جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: کتاب­های ردیه و دفاعیۀ تصوف در زمرۀ متون عرفانی هستند که به نقد تصوف می­پردازند. دو اثر اصول فصول­التوضیح و مناظرۀ تمثیلی پند اهل دانش و هوش از زبان گربه و موش که مبنای این پژوهش قرار گرفته است، جامع جدال علما و متصوفه در رد یا پذیرش نگرۀ صوفیانه در دوران حکومت صفوی است. از طریق تحلیل گفتمان انتقادیِ این آثار موضع فقها در برابر صوفیان و همچنین مواضع دفاعیه­نویسان در جانبداری از صوفیه روشن می­شود. بر این اساس برخی علما و فقها با تأثیرپذیری از ایدئولوژی- گفتمانی مسلط در دورۀ صفوی، به صورت واضح و آشکار و با زبانی الزام­آور تصوف را به بوتۀ نقد کشیده و بعضی با همان وضوح از آن جانبداری کرده­اند. در کنار این دیدگاه برخی نیز در بازی موش و گربه با زبانی اقناعی، قضاوت را بر عهدۀ خواننده گزارده­اند.

یکی از مسائل بنیادین معرفتی انسان امروزین، معناداری و ارزشمندی زندگی است که با تکامل معنوی و سعادت انسان مرتبط است. لذا هرگونه ارتباط و دلبستگی شایسته با پروردگار، منبع وجود و کمال برتر، ارزش زندگی است. یکی از راه‌های ارتباط با خدای تعالی و قدم نهادن در مسیر توحید حقیقی، عشق الهی است. نوشتار پیش‌رو، با هدف نشان دادن سرچشمه بودن خداوند به عنوان یگانه مبدأ ارزشمندی زندگی، جایگاه عشق الهی در ارزشمندی زندگی را با تأکید بر تبیین نگرش عین القضات همدانی به صورت توصیفی-تحلیلی بررسی کرد و به این نتیجه دست یافت که گستره و ساحت این مفهوم در بینش عرفانی عین القضات به گونه‌ای است که عشق مجازی عفیف که آلوده به خواهش‌های جسمانی نباشد تا عشق الهی را در بر می‌گیرد و سیر تکاملی دارد؛ در نتیجه، همواره سطح ارزش زندگی که مبدأ و مقصد و بستر آن عشق الهی است، پرورش و بالندگی پیدا می‌کند و آثاری همچون حیات و لطافت روح، خدابینی بجای خودبینی، دوستی با دوستدار معشوق و تسلیم و اطاعت محض از معشوق ازلی را به دنبال دارد.

ازسویی منابع مختلف عرفانی - تاریخی، به بایزید اکبر و اصغر اشاره می‌کنند و ازسوی‌دیگر، تناقض‌های متعدد در حیات و وفات بایزید وجود دارد؛ دو عامل فوق سبب دشواری شناخت این عارف بزرگ می‌گردد؛ پژوهش پیش‌رو، کوششی برای رفع دشواری‌ها و تناقضات فوق است و ازآنجاکه این موارد چالشی جدی برای مطالعات بایزیدشناسی است، پرداختن به آن ضروری است. پژوهش حاضر، به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. گروهی او را مجرد و عده‌ای متأهل می‌دانند، برخی او را سقای امام جعفر صادق(ع) و گروهی این تواتر تاریخی را غیرمحتمل می‌دانند و...؛ ازآنجایی‌که یک فرد همزمان نمی‌تواند حائز شرایط فوق باشد و برای حل مشکلات ناشی از این تناقض‌ها، توجه به منابع تاریخی – عرفانی ضروری است و احتمالاً بایزید بسطامی در تاریخ عرفان بیش از یک نفر است. نظریۀ تجلی انوار در این‌باره می‌تواند روشنگر باشد. تاریخ وفات بایزید اکبر، حدود سال(180ق) و سال (261ق) یا (234ق) مربوط به وفات بایزید اصغر است. هر یک از محققان، بدون توجه به اشارات تاریخی، از یکی از این تاریخ‌ها دفاع ‌کرده و بر اشکالات و ابهامات افزوده‎اند.

ابوعبدالله محمّدبن­ خفیف یکی از مشایخ جریان­سازِ شهر شیراز در مسیر تحول تصوف است. اگرچه نام وی در کتب تراجم بسیار شنیده شده، اما نگرش عرفانی او به درستی بررسی و شناخته نشده است و همین امر سبب شده تا جهان­ بینی وی را انعکاسی از مکتب عراق و به خصوص جنید تصور کنند و او را سفیری برای انتقال اندیشه­ های عرفانی عراق به فارس بدانند. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ کبیر روشن گردید که هرچند ردپای تعالیم مشایخ عراق در جهانِ اندیشگانی وی دیده می­شود اما تعاریف، نظرات و تصمیماتی ناهماهنگ با نگرش عرفانی مکتب بغداد هستند که خط مشی حقیقی او را مشخص می­کنند. این نقاط انفکاک عبارتند از: پذیرش جهان­ بینی حلاج و رویم، مباح دانستن سماع، ترجیج دادن فقر بر غنا و کسب بر توکل و سوال، رد مشاهده ­ی خداوند و گستاخی با او و در نهایت پذیرش عشق الهی. اگر بپذیریم که جهان­ بینی ابن­ خفیف زیرمجموعه­ ی مکتب عرفان بغداد قرار نمی­گیرد، «اعتدال در نگرش و منش»، «تمهیدگری برای ورود عشق » و «وسعت میدان تأویل»، کلید واژه ­هایی در نگرش شیخ کبیر هستند که آغاز مکتب عرفان شیراز را نوید می­ دهند. در واقع اهمیت شیخ کبیر در پیوندی است که میان صوفیان دوره­ ی کلاسیک عرفان بغداد و صوفیان متاخر مکتب عرفان شیراز برقرار می­کند. ابن­ خفیف را می­توان حلقه­ ی اتصال مکتب عرفان عراق به مکتب عرفان شیراز دانست.

هدف اصلی در این پژوهش مقایسۀ عقیدۀ إبن‌عربی و مولوی دربارۀ مسألۀ اختلاف ادیان باتوجه به فصل 66 کتاب فتوحات مکیه إبن‌عربی با عنوان «در معرفت سرّ شریعت، ظاهراً و باطناً، و در معرفت آن اسم الهی که شریعت را به وجود آورده‌است» و داستان «آن پادشاه جهود که نصرانیان را می‌کشت» براساس رویکرد بینامتنیت بوده‌است. بینامتنیت نه تنها در ساختار و پیرنگ داستان‌ها بلکه در اندیشه و محتوای متون نیز می‌تواند وجود داشته باشد. ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) ریشه‌ای سامی دارند؛ در طول تاریخ نیز با یکدیگر امتزاج داشته‌اند. إبن‌عربی و مولوی نیز معاصر یکدیگرند و احتمال تأثیرپذیری مولوی از إبن‌عربی قابل تأمل است، بنابراین وجود رابطۀ بینامتنیت در این متون، در سطح اندیشه و محتوا امکان‌پذیر است. برای نیل به این منظور روایت إبن‌عربی برای تبیین مسألۀ اختلاف ادیان با روایت مولوی برای بیان همین مضمون مقایسه شد. براساس این پژوهش می‌توان گفت إبن‌عربی و مولوی در مسألۀ اختلاف ادیان با هم، هم‌عقیده هستند. هر دو معتقدند ادیان در اصل و اساس یکی هستند و اختلافی ندارند و اگر اختلافی در ادیان به چشم می‌خورد تنها در صورت و ظاهر امر است. آن‌ها اختلاف ادیان و تفرقه‌افکنی در میان امّت را نتیجۀ ظلم افراد منفعت‌طلب می‌دانند.

طرب، سماع و موسیقی و ملازمات آنها از نمادها و استعاره‌های موجود در ادبیات عرفانی هستند که ظاهر آنها با احکام اسلامی (شریعت) در تضاد است. گزارشهای تاریخی حاکی از آن است که مراسم خانقاهی همراه با موسیقی و آوازخوانی در میان فرقی از صوفیان بوده است. امّا عموم صوفیان، آنگاه که از موسیقی و طرب و ملازمات آن‌ها مثل سماع و آلات موسیقی سخن می‌گفتند، نگاهی نمادین و استعاره‌محور داشته‌اند. این مقاله با رویکرد ادبیات توصیفی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای، با بررسی وجه نمادین موسیقی و لوازم آن در ادبیات عرفانی، معنای حقیقی مورد نظر صوفیان از استعاره-های متناقض‌نمای با شریعت در حوزه موسیقی را واکاوی می‌نماید و در صدد اثبات این فرضیه است که در اغلب این نمادها و استعاره‌ها، مطرب در معنای خدا است و پیر و مرشد و طرب در معنای فیض الهی و گاه به معنای هر دستوری است که سالک الی الله را به وجد برساند. همچنین سازهای موسیقی می-توانند نمادی از مراتب سالکان الی الله باشند. مثلا نی نماد تخلیه است و سازهایی مثل چنگ و رباب نماد حزن و در مقابل، دف و سرنا نماد مقام وجد و تواجد و سماع و سکر سالک به اقتضای وصل است.

بیان مسئله: مراسم گواتی، یکی از انواع مراسم موسیقی درمانی است که هم­راه با خوانش اشعار مذهبی و نواختن ساز، بیمار به وجد می­رسد و آن­گاه خلیفه­ی گواتی، باد هوا یا پری را به بدن بیماری تحت نفوذ آن فرا خوانده و با آن به گفتگو می‌نشیند و طی آن گواتی درمان می­شود. آئین سماع نیز یکی از مراسم شناخته شده­ی عرفانی است که با شعر و موسیقی هم­راه است و حین آن، عارف واجد می­شود. در این مقاله تلاش بر آن است تا اختصاصاً بین وجد گواتی و سماعی مقایسه­ای انجام و شباهت­ها و تفاوت­های احتمالی این دو وجد را مورد بررسی قرار دهیم. در ابتدا به تعریف گوات، گواتی، مراسم گواتی پرداخته، زآن پس به سماع و آداب­اش می­پردازیم. پس از آن تلاش می­کنیم به این سوالات پاسخ دهیم: جنس وجدی که در گواتی حین مراسم ایجاد می­شود با وجدی که عارف در سماع به آن می­رسد یکی است؟ اگر خیر تفاوت­ها و شباهت­های آن در چیست؟ هدف: تطابق وجد در دو آئین گواتی و سماع و یافتن تشابهات و تفاوت­های احتمالی آنان و بررسی نوع وجدآنها. روش پژوهش: در بخش مرتبط با گواتی به روش میدانی و کتابخانه­ای و در بخش سماع منحصراً کتابخانه­ای و با استفاده از منابع موجود از میان کتب مرجع کهن و نوین صورت پذیرفته و روش ارائه نیز تحلیلی و توصیفی است. یافته­ها: در پایان درخواهیم یافت این است علی­رغم مشابهت­های ظاهری در شیوه­ی انجام این دو آئین چه در بخش موسیقی و شعر و چه نائل شدن به وجد، ماهیّت وجد در این دو گونه آئین از بسیاری جهت بایک­دیگر متفاوت است، بیش­تر از آن­جهت که وجد در سماع نیاز به معرفت دارد و اثر وجد رقص سماعی است امّا گواتی نیازمند معرفت نیست و وجد در اثر رقص و موسیقی است.

ابن­عربی را باید در زمره اندیشمندانی به شمار آورد که قرن­های حوزه­ای از تحقیق را تحت تأثیر تأملات خویش قرار داده­اند و به این جهت شیخ اکبر عرفان لقبی برازنده برای او است. این نوشتار در پی ترسیم مسیری است که عرفان محی­الدینی برای تعالی معنوی ضرور می­شمارد؛ مسیری که از زندگانی طبیعی آغاز شده و با عبور از منازلی به غایتی عارفانه واصل می­شود؛ مسیری که محور اصلی عرفان عملی است و میوه­ی عرفان نظری ابن­عربی. ترسیم مسیر سلوک هدف محوری این مقاله است که برای وصول به آن باید به تحلیل سطوح و مراتبی پرداخت که در عبور از آن گریزی نیست؛ سطح­های سه­گانه­ی توفیق عنایت، علم هدایت و عمل ولایت که با وجود مراتب سه­گانه اسلام، ایمان و احسان در هر سطح، مراحل سلوک را به نه منزل‌ می‌رساند. منازل نه­گانه حاصل قرار گرفتن مبانی عرفان محی­الدینی است در قالب روایت پرسش­های جبرئیل از رسول اکرم (ص). این تحقیق ناچار از اتخاذ روشی ویژه در جستجوهای خویش داشته است؛ زیرا داده­های ابن­عربی در نوشته­هایی مانند مواقع النجوم ناقص و غامض­اند و برای تکمیل و توضیح آن باید در گستره­ی وسیع نوشته­های او کاوش کرد، از نوشته­های شاگردانش بهره گرفت و با فراهم آوردن این همه به نقشه­ی راهی رسید که او در برابر سالکان قرار داده است. این بحث کوشیده است تا در حد بضاعت خویش، ضعف‌وقوت‌های طرح ابن‌عربی را نشان دهد؛ طرحی که روایتی تکیه دارد که به درستی تحلیل نشده و دلالتی بر مدعا مؤلف ندارد. گزاره­های متعددی از طرح فاقد هر گونه پایه­ی تحلیلی است. مفاهیم اسلام، ایمان و احسان بر پایه منابع معتبری تعریف نشده و به ترسیم ساختاری غیر قابل دفاع منتج گردیده­اند.

انسان به علم حضوری، اراده و اختیار را در خود می یابد. اما اگر بخواهد تحلیل فلسفی از اراده ارئه دهد و شبهات پیرامون آن را پاسخگو باشد، با چالش های مهمی مواجه می شود. یکی از این چالش ها «غیر ارادی بودن اراده است». در این مقاله تلاش شده است تا با اشاره به مبانی عرفانیِ مورد پذیرش ملاصدرا، تقریری جدیدی از پاسخ ملاصدرا به عویصه مذکور ارائه گردد. بر اساس این رویکرد، اراده ذاتی انسان از لوازم و اقتضائاتِ انسانیِ انسان به حساب می آید. به تعبیر عرفانی، اراده یکی از استعدادهای عین ثابت انسانی است و از آن جایی که استعدادات اعیان ثابته، تابع اعیان ثابته غیر مجعول هستند، بنابراین اراده نیز به عنوان یکی از استعدادات عین ثابت انسان، امری غیر مجعول است. این همان مطلبی است که ملاصدرا با تعبیر « مضطر فی اختیاره مجبور فی إرادته » از آن یاد کرده است. مقصود آن است که اراده امری مکوّن و از ذاتیات انسان به شمار می رود، لذا سوال از منشأ این اراده، از اساس سوالی رهزن است، چرا که لوازم ذات غیر مجعول و تابع تحققِ خود ذات هستند و مرکب بودن مجعول نباید ما را از بسیط بودن جعل غافل کند.

در هستی شناسی عرفانی ابن عربی، حقیقت وجود، منحصر به ذات الهی است. در این نگرش، عالم به مثابه سایه حق است؛ همچنانکه وجود سایه، اعتباری و وابسته به شخص است، عالم نیز در ذات خود چیزی جز نمودی از حقیقت متعالی وجود نیست. از سوی دیگر، مفهوم سایه در مکتب یونگ نیز مفهومی کلیدی و مهم است. یونگ تلاش می‌کند با تکیه بر اصل کهن الگوها در مکتب روان تحلیلگری خویش، نظام روانی انسان را توضیح دهد. گرچه در مکتب ابن عربی و یونگ، سایه یک عبارت واحد است لیکن مفهومی دوگانه دارد. در نظریه ابن عربی، سایه هیچ استقلال ذاتی از شخص (ذی ظل) ندارد، اما در روان تحلیلگری یونگ، سایه یکی از کهن الگوها است که برای نیل به یکپارچگی و تمامیت، باید آن را شناخت. به رسمیت شناختن سایه، فرد را قوی می‌کند و انسجام و یکپارچگی شخصیتی را به ارمغان می‌آورد. بر خلاف عرفان محی الدینی که در آن، عالم که سایه حق تعالی و صرفاً «نمود» و ظهور حق است، سایه در مکتب یونگ، بخش پنهان و تاریک شخصیت و بخشی از «بود» است که اقتضای آن پوشیدگی، تاریکی و نهان‌وارگی است و در فرایند خودشناسی باید شناخته شود. این مقاله تلاش دارد تا به بررسی تطبیقی و تحلیلی مفهوم سایه را در این دو مکتب بررسی کرده و نسبت میان خودشناسی در منظر یونگ و جهان شناسی در منظر محیی الدینی را واکاود. و با توجه به یگانگی جهان و روان در مکتب یونگ، شناخت سایه، فرد را به توحید و یگانگی ـ آنچنانکه در جهان شناسی عرفانی مد نظر است ـ خواهد رساند یا خیر؟