جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این جُستار مولفه­های دین­شناسی صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (1050ق) در ذیل سه مبحث خودشناسی، مفهوم سفر و نظریه وحدت ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. خودشناسی با فهم تجرد نفس مرتبط است یک از برترین نتایج آن خداشناسی است. اصطلاح سفر به معنای سلوک به سوی خدا، با حقیقت دینداری پیوندی عمیق دارد تا آنجا که وی در تعریف دین سلوک به سوی وجود حقیقی را مطرح می کند که در طی آن سالک از خود مجازی به خود حقیقی سفر می­کند. بدین ترتیب کمال انسان با اکمال دین از جهت وصول به ولایت و مقام احسان نسبتی مستقیم دارد. همچنین در این پژوهش به نظریه وحدت ادیان در آثار ملاصدرا به عنوان نظریه­ای عرفانی نگریسته شده است. مطابق این نظریه که از وحدت وجود منتج می شود، مردم بر هر دین و آیینی که باشند تنها حق را می پرستند و در قیامت حق تعالی برای همگان حتی مشرکان، در صورت معهودشان تجلی خواهد کرد.

اصل توحید و مسائل مربوط به آن از جمله مسائل محوری در منظومه‌ی اندیشه‌ی اسلامی به شمار می‌آید، به طوری که فهم درست و دریافت صحیح آیات کلام الهی در این مورد همواره ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته است. در فضای اندیشه‌ی کلامی و فلسفی، عقل به عنوان کارآمدترین قوای ادراکی برای فهم و دریافت جهان بینی توحیدی محسوب شده است. جهت گیری تلاش‌های عقلی نیز همواره تنزیه خداوند و دورداشت و تعالی وی از جهان و مخلوقات را نتیجه گیری کرده است. این نتیجه گیری طبیعت قوای عقل است و اصل تنزیه نیمی از معرفت صحیح توحیدی را در بردارد. اما از طرفی نیز پرسش‌هایی بدون پاسخ در مورد چگونگی ارتباط خداوند با جهان باقی می‌ماند. این کاستی تلاش‌های بسیاری را از سوی اندیشمندان مسلمان در زمینه‌های گوناگون از جمله کلام، فلسفه و عرفان رقم زده است. محی الدین ابن عربی به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی برجسته با طرح جهان بینی توحیدی مبتنی بر تشبیه، نیمه‌ی دیگر جهان بینی توحیدی را کامل کرد. وی با معرفی و تبیین قوه‌ی خیال در کنار قوه‌ی عقل در آثار خود و پرداختن به کارکردهای عقل و خیال در شکل دهی جهان بینی توحیدی پازل معرفتی را بر اساس نگاه وحدت وجود کامل کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا ضمن معرفی هر یک از این دو قوه به ارتباط نگاه تنزیهی و تشبیهی پرداخته شود. هچنین به کارکرد نگاه ترکیبی تنزیهی و تشبیهی در درک صحیح جهان، چگونگی ارتباط آن با حق تعالی و همچنین دربافت درست آیات الهی اشاره گردد.

سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست‌افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می‌شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به‌همین‌دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف‌نظر فقها و اهل‌حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته‌ای از احادیث، سماع را حرام دانسته‌اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده‌‌اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده‌اند، نه صرفاً بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل‌ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تأثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به‌ویژه عارفان تبیین کند. یافته‌های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می‌کنند و مسموع واحد بر آنها تأثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تأثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به‌گونه‌ای‌که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبّه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.

هدف روان­شناسییونگ، بررسی فردیّت یا خویشتن­یابی در روان انسان است. فردیّت، سفری روانی است که با یک جدال درونی در فرد آغاز می­شود و به کشف و بازشناسی جنبه­های ناشناخته­ی روان آدمی و رسیدن به خودآگاهی رهنمون می­گردد. فرد، در این سفر، جنبه­های مثبت و منفی روان ناخودآگاهِ خویش را کشف کرده و درنهایت به خودآگاهی می­رسد. این خودآگاهی، بنا بر ماهیّت کهن­الگویی­اش، در آثار هنری با نمادهایی که بر مضمون تکامل و فردیت دلالت می­کنند،نشان داده می­شود. منظومه­ی الهی­نامه­، گفتگوی پدری با شش پسرش است که آنان را به سفری نمادین به درون خویش فرامی­خواند. در این پژوهش سعی شده است تا با روشی توصیفی-تحلیلی، این سفر روانی با استفاده از نظریه­ی یونگ بررسی شده و جنبه­های نمادین فردیت در آن رمزگشایی شود. دستاورد پژوهش نشان می­دهدکه این پدر با فراخواندن شش پسر به عنوان نمادهایی از شش لایه­ی درونی خویش، مسیر فردیت و تکامل را سپری می­کند.

شطح» در اصطلاح عرفانی، به¬مجموعه رویدادهای گفتاری و رفتاری اطلاق می¬گردد که از عارف در حالت وجد، سکر و از خود بی¬خودی سر¬می¬زند و سرریزی¬های روح را بر زبان یا فعل او آشکار¬می-کند.شطحات،گرچه گزاره هایی هستند که در حوزه الهیات می گنجند،امّا ایده های غیرمتعارفی را که در قالب ایده¬های شریعتی و گاه حتی عرفانی و چهارچوب¬ عقلی و قالب منطقی گفتار نمی¬گنجند،مطرح¬می-کنند. اغلب درون¬مایه¬های شطحیات، اسباب مخالفت با شطح گویان و اتهامات کفرآمیز را به¬ آن¬ها فراهم¬ساخته است. در میان اصحاب اضطراب و سکون، دو رویکرد متفاوت نسبت به شطح وجود دارد. این مقاله بر آن است تا ضمن دسته¬بندی نظرات موافق و مخالف شطح گویی و علل آن، به¬بررسی انواع درون¬مایه شطحیات در کتاب¬هایی نظیر «تذکره¬الاولیاء»، «شرح شطحیات» و....بپردازد.

سلطان‌ولد در ولدنامه به دو مقام عاشقی و معشوقی در عرفان قایل است و شمس تبریزی و مولانا را از جمله عارفانی می‌داند که به مقام معشوقی نایل آمده‌اند. با بررسی نظریه‌های بزرگان تصوّف و عرفان از آغاز تا سدۀ هفتم هجری درمی‌یابیم که چنین دیدگاهی در مورد مراتب عشق، برآمده از نصّ قرآن مجید و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است و برخی از بزرگان عرفان، از جمله عین‌القضاه همدانی و روزبهان بَقلی شیرازی دربارۀ مقام معشوقی، نظریه‌پردازی کرده‌اند. در اندیشۀ این بزرگان، مقام معشوقی، مقامی بسیار برتر و والاتر از مقام عاشقی است. در این مقام ـ که مربوط به روزگار پختگیِ اندیشه‌های عرفانی است ـ سالک در مراتب عشقِ به حق‌تعالی به مرتبه‌ای می‌رسد که معشوق و محبوب خداوند واقع می‌شود؛ به گونه‌ای که جایگاه عاشق و معشوق عوض می‌شود و این‌بار خدا عاشق است و بنده معشوق. رسیدن به چنین مقامی مستلزم دیدار سالک با فردی است که به مقام معشوقی رسیده‌است؛ همان‌گونه که مولانا با شمس تبریزی دیدار می‌کند و به این مقام نایل می‌شود. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی به نگارش درآمده و برای گردآوری اطلاعات پژوهش از روش کتابخانه‌ای بهره گرفته شده‌است.

آنچه با عنوان شطح از عرفا نقل شده حوزه وسیعی از مفاهیم و مضامین را دربرمی­گیرد که به سبب شهرت برخی از شطحیات و نیز تکرار بیشتر بعضی مفاهیم و مضامین، بسیاری دیگر از آنها چه در تعریف شطح و چه در برداشت ما از شطح مغفول مانده است. بعید نیست این امر در گذر زمان حتی بر اطلاق یا عدم اطلاق شطح بر برخی سخنان عرفا نیز تأثیر گذاشته و مانع ثبت برخی از شطحیات در این دایره شده باشد. برای اصلاح این نگاه نادرست به مقوله وسیع شطح، با گزینش شطحیات عرفا از منابع مختلف و استخراج و طبقه­بندی مفاهیم و مضامین مطرح شده در آنها به سی و یک عنوان دست یافتیم. در این مقاله ضمن تعریف حدود و ثغور این مضامین و نیز بسامدشان در شطحیات گرد آمده، نمونه­هایی از کاربرد هر مضمون در شطحیات نقل شده. همچنین در ذیل مضامین پرتکرار به بررسی سیر تاریخی کاربرد آنها و نیز علاقه و توجّه برخی عرفا به مضمونی خاص، اشاره شده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که نقد دیدگاه­های رایج در عرف، فنای فی­الله، بیان عظمت عارف و تعریف اصطلاحات عرفانی، به ترتیب پرتکرارترین مضامین شطح و تعظیم شیطان و دفاع از او، بیان معراج عرفانی، مرگ پیش از مرگ و غیرت عارف نسبت به خدا کم تکرارترین مفاهیم و مضامین مطرح شده در شطح­هاست.

مکر الهی از صفات بسیار مهّم و برجسته درمعرفت حق‌تعالی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر اهمیّت در مباحث عرفانی است و اطلاقش بر انسان به عنوان صفتی نفسانی و رذیله به‌شمار می‌آید. از آن‌جایی که شناخت این صفت منجر به اعتلای روحی و اخلاقی و نیز معرفت الهی می‌گردد، بنا بر این بسیار مورد توجه عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی مکر الهی در قرآن و سنّت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانه‌ی آن در اشعار مولانا پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تأکیدی که اغلب عارفانِ پیش از او بر خوف و ایمن نبودن از مکر الهی درهمه‌ی مراحل سلوک دارند، اما نگرش مولانا تا حدودی با آنان متفاوت است. او معتقد است سالک به کمک جذبه و عنایت حق، در مقام فنا، از صفات نفسانی‌اش فانی می‌شود. از این رو مکر او که صفتی نفسانی است، در مکر حق فانی شده و به مقام حفظ و امنیت نائل می‌گردد. همچنین او از مکری عاشقانه در ساحت عشق سخن می‌گوید. در این ساحت که نهایت قرب الهی است؛ مکر به عنوان صفت معشوق، برای عاشق زیبنده تلقّی گردیده و خوف از او زائل می‌گردد.

در این نوشتار، استعاره‌های حواس خمس در معارف بهاء‌ولد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند. استعاره‌‌های حواس خمس، به عینی‌‌سازی حقایق غیبی و معرفت عقلی می‌پردازند. این استعاره‌ها، از کمیّت و کیفیّت قابل ملاحظه‌ای در معارف برخوردارند. استعارۀ مرکزی متن عبارت است از: «درک حقایق غیبی و ادراک معرفت عقلی، درک عینیات با حواس خمس است». حواس خمس و ادراکات ناشی از آن‌ها در اثر بهاء‎‌‌ولد، ویژگی معرفت‌‌بخش دارند. توجه ویژۀ بهاء به مباحث روانشناسی یا علم‌النفس همچون حکمای مسلمان از جمله فارابی، ابن سینا و شیخ اشراق، این نظام استعاری ویژه را شکل داده است. او در خلال تجارب عرفانی به سه زنجیرۀ حس، نفس و عقل اشاره می‌کند، که در نهایت به یک معرفت عقلی منتج می‌‌شود. بهاء از این طریق پیوندی آشتی‌‌گونه میان حکمت اسلامی و عرفان برقرار کرده است. در این نوشتار فرآیند ادراک حقیقت و معرفت از راه حواس خمس، در قالبِ دو سیر صعودی (صعود حواس خمس برای ادراک معرفت) و نزولی (نزول معرفت در حواس خمس) مطرح شده است.

جعفر خُلْدی (ف. ۳۴۸) یکی از شاگردان جُنَیْد بغدادی و یکی از عارفان بزرگ مکتب بغداد است که تاکنون در پژوهش‌های مربوط به تصوف و عرفان اسلامی نادیده انگاشته شده است. او آثار متعددی داشته که پاره‌ای از آن‌ها چاپ شده و برخی دیگر تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. خُلْدی از جنبه‌های متعددی در مطالعات تاریخ تصوف و عرفان اهمیت دارد. نخست اینکه وی افزون بر اینکه از بزرگانِ مکتب بغداد است، اوج و افول این مکتب را زیسته است و در دوره افول این مکتب، شیخ المشایخِ صوفیه به شمار می‌رفته است. دوم اینکه خُلْدی بزرگ‏ترین حکایتگر صوفیه در دوره خود به شمار می‌رود و بخش مهمی از میراث صوفیه به واسطه او به نسل‌های بعدی منتقل شده است. سوم اینکه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد خُلْدی یکی از بزرگ‏ترین مفسّران زمان خود بوده است، ولی در طیّ زمان تفسیرِ او سرنوشت خاصی پیدا کرده و گویا تمامیِ آن یا بخش‌هایی از آن به نام دیگران قلمداد شده است. چهارمین و مهم‌ترین ویژگیِ خلدی که تاکنون کاملاً‌ از دید محققان به‏دور مانده است، گرایش متشیعانه جعفر خُلْدی است. وی بر اساس آثارش اولاً به اهل‌بیت ارادت بسیار خاص داشته است و ثانیاً بر برخی از آموزه‌های تشیع، از قبیل وصایت و جانشینیِ بلافصلِ حضرت امیرالمؤمنین و نیز انحصار اهل‌بیت در اصحاب کسا تأکید کرده است. در مقاله حاضر به این پنج ویژگیِ مهمّ جعفر خُلْدی پرداخته‏‌ایم.