جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنابر گزارش­های اسرارالتوحید ابوسعید ابوالخیر با آنکه رسماً به ارشاد کسی مبادرت نداشته، گروه­های بسیاری را به سوی خود جذب کرده و موجب توبه و هدایت آنان شده است. پرسشی که زمینه­ساز این پژوهش شده، این است که چنین توفیقی در هدایت مردم توسط عارفی که غالباً در بسط و شادخواری صوفیانه به سر می­برده، چگونه و با چه سازوکارهایی حاصل می­شد و او بدون مبادرت مستقیم به ارشاد، چگونه و با چه شگردهایی عمل می­کرد؟ آنچه از بررسی­ها به دست آمد این بود که ابوسعید در شیوه ارشادی خود به جای منع موقت یک رفتار ناصواب، با برانگیختن حس استعلای روحانی در افراد، موجب تحول بنیادی در شخصیت آنها می­شد. وی در این شیوه ضمن برخورداری از کاریزمای معنوی، با وارونه­سازی سازوکارهای ارشاد و استفاده از شگردهایی پارادوکسیکالی چون «ارشاد از طریق ترک ارشاد» موجب انتباه و تحول حقیقی افراد می­شد. هدف این پژوهش بازشناسی شیوه­های خلاقانه ابوسعید در دعوت و ارشاد به روش توصیفی و تحلیلی است.

خداوند را اسمایی است که احدی برآن وقوف ندارد، بلکه خداوند آن را برای خویش برگزیده، به این اسماء «اسماء مستأثر»گویند که به اسم «مکنون» و «مخزون» نیزتعبیرشده است. همچنین خداوند اسمی دارد که هرکس بدان دست یابد و با آن خدا رابخواند دعایش مستجاب می­شود، به این اسم «اسم اعظم»گویند. در این مقاله داده ها به روش کتابخانه­ای گردآوری شده، سپس با روش تحلیل محتوا، حقیقت اسم مستأثر، ظهور خارجی آن و رابطه اش با اسم اعظم، با تأکید برآیات، روایات، تفاسیر و متون عرفانی مورد بررسی قرارگرفته و به این نتیجه رسیده است؛ اسم مستأثر اسم ذات خدا و حلقه واسطه میان ذات حق تعالی و سایر اسماء اوسـت، این اسم در کنار سایر اسماءالهی مور توجه و توسل واقع شده، بنابراین در خارج مظهر دارد، و از آنجایی که در جمیع حقایق جریان دارد، مظهرش نیز مستأثر و پنهان است. این اسماء از مراتب غیبی اسم اعظم هستند، انسان کامل میتواند به اسم اعظم دست یابد اما آگاهی به برخی از اسماء مستأثر تنها مخصوص حضرت محمد(ص) و اهل بیت(علیهم السلام) است.

عطار بی­تردید از استثنائات عرفان ایرانی و اسلامی است. آفرینش آثار ارزشمندی چون منطق­الطیر، الهی­نامه و مصیبت­نامه، خود به تنهایی شاهدی کافی برای بزرگی و عظمت اندیشه و سترگی جایگاه او در عرفان و تصوف است. با این وجود درخشش عطار در حوزه­ی ­عرفان و تصوف موجب مغفول ماندن بسیاری از ابعاد اندیشگانی او شده است؛ که یکی از آنها تأملات سیاسی و اجتماعی اوست. در این مقاله، با روش تحلیلی-توصیفی برآنیم تا با بررسی و تحلیل نمونه­هایی از شعر عطار در ارتباط با مکتب عرفانی که به آن تعلق داشته و در بستر سیاسی­اجتماعی قرن ششم به شرح اندیشه­های اجتماعی و سیاسی او بپردازیم. بنابراین، ابتدا آثار او را از منظر اجتماعی ارزیابی می­کنیم و موضع او در مواجهه با جامعه را مورد بررسی قرار می­دهیم و سپس به ظرفیت­سنجی سیاسی آثار او در قالب دو بحث بنیان­های اندیشه­ی سیاسی و گونه­شناسی انتقادهای سیاسی او می­پردازیم. تردیدی نیست که به واسطه­ی اهمیت نقش و جایگاه تصوف در تمدن ایرانی و اسلامی، پژوهش­هایی از این دست، ضمن آنکه می­توانند جوانبی از این متون را آشکار کنند که تا پیش از این پشت حجاب زیباشناختی و معرفتی پنهان بودند، به شناخت سیر تحول اندیشه­های سیاسی و اجتماعی کمک شایانی می­کنند

شیخ احمد جامی، ملقب به «ژنده پیل»، از عارفان مشهور عهد سلجوقی بود که در روستای «نامق» متولد و در تربت جام خانقاهی برپا ساخت. او از طریق کرامات و آموزه‌های خود نقش زیادی در تحولات اجتماعی، مذهبی و اقتصادی تربت جام داشت. نقش او به‌گونه‌ای مؤثر بوده است که امروزه نیز مزار او یکی از مشهورترین زیارتگاه‌های مریدان و دوستداران او به‌حساب می‌آید. یکی از راهکارهای مسلک­‌­های صوفیانه برای جذب مریدان بیشتر و منکوب کردن مخالفان استفاده از قدرت مافوق انسانی شیخ یا همان کرامت بود. ذکر کرامات عرفا تنها حکایاتی برای سرگرمی و سرخوشی مریدان نیست؛ بلکه آن تبدیل به گفتمانی شد که صوفیان برای تأمین منافع گوناگون از جمله مذهبی و اقتصادی سود می بردند. مبنای این پژوهش کتاب «مقامات ژنده پیل» نوشته محمد غزنوی است که شرحی کرامت گونه زندگی شیخ احمد جام(م. 536 ه.ق) را به تصویر می‌کشد. تشریح و تحلیل داده‌ها و منابع تاریخی نشان می‌دهد که از نظر مذهبی طریقت‌های صوفیانه در برابر رقبای مذهبی و مسلکی از گفتمان کرامت برای اقناع‌گری مخالفان و مریدان سود می بردند. از لحاظ اقتصادی نیز با رشد چشمگیر تعداد خانقاه­‌­ها و مریدان از دوره سلجوقی(590-429 ه.ق)، تأمین مایحتاج روزانه نیازمند منابع وسیع مالی بود و این امر سبب­ ­ساز پیوند با گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی می­‌شد. کرامت نیز ابزار مناسبی برای پذیرش دواطلبانه کمک مالی این اقشار بود.

آشنایی چهره­ های شاخص تصوف با آموزه­ های شرقی به ویژه یُگه کلاسیک هندویی از نکات مهم در تاریخ تصوّف اسلامی است که خود دلیلی بر غیربومی انگاشتن خاستگاه عرفان اسلامی در نزد برخی مستشرقین نیز شده است. در این نوشتار پس از اشاره به مکتب یُگه و نیز نحوه حضور تصوف اسلامی در هند، مکتوبات و ملفوظات برخی از چهره­ های شاخص تصوف اسلامی که به آموزه ­های هندویی به طور عام و یُگه کلاسیک به طور خاص اشاراتی داشته­ اند و یا به ترجمه و شرح آن پرداخته­ اند بررسی شده و نحوه معرفی یُگه کلاسیک توسّط ایشان به جهان اسلام ارزیابی شده است. در نتیجه بررسی به عمل آمده مشخص گردید که همّ اصلی ایشان بر انتقال عریان یُگه نبوده و ضمن اینکه سعی کرده­ اند شناخت دقیقی از آن به دست آورند کوشیده ­اند آن را در قالب مفاهیمی که در جهان اسلام قابل فهم است منتقل کنند. این یافته خود می تواند تأییدی بر نظریه ای باشد که اهتمام دانشمندان اسلامی در دورۀ میانه بر شرح منابع ملل دیگر را بیش از ترجمه آثار می­داند.

عمادالدّین نسیمی، شاعر و عارف برجسته قرن هشتم و نهم هجری، بیشتر به عنوان یک عارفِ پیرو طریقت حروفیه شناخته می شود و در اکثر قریب به اتفاق پژوهش هایی که در حوزه عرفان اسلامی و تاریخ ادبیات عرفانی صورت گرفته است، از او به عنوان یک عارفِ حروفی نام برده شده است. این در حالی است که با رجوع به دیوان اشعار فارسی او -که ملاک اصلی پژوهش حاضر است- در می یابیم که نسیمی، چه در حوزه مباحث کلامی و چه در حوزه موضوعات عرفانی، به صورت روشن و آشکار، تحت تأثیر تعالیم مذهب تشیّع دوازده امامی قرار دارد. نسیمی در حوزه مباحث کلامی، قائل به جانشینی بلافصل امام علی(ع) بعد از حضرت رسول(ص) و عصمت ائمه دوازده گانه(س) و چهارده معصوم است. همچنین مطابق با نظریّات شیعیان امامیّه، معتقد به مباحثی همچون توسّل، شفاعت، تولّی، تبرّی و مهدویت است. علاوه بر این، همچون عارفان شیعه دوازده امامی، مباحثی چون نخستین تجلّی و علّت آفرینش بودن ائمه اطهار(س)، مقام مظهریّت اسماء و صفات ائمه(س)، و همچنین علم لدنّی ایشان را پذیرفته و بیان داشته است. اگرچه در گرایش عمادالدّین نسیمی به طریقت حروفیه تردیدی وجود ندارد، اما به نظر می رسد که بر اساس نتایج پژوهش حاضر، قبل از این که او را حروفی یا منتسب به هر طریقت عرفانی دیگر بنامیم، شایسته است که او را شاعری مسلمان و از معتقدان به مذهب تشیّع دوازده امامی بدانیم. البته این گرایش به «مذهبِ تشیّع»، تعارضی با «مکتبِ سلوکی» او ایجاد نکرده است.

انسان کامل، همان عالیترین تجلی الهی است که به مقام خلافت الهی برای هدایت انسان ها به مسیر کمال هدایت، دست یافته است. او ظهور رحمت واسعه الهی است که در تمام حقایق عالم کبیر و جهان خلقی بسط یافته و موجب پیدایش، بقاء وتکامل موجودات است و خداوند او را مظهر اسماء و واسطه فیض و فعل خود قرارداده است. انسان کامل مظهر اسم "هادی" خداوندی است. از اینرو، هدایت فقط به دست او صورت می پذیرد. این مقاله که به صورت توصیفی _ تحلیلی نگارش شده، با استفاده از روایات امام باقر(ع) به مهمترین نقش انسان کامل، یعنی هدایت تشریعی و تکوینی سالک به سوی کمال مطلق می پردازد یافته های تحقیق نشان می دهد که جایگاه انسان کامل و مقام ولایت، حاصل شهود فناء تام اراده، علم و ذات خود و همه هستی در اراده، علم و ذات حق است و اصل این فناء تام برای "حقیقت محمدیه" محقق است. عالی ترین تجلی حقیقت محمدیه در ولایت علی (ع) و اولاد طاهرین ایشان است، که همانا این ولایت "صراط مستقیم" و اساس تمام نبوت ها و رسالت هاست. از نگاه امام باقر(ع) انسان کامل همان اراده، علم و کمالات بروز یافته الهی است که به خلافت از خداوند در هستی، رتق و فتق امور می نماید. و هدایت به سوی حق مهمترین مسئولیت است که منحصرا در اختیار اوست زیرا او حقیقت "صراط مستقیم" است. "اهدناالصراط المستقیم" (الحمد/6). از اینرو، اولین و آخرین فرد به وسیله او هدایت می شود. حقیقت انسان کامل یک حقیقت واحد است که در هر عصری به مقتضای همان عصر جلوه می کند. اعتقاد و ایمان به یکسانی ائمه از کمالات دین و اطاعت از آن ها، اطاعت از پیامبر و خداست.

اسطوره و عرفان هر دو ساحت‌های فرهنگی کشور ایران هستند. این دو ساحت اشتراکاتی دارند: هر دو فضای ذهنی ویژه‌ای، عموما اعتقادی، برای باورمندان خود ایجاد می‌کنند، ویژگی نمادین خود را آشکار می‌کنند و از ادبیات روایی بهره می‌برند. بدین ترتیب در هم آمیزی این دو ممکن شده و در اشعار بعضی از شاعران عارف ایران از مفاهیم اسطوره ای بهره برده شده است. یکی از این شاعران عارف فریدالدین عطار نیشابوری است که توانسته از مقوله اسطوره برای بیان مفاهیم مورد نظر خود بهره برد. از جمله این مضامین اسطوره‌ای جام جهان نماست که به گستردگی در متون اسطوره‌ای ایران و سایر نقاط جهان دیده می‌شود و با شخصیت‌ها و نمادهای دیگری در پیوند است. در این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده و هدف آن شناسایی این اسطوره و روایات و معانی مرتبط با آن در آثار عطار بوده، مشخص شد که عطار با آگاهی کامل از متن اسطوره مفاهیم و معانی و شخصیت‌های مرتبط با این مضمون را در اشعار خود استفاده کرده است، به نحوی که شاعران قبل و بعد از او نتوانسته‌اند به این شیوه بهره‌برداری نمادین و تمثیلی از آن داشته باشند.

به کارگرفتن نماد برای انتقالِ مفاهیمِ رمزی و همچنین به‌منظورِ تبیینِ نمادینِ رویدادها و موضوعاتی که فراتر از درک عادی بشر هستند، در میانِ اهل عرفان از دیرباز امری رایج بوده است. مشایخ اهل طریقت همواره در اقوال و آثارِ خویش سعی کرده­اند با بهره‌گیری از رمزواره‌ها، از حقایق لایتناهی و از آن‌چه در محدودۀ فهمِ مادی‌اندیش جای نمی‌گیرد، پرده بردارند. یکی از جنبه‌های بسیار پیچیدۀ وجود آدمی که در آموزه‌های معرفتی اهل عرفان به‌صورتی گسترده به آن توجه نشان داده شده است، نفس و انواع آن است. استفادۀ اهل عرفان از حیوانات و نماد قرار دادنِ آن‌ها برای تشریح خصوصیات نفس، از جمله موضوعاتی است که در کلام و آثارِ مشایخ جلب توجه می‌کند. این پژوهش با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، تجلّی نفس از طریق نمادهای حیوانی را بررسی کرده، در پیِ پاسخ به این پرسش بوده است که مستعمل‌ترین نمادهای حیوانی نفس کدام هستند و دلیل قرار گرفتن این حیوانات به عنوان نماد نفس چیست. برای دست‌یابی به این منظور ابتدا پُرکاربردترین نماد­هایِ حیوانیِ مرتبط با نَفْس در حکایات و اقوال عرفای طبقات پنج‌گانه (بر مبنای طبقات الصوفیۀ سُلمی) تعیین گردیده، آن‌گاه با استفاده از پیشینۀ فرهنگیِ هر یک، نقش­های رمزی آن‌ها بیان شده است. هم‌چنین با تکیه بر مستنداتِ ارائه شده، دلیلِ انتخابِ حیواناتِ مذکور به‌عنوان نماد نفس تبیین ‌گردیده است. از دیگر رویکردهای جستارِ حاضر، نقد و تحلیلِ نمادهای مکشوفه بوده است. تبیینِ پیام اصلی اهل عرفان در زمینۀ ارشادِ مریدان از طریق رمزگشایی از نمادهای حیوانی، از دیگر اهداف این تحقیق است. نتایج حاصل از این پژوهش مؤید این موضوع هستند که حیواناتی نظیرِ اسب، شیر، سگ، مار و هم‌چنین ماهی از جمله حیواناتی هستند که رمزوارۀ آن‌ها بیشترین بسامد را در میان اقوال عرفا در هنگامِ نمادپردازی از نفس به خود اختصاص داده است. معمولاً در پیرامونِ این کانونِ اصلی، از نمادوارۀ حیواناتی دیگر هم‌چون خرگوش و روباه نیز به‌عنوانِ تکمیل کنندۀ مبحث استفاده شده است.

معرفت نفس یا خودشناسی که در روان­شناسی فردیت و فردانیت نامیده می­شود، یکی از مباحث حایز اهمیت در عرفان، دین، فلسفه، روان­شناسی و علوم تربیتی محسوب می­گردد. در باور عطار، از خود بیگانگی از مهم­ترین عوامل تهدیدکنندۀ هویت حقیقی انسان است که موجب آسیب­های اعتقادی، رفتاری و اخلاقی؛ مانع از تکامل انسان، مانع از شناخت جهان، منجر به گمراهی، بی­هدفی و بی­معنایی زندگی و مهم­تر از همه مانع از شناخت حق می­شود. عطار اعتقادی به شناخت خویش در آینۀ دیگران یا سیر آفاقی ندارد؛ بلکه معتقد است انسان با سیر انفسی است که می­تواند خود را بشناسد و به کمال مطلوب خویش نایل گردد. در این مقاله با استناد به 6 دلیل به تبیین جایگاه منحصر به فردِ خودشناسی و در حقیقت رجحان آن بر هر معرفتی در اندیشۀ عطار می­پردازیم. و با توجه به محوری بودن مبحث معرفت نفس در پیوند با خداشناسی به عنوان عمده دلیل اهمیت و ارزشمندی خودشناسی در تفکر عرفانی عطار، ضمن تحلیل حدیث«من عرف نفسه فقد عرف ربه»، به­ صورتی ویژه به تبیین برخی ابهات و دشواری­های مربوط به آن می­پردازیم.