خورد، که می‌تواند قرینه‌ای بر جعل باشد. مقالۀ حاضر پس از اثبات این دلایل، به بررسی علت وجود این روایت در کتاب شیخ صدوق پرداخته، به این نتیجه می‌رسد که قصۀ فوق، از احادیث منتقله است و به‌دلیل وجود مشایخ عامه در بین اساتید صدوق و نیز راویان مشترک، در منابع شیعه ورود پیدا کرده و عالمان خَلَف، با وجود تفرّد صدوق در نقل این حدیث، بدون توجه لازم، آن را نقل کرده‌اند و لذا تلقّیِ به قبول شده است.