جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل و شهود، دو قوّه و یا دو راه رسیدن به حقایق در عالَم هستند که یکی اساس فلسفه، و دیگری اساس عرفان را شکل می‎دهد. حال، پرسش اینجاست که آیا می‎توان از مقوله شهود در فلسفه و یا از مقوله عقل، در عرفان بهره برد و آیا می‎توان مکاشفات را عقلی‎سازی کرد، و یا نه، عقل و شهود دو مقوله جدا از هم هستند که راهی در گسترۀ همدیگر ندارند. نگارنده بر این باور است که افزون‌بر اینکه، عقل و شهود در تبیین حقایق هستی لازم و ملزوم هم هستند، هر یک بدون دیگری در تفسیر و تبیین حقایق هستی و فراسوی آن کامل نخواهند بود. حال با توجه به این دیدگاه، این مقاله در پی آن است، با استناد به منابع فلسفی و عرفانی به «تبیین عقلی‌ مکاشفات عرفانی» بپردازد. ازاین‌رو، نخست اصل نظریه بیان می‌شود و سپس نمای کلی و چگونگی ارتباط «عقل و شهود» تبیین، و در ادامه موضوع اصلی این مقاله که «تبیین عقلی مکاشفات عرفانی» است، تفسیر و تحلیل خواهد شد.

امور معنوی و مسائل مربوط به آن در قرن بیستم مورد توجه روان‌شناسان قرار گرفت. این حوزه از روان‌شناسی به بررسی دین و معنویت و تأثیر آن در زندگی انسان پرداخته است. جایگاه دین در زندگی بشر، اهمیت آن، تأثیراتی که دین بر روان انسان دارد، بالا رفتن کیفیت زندگی و به‌تبع آن ایجاد شادی ازجمله نظریات این حوزه از روان‌شناسی است. عرفای مسلمان نیز در کتاب‌های خود براساس آموزه‌های اسلام به بررسی این امور پرداخته و ضمن بیان آن‌ها به تحلیل و تبیین این موضوعات همت گمارده‌اند. با کاربرد نظریات عرفا می‌توان بعضی از رویکردهای روان‌شناسی را تبیین کرد و دریافت که عرفای مسلمان نیز به نظریه‌پردازی در این زمینه‌ها پرداخته‌اند. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی‌- تحلیلی انجام گردیده است کوشش می‌شود با به‌کارگیری رویکردهای روان‌شناسی در زمینۀ شناخت، رفتار و هیجان، نظرات عرفای مسلمان (تا پایان قرن ششم) در زمینۀ یقظه و انتباه تبیین گردد.

تبیین چگونگی وحدت وجود، همواره یکی از چالش ­بر­انگیزترین مباحث حوزۀ عرفان بوده است. ازآنجایی‌که پیچیدگی این موضوع ریشه در ناکارآمدی گزاره ­های زبانی در تشریح عوالم ورای عالم شهادت دارد، ابن‌عربی به‌عنوان بنیان‌گذار نظریۀ وحدت وجود و به‌تبع آن بیدل دهلوی، برای تشریح این­گونه تجارب عرفانی، از تمثیل­های مختلفی بهره جسته­اند. در این مقاله ابتدا دربارۀ وحدت وجود، تجلی و پیشینۀ این نظریه در میان اقوام و مذاهب مختلف و نیز عرفای اسلامیِ پیش از ابن‌عربی توضیحاتی بیان شده است و در مرحلۀ بعد، درباره کمیت و کیفیتِ بهره‌گیری بیدل از تمثیل­ های وحدت وجودی ابن‌عربی، در کتاب چهار عنصر بحث کرده­ایم. و درنهایت به این نتیجه رسیده­ ایم که بیدل نیز همانند ابن‌عربی بر این عقیده است که وجود حقیقی از نظر ذات و اطلاق واحد، و از نظر اسما و صفات و اطوار تجلی، متکثر است و بر این مبنا از اکثر تمثیل ­هایی که ابن‌عربی برای تبیین این نظریه بهره جسته، او نیز استفاده کرده است.

یکی از بنیادی‌ترین و حتی شاید بتوان گفت بنیادی‌ترین نظریه در بین نظریه‌های فلسفی و عرفانی در سنت‌های فکری شرقی و غربی، نظریه وحدت وجود است. در سنت فکری اسلامی نیز نخست ابن‌عربی و سپس ملاصدرا به‌عنوان نقاط عطف تاریخی در عرفان و فلسفۀ اسلامی به این نظریه پرداخته و کمابیش نظام فکری خود را بر آن نهاده‌اند. پیدایش و رواج این تعبیر اصطلاحی حداقل در عرفان اسلامی جز به‌منظور تقریر دقیق و نهایی «توحید» که از اصول مسلم و ضروری دین مبین اسلام نبوده و نیست، اما عدم‌ درک صحیح مخالفان از این نظریه ازسویی و ابهام و ایهام در شرح و تفسیر آن از جانب موافقان ازسویی و حساسیت فقیهان و متکلمان نسبت به اصل اصول دین و تحفظ بر توحید و اجتناب از اشکال مردود این نظریه، بحث از آن را به معرکۀ تمام‌نشدنی آرا مبدل ساخته به‌طوری‌که حیات و ممات عرفان اسلامی و به همان‌سان، مرزبندی بین اسلام و کفر و راست‌کیشی و ارتداد بی‌تردید به اصول و فروع آن، گره خورده است. مرزبندی بین سه نظریه یگانه‌انگاری، دوگانه‌انگاری و وحدت وجود، عامل تعیین‌کننده در فهم درست نظریه وحدت وجود است. در طول تاریخ سنت‌های عرفانی، تحفظ بر اصل ارسطویی استحاله اجتماع نقیضین، فهم درست این نظریه را ناممکن ساخته و میراث گران‌بهای عارفان جهان را در محاق برده است. منطق و تفکر فازی با طرد اصل تناقض به تفسیر کامل این نظریه نائل می‌شود، راه بدفهمی این نظریه را می‌بندد و راه پاسخ به مخالفان را هموار می‌نماید.

در این مقاله سعی شده ارتباط بین اندیشه‌های فقهی و عرفانی امام خمینی درباره نظریۀ ولایت فقیه مورد کنکاش قرار گرفته و با نقد و بررسی نظرات مختلف ازقبیل تباین کلی، اتحاد کامل، استلزام منطقی و هماهنگی ظاهر و باطن به بیان اعتقاد امام خمینی پرداخته‌ شود. به اعتقاد ایشان اسلام نیز همانند دیگر شرایع آسمانی دارای ظاهر و باطنی می‌باشد و دستورات شرع مقدس ریشه در عالم حقیقت دارند و دست‌یابی کامل به باطن حقایق اسلام فقط با وجود انسان کامل امکان‌پذیر است. حال ولایت فقیه که از امور اعتباری قلمداد می‌شود، گسسته از حقیقت نیست و همچنان که در عالم حقیقت انسان کاملی که فانی در ذات مقام الوهیت قرار گرفته دارای مقام ولایت می‌باشد، در عالم اعتبار نیز کسی باید دارای مقام ولایت باشد که هم‌سنخ با انسان کامل باشد، یا به‌عبارتی مظهری از انسان کامل باشد.

میبدی تفسیر خود را در سه مرحله یا به‌گفتۀ خود در سه «نوبت» پرداخته است. نوبت اول ترجمه ­ای است از آیات قرآن به فارسی روشن؛ نوبت دوم، به تفسیر آیات به ­مذاق متشرعان اختصاص یافته و در نوبت سوم به نقل گفته­ های عارفان و حسب­ حال­ه ای آن­ها پرداخته است. اندیشه­ ای که منجر به این شیوۀ بی­ سابقه­ در تفسیر گشته است، شباهات­ فراوانی به آرا و نظریات پدیدارشناسی دارد. میبدی با مطالعۀ پدیده ­های خاص (مثل آیات قرآن، و هر پدیدۀ دیگری که در ضمن این آیات از آن سخن رفته است) از دو چشم­انداز عرفانی و شرعی، سعی بر آن دارد که پدیدار هر پدیده را از ورای هر چشم­انداز (شرعی و عرفانی) مطالعه کند. این مقاله با شیوه­ا­ی تحلیلی‌توصیفی مؤلفه ­های مشابه با پدیدارشناسی در تفسیر کشف­الاسرار را بررسی می­کند و به این نتیجه دست می­یابد که کاربرد اصولی همچون تغییر حیث‌التفاتیت، مبارزه با تحویل­ گرایی، اپوخه و... در تفسیر کشف ­الاسرار، میبدی را به عنوان پدیدارشناس معرفی می­کند.

گفتمانِ تصوف اسلامی، نگرشی است که در بستر دین صورت‌بندی شده ‌است. این گفتمان، در اواخر سده دوم هجری مفصل‌بندی شده است، اما ریشه‌های آن را باید در سطح پیش از حیات گفتمانیش جست‌وجو‌کرد. بنابراین برای بررسی روند تکوین و هژمونی‌ شدن این نظام فکری، شیوه درست این است که رخداد تصوف، در ارتباط با عناصر دیگر و در آن عصر بررسی شود. گنجینه تفسیری تصوف اسلامی، جریان آرام و فراخی بود که از میان رویکردهایی چون فقاهت، کلام، فلسفه و...گذر‌ کرد و درست زمانی در قامت یک صورت‌بندی مطرح شد که ایده‌های کلان و خردی بر پیکره جامعه سیطره داشتند. عقل‌گراییِ افراطی، جدل‌های فقهی، مناقشات فلسفی و نزاع‌های سیاسی و اجتماعی بر غالب سطوح جامعه سایه افکنده ‌بودند. در این فضای پر از کشمکش، صاحب‌نظران عرصه تصوف با بررسی و شناخت خلأها و دال‌های تهیِ گفتمان حاکم، به مدد منطق تفاوت، گزاره‌های غایب را برجسته‌تر‌کردند و با استمداد از شیوه تأویل، فقر گزاره‌های گفتمانی را ترمیم‌ نمودند و انسجام گفتمان‌های دیگر را متزلزل ‌کردند و موجب فرادستی نگرش خود‌ شدند. از میان نظریه‌ها و روش‌های موجود، رویکرد گفتمان‌ساز لاکلاو و موفه با توجه به مبانی و اصول آن، برای بررسی روند تکوین و تطور گفتمان روشی کارآمد است، در این جستار به‌کار گرفته شده است.

موضوع خلقت انسان بر صورت الهی در ادیان مختلف الهی اعمّ از یهود، مسیحیت و اسلام مطرح شده است. این پژوهش در آغاز به بررسی روایت حدیث «إنَّ اللهَ خَلَقَ أدَمَ علی صُورَتِه»، وضعیت سندی و تفسیر آن از دید محدثان شیعه و سنی پرداخته که عواملی ازقبیل: وجود دو روایت صحیح‌السند از میان روایات مختلف، دلایل قرآنی و عقلی، اهمیت توجیه و روشنگری امامان و دانشمندان سبب تقویت سند حدیث و درک درست از معنا و تفسیر آن شده است. سپس چگونگی بازتاب حدیث صورت در متون منثور سنت اول عرفانی در قالب هشت محور اساسی تبیین و تحلیل گردیده است. از دستاوردهای پژوهش، واکاوی مفهوم حدیث صورت است. غرض از خلقت خداگونۀ انسان، وجود ولیّ یا انسان کامل است که حق‌تعالی به‌تمامی در او متجلی شده است و انسان کامل بدان سبب که صورت کامل خداوند است، می‌تواند جامع اسما، افعال و صفات الهی گردد.

بی­تردید مرگ و گریزناپذیر بودن آن و سرنوشت انسان پس از مرگ، بزرگ­ترین دغدغه انسان از آغاز پیدایش تاکنون بوده است. نوع نگاه دین و عرفان، و حکمت و فلسفه، در این زمینه دارای مشترکات و تفاوت­ هایی است. در فلسفۀ دیالکتیکی افلاطون و در عرفان عاشقانۀ مولانا به‌جز مرگ طبیعی و اجباری، از مرگ دیگری تحت عنوان مرگ ارادی نیز، به‌صراحت یا تلویحاً سخن رفته است. مبنای رهیافت مولانا در این زمینه نقلی بوده و مبتنی‌بر حدیث: «مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا» است. اما اساس دیدگاه افلاطون، عقلی و دیالکتیکی است. از این رهگذر، این مقاله در پی واکاوی گسترۀ معنایی مرگ ارادی در مفهوم فلسفی و عرفانی آن است. نیز وجوه تفاوت و اشتراک تلقی عرفانی مولانا و برداشت فلسفی افلاطون از مرگ ارادی در این مجال تبیین می­شود. نتایج حاصل نشان می­دهد که افلاطون و مولانا، هر دو، مرگ ارادی را نتیجۀ نوعی سلوک می­دانند که به قطع وابستگی مادی و جسمانی و علایق دنیوی در عین زندگی این­ جهانی منجر می­شود. راه­بردنِ سالک و فیلسوف به حقیقت عالم و پیوستن به خیرِ مطلق و هستی سرمدی، غایت آرمانی در این سیر خواهد بود.

این مقاله اندیشۀ مولوی را از منظر معرفت شناسی مورد نقد و ارزیابی قرار می­دهد. نویسندگان این مقاله بین دو مفهوم عقل در تاریخ اندیشۀ بشر تمایز قائل می‌شوند: عقل انتقادی و عقل استعلایی، و استدلال می­کنند که عقل به‌عنوان آموزۀ محوری در اندیشۀ مولوی نیز در این دو مفهوم متفاوت به‌کار رفته است. منظور از عقل انتقادی، دفاع از عقل­گرایی دربرابر مرجعیت­ گرایی و منظور از عقل استعلایی دفاع از عقل­گرایی دربرابر تجربه ­گرایی است که دارای دو شکل عرفانی و فلسفی است. محور اصلی پژوهش حاضر، با توجه به اینکه اساسی ­ترین پرسش پیش‌ روی بشریت در همۀ حوزه­ های معرفت این پرسش بوده و هست که نقش عقل در کشف حقیقت چیست، ما در پی آن خواهیم بود که بدانیم پاسخ مولوی به پرسش مزبور چیست و با پاسخ ­هایی که دیگر اندیشمندان به این پرسش داده‌اند چه تفاوتی دارد. هدف اصلی در این پژوهش این است که به روش تحلیل کیفی با تفکر در اشعار مولوی نشان داده ­شود که در مباحثۀ عقل­گرایی دربرابر مرجعیت­ گرایی، مولوی از مرجعیت­ گرایی دفاع نموده اما جهت گیری کلی او دفاع از عقل­گرایی است و از این نظر مولوی را باید از مهم­ترین مدافعان عقل­گرایی انتقادی در تاریخ اندیشه دانست و در مباحثۀ عقل­گرایی دربرابر تجربه­ گرایی، مولوی را باید از مهم‌ترین مدافعان عقل‌گرایی استعلایی در تاریخ اندیشه به‌حساب آورد.