جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:‌ تصویری که تفاسیر مشهور از فلسفه خلقت انسان ارائه می‌دهند، ناظر به ظواهر بخشی از آیات بوده و از عمق کافی برخوردار نیست. معرفی عبادت و نیل به رحمت به عنوان غرض خداوند از خلقت، از‌یک‌سو و طغیان اکثریت انسان‌ها و دخول به جهنم ازسوی‌دیگر موهم عدم تحقق غرض الهی است. این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و نقدی، ابتدا ریشه اشکال و نارسایی تصویر فوق را نشان می‌دهد. سپس راه حل عرفانی را ضمن دو گام اساسی در حوزه عرفان نظری و ذوقی مطرح می‌کند. حاصل گام اول، مغلوبیت عذاب تحت رحمت و اثبات وجهه تربیتی برای آن و حاصل گام دوم، تحلیل عذاب به عنوان «عتاب» و «فراق» معشوق ازلی است که وجهه ذوقی دارد. در این راستا، مستندات قرآنی و روائی مطرح و درنهایت تصویری جامع و دلنشین از فلسفه خلقت ارائه می‌شود.

چکیده: وجود گورو و پیر در مراحل سلوک عرفانی، الگوی اساسی دو سنت هندویی و اسلامی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که دو مفهوم گورو و پیر به‌سبب هستۀ اصلی مشابه، قواعد معین و اصول مشترک در دو سنت سلوک عرفانی هندویی و اسلامی، با یکدیگر قابل مقایسه‌اند. در طریقه‌های رهبانی هندویی گورو تجسد خداوند و کانون تقدس به‌شمار می‌آید و سلسله‌های صوفیه نیز مقام پیر را با مقام نبی در میان امت مقایسه می‌کنند. در سنت هندویی گورو، و در سنت اسلامی پیر، کسی است که خود راه را رفته، و در طریقت به‌کمال رسیده است. برهمین اساس می‌تواند هدایت و ارشاد کسی را که قصد پیمودن این مسیر را دارد، برعهده بگیرد و تا رسیدن به سرمنزل مقصود دلیل راه وی باشد. وی شایستۀ تکریم و احترام است و اطاعت محض از دستورات او، هرچند خلاف عرف باشد، برای رسیدن به مقصود نهایی ضروری است. برای تبیین جریان سلوک عرفانی در این دو سنت، بررسی نقش گورو و پیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش کوشش بر آن است که با بررسی متون مقدس و منابع ادبی و عرفانی هر دو سنت نقش گورو و پیر مورد بررسی قرار گیرد.

منشأ ظهور و آفرینش مراتب همه موجودات اعم از مجرد و مادی حبّ ذاتی حق به ظهورکمالات مکنون است و این مسئله با توجه به براهین حکمی مبتنی‌بر شهود در حکمت متعالیه و عرفان نظری و همچنین با استناد به آیات و روایات، قابل اثبات می‌باشد. حق‌تعالی همان گنج نهان و وجود لابشرط مقسمی است که حب به ذات اقدسش سبب ظهور اسما و صفات و کمالات او شده است. لذا اولین موجود تعین یافته و آخرین موجود تنزل یافته در انتهای سلسله تنزلات، انسان کامل بوده که بر آگاهی خود از خاصیت آیینگی آگاه است و هرگاه گنج نهان اراده نماید تا معروف قرار گیرد هیچ موجودی جز انسان کامل به ظهور تام عارف نخواهد شد. ‌برخی براین باورند که بدون توجه به مرتبه انسان، درک مراتب هستی و شناخت ‌قابلیت‌های آن امکان‌پذیر نیست. ازاین‌جهت، آفرینش انسان علت و مقصد نهایی پیدایش و ظهور کثرت اسمائی و یا غایت عبودیت است و بدون شناخت و معرفت، عبودیت امکان‌پذیر نیست. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی و صدرالدین شیرازی که نگاه هر دو منطبق بر هستی‌شناسی واحدی است، علت و چگونگی آشکار شدن گنج نهان و همچنین معرفت به آن، تبیین و بررسی شده است.

چکیده: عطار ازجمله شاعران و عارفان قرن ششم و هفتم هجری است که در آثارش به انسان و راه‌های رسیدن او به‌ سعادت و کمال، بسیار توجه داشته است. وی برای تربیت شاگردانش (مریدان) از روش‌های مختلفی بهره گرفته است. یکی از این روش‌ها روشی است که امروزه با عنوان روش الگویی یا الگوپردازی مطرح می‌شود. ازاین رهگذر می‌توان دیدگاه عطار را به نظریه یادگیری شناختی- اجتماعی آلبرت بندورا نزدیک دانست. پرسش این پژوهش این است که آیا بین روش تربیتی الگویی مورد استفاده در مثنوی‌های عطار و روش الگوبرداری مبتنی‌بر نظریه یادگیری اجتماعی بندورا شباهت‌هایی وجود دارد. جامعه مورد مطالعه، سه مثنوی عطار شامل منطق‌ الطیر، مصیبت‌نامه و الهی‌نامه است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی است. نتایج تحقیق نشان داد که با کاربرد نظریه اجتماعی بندورا می‌توان بسیاری از اندیشه‌های عطار را تبیین کرد. روش تربیتی الگویی او با آنچه در نظریه بندورا دراین‌خصوص گفته شده شباهت‌های زیادی دارد.

شناخت انسان و ارتباط او با خداوند از جمله مباحثی است که در عرفان هندو بخصوص مکتب ودانته و عرفان و تصوف اسلامی بویژه مثنوی مولوی دارای اهمیت بسیاری است. در این مقاله با استفاده از متون مقدس هندو و شرح های نوشته شده بر مثنوی مولوی،پس از بررسی عناصر اصلی این اتصال یعنی آتمن و برهمن در مکتب ودانته و انسان و خدا در مثنوی، به بیان عوامل رسیدن به خداوند و موانع پیش روپرداخته شده است. معرفت برتر یا شهودی، خودشناسی و بهره بردن از ارشادات پیر یا گورو از جمله راه های مشترک میان دو عرفان برای اتصال با حقیقت مطلق است. علاوه بر این موارد مولانا به بیان عاملی برتر به نام عشق می پردازد که مکتب ودانته بخصوص شارح اصلی آن یعنی شانکارا کمتر به بیان آن پرداخته است. علاوه بر این معرفت ظاهری یا فروتر، نادانی یا اویدیا، مایا یا توهم از عواملی است که سبب می شود، انسان از رسیدن به خداوند باز ماند و سالک با بهره بردن از عوامل و عبور از موانع می تواند به اتصال با خداوند نائل گردد. پژوهش حاضر از نوع نوصیفی تطبیقی است و داده ها با استفاده از شیوه ی تحلیل محتوی به روش کتابخانه ای مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

عارفان به­ گونه­ ای به علیت معتقدند. به­ رغم نبودِ تمایز در وجود حقیقی، اگر آن را با غیر (ظهورات) بسنجیم، می­توان نوعی ثانویت و توقف در بهره ­مندی از آن یک وجود را به ممکنات نسبت داد؛ اما آیا این، علیت در وجود است؟ در عرفان، پس از استناد موجودیتِ حق به ممکنات، به نحوِ بالعرض و بالمجاز، نوعی تقرر و نفس ­الامر برای آنها در نظر گرفته می­شود که نوعی غیریت نفس ­الامری میان نِسَب و اضافات نسبت به وجود حق را ایجاب می­ کند که البته به همان موطن و وجود، توطن و موجودیت دارد. اگر منظور از وجود در پرسش فوق، وجود مجازی یا ظهوری باشد باید گفت وجود ظهوریِ ممکنات، رابط یا شأن وجود حقیقی حق­تعالی است. از این رو نوعی وابستگی از ناحیه وجود ممکنات نسبت به وجود حق برقرار خواهد بود. بدین­ سان می­توان گفت روح اندیشه علیت که به معنای نوعی وابستگی و توقف خلق به حق است، در عرفان مورد پذیرش صریح قرار گرفته است؛ اما این اندیشه ترقیق گشته و بینونت وجودی حق و خلق نفی شده و با تدقیق، وجود و ذات من حیث الذات از علیت مبرا دانسته شده است تا وابستگی ماسوا نسبت به حق، در حد اعلا تصدیق شود و اِسناد علیت به حق، موجب تعین در ذات حق نگردد. عینیت حقیقت علت و معلول در عین پذیرش غیریت آن دو، از جمله مواردی است که عرفان بر آن تأکید دارد.

ماندالا از کهن­ترین نمادهای بشری و بیانگر منشا آفرینش است که بر اساس نظم میان وحدت اضداد (ماده و مینو) شکل گرفته است. از آنجا که ردّ پای نماد ماندالا در ساختار و نتیجه­گیری پایانی منطق­الطیر مشهود است، این نوشتار بر آن است تا وجوه تشابه نماد مذکور را در منطق­الطیر عطار با روانشناسی یونگ مورد بررسی قرار دهد. مطابق نتایج، سالکان در منطق­الطیر در جستجوی نظم فراموش شده پیشین، یعنی وحدت مینو و ماده در مرکز هستی­اند(کوه قاف). از نظر یونگ نمادگرایی ماندالاها از دو جهت دارای اهمیت است؛ (1) بازگرداندن نظم پیشین (قابل مقایسه با وحدت ماده و مینو یا یگانگی سی مرغ و سیمرغ در منطق­­الطیر) و (2) هدف خلّاق آن شکل دادن به چیزی است بدیع و یگانه که پیش از آن وجود نداشته است (تجسم خلاقانه و نمادین سی مرغ با سیمرغ برای نشان دادن نظم فراموش شده، یعنی وحدت ماده و مینو در منطق­الطیر) که هر دو به هم وابسته­اند. از نظر یونگ ماندالا نماد کامل شدن است، نه کمال و تنها در اندکی از افراد پدید می­آید؛ همان­طور که در منطق­الطیر هم تنها سی ­مرغ از هزاران مرغ به کامل­شدن (فنا در افعال الهی­ یا "بی­ فنای کل") رسیدند، نه به کمال (فنا در ذات الهی).

صوفیه همچون دیگر فرقه­های باطن­گرا، بلکه بیش از آنها، به تأویل قرآن دست یازیده­اند. تأویل و تفسیر آنها مبتنی بر احالۀ آیات بر باطن و حقیقت (آن­گونه که در­می­یابند) است. آنها در تفسیر بیش از هر چیز بر دل خود اتکا دارند و آن را محل الهام و استقرار علم الهی می­دانند. در اسرارالتوحید نیز به عنوان یکی از أمهات متون صوفیانه، نگاه باطن­گرایانه به آیات قرآن غلبه دارد. بر این پایه، نوشتار حاضر در صدد بررسی انتقادی مبانی ابوسعید در تأویل قرآن، تبیین شیوه­های او در تفسیر آیات و بازنمودن اغراض دیگری است که در به کار بردن آیات قرآن دخیل بوده است. استناد به آیات قرآن در اسرارالتوحید –اعم از استناد مبتنی بر معنا (نگاه غیر تفسیری) و استناد متکی بر تفسیر- از ابتدا تا انتهای اثر به طرز چشمگیری نمایان است اما این استنادات از ضابطه ثابت و مشخصی تبعیت نمی­کند. با این حال، نحوۀ مواجهۀ او با آیات چند شکل عمده دارد که عبارت ­اند از: تفسیر آیه در معنای مشابه با دلالت سیاقی الفاظ و منطبق با آرای مفسران، تأویل و رسیدن به معنایی در طول دلالت سیاقی آیه، ارائه تأویل­ متفاوت، بلکه متباین و متضاد با ظاهر آیات مبتنی بر آرای تصوف و سنت­های صوفیانه، تأویل در جهت توجیه کرامات صوفیانه و به ندرت، تأویل­هایی با رویکرد شطحی. به نظر می­رسد، ابوسعید بیش از آن­که قصد تبیین تعالیم قرآنی را داشته باشد، در صدد توجیه تعالیم صوفیانه با آیات قرآن برآمده است.

جبر و اختیار همواره یکی از مهم‌ترین مسایل انسان‌شناسی در بین اندیشمندان مسلمان بوده است. این مساله در مکتب عرفانی ابن‌عربی نیز مورد توجه بوده است. ابن‌عربی در قرن هفتم هجری قمری در تصویر رابطه علم پیشینی الهی و اختیار آدمی و نفی جبر با طرح نظریه سرّ قدر و یا همان تابعیت علم نسبت به معلوم رویکردی متفاوت از اندیشه متکلمین را درپیش گرفته است. پژوهش پیش‌رو که با رویکردی توصیفی و براساس مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده، از نسبت اندیشه‌های یکی از مفسران شیعی قرآن مجید یعنی ابوالفتوح رازی متوفی قرن ششم هجری قمری با اندیشه‌های ابن‌عربی سخن می‌گوید. یافته‌های پژوهش براساس دیدگاه‌های این مفسر در بحث‌های جبر و اختیار، به‌ویژه چگونگی تصویر ابتلاء و امتحان آدمی با علم پیشین الهی ، نشان می‌دهد که نه فقط بین دیدگاه او در نفی جبر از آدمی با نظریات مطرح در مکتب ابن‌عربی تقارب وجود دارد، بلکه از پیشی گرفتن او بر ابن‌عربی در اندیشه عرفانی تبعیت علم از معلوم، حکایت می‌کند.

کرامات همانند معجزات از علل خفیه غیبی و فراطبیعی برخوردارند که بشر نمی‌تواند به کشف تامه آن علل نایل گردد. این پدیده‌های ناشناخته از مهم‌ترین دستاویزهای قشری‌گرایان برای انکار تصوف بوده است. عرفا عامه مخاطبان خود را به پذیرش متعبدانه کرامات فرامی‌خوانده‌اند، اما مبانی خود را نیز در اثبات کرامات بیان داشته‌اند. در بسیاری از آثارِ ایشان به عناوین و موضوعاتی چون «اثبات کرامات» یا «تعلیل کرامات» برمی‌خوریم. بیشترین دغدغه عرفا در بحث کرامات اولیا، در حوزه اثبات این پدیده بوده است. در این پژوهش مبانی عرفا در اثبات کرامات در سه گروه عقل و نقل و اجماع رده‌بندی و بیان شده است. به‌رغم وجود چنین دلایلی، باز هم کرامات دستمایه برخی شبهه‌پراکنی‌ها بوده است. از این جهت، سعی شده است به مهم‌ترین شبهات نیز پرداخته شود. اگر کرامات به­عنوان پدیده‌ای ذاتاً غریب و ناشناخته مورد پذیرش قرار گیرد، چه از منظر عقلی و فلسفی، چه نقلی و شرعی و چه تواتر و اجماع عقلا، دستاورد بزرگی است برای رسیدن به نوعی واقع‌گرایی خاص که در آن، هم واقعیت بیرونی و هم فراواقعیاتی چون کرامات و معجزات به رسمیت شناخته می‌شوند.