جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالله محمّدبن­ خفیف یکی از مشایخ جریان­سازِ شهر شیراز در مسیر تحول تصوف است. اگرچه نام وی در کتب تراجم بسیار شنیده شده، اما نگرش عرفانی او به درستی بررسی و شناخته نشده است و همین امر سبب شده تا جهان­ بینی وی را انعکاسی از مکتب عراق و به خصوص جنید تصور کنند و او را سفیری برای انتقال اندیشه­ های عرفانی عراق به فارس بدانند. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ کبیر روشن گردید که هرچند ردپای تعالیم مشایخ عراق در جهانِ اندیشگانی وی دیده می­شود اما تعاریف، نظرات و تصمیماتی ناهماهنگ با نگرش عرفانی مکتب بغداد هستند که خط مشی حقیقی او را مشخص می­کنند. این نقاط انفکاک عبارتند از: پذیرش جهان­ بینی حلاج و رویم، مباح دانستن سماع، ترجیج دادن فقر بر غنا و کسب بر توکل و سوال، رد مشاهده ­ی خداوند و گستاخی با او و در نهایت پذیرش عشق الهی. اگر بپذیریم که جهان­ بینی ابن­ خفیف زیرمجموعه­ ی مکتب عرفان بغداد قرار نمی­گیرد، «اعتدال در نگرش و منش»، «تمهیدگری برای ورود عشق » و «وسعت میدان تأویل»، کلید واژه ­هایی در نگرش شیخ کبیر هستند که آغاز مکتب عرفان شیراز را نوید می­ دهند. در واقع اهمیت شیخ کبیر در پیوندی است که میان صوفیان دوره­ ی کلاسیک عرفان بغداد و صوفیان متاخر مکتب عرفان شیراز برقرار می­کند. ابن­ خفیف را می­توان حلقه­ ی اتصال مکتب عرفان عراق به مکتب عرفان شیراز دانست.

در هستی شناسی عرفانی ابن عربی، حقیقت وجود، منحصر به ذات الهی است. در این نگرش، عالم به مثابه سایه حق است؛ همچنانکه وجود سایه، اعتباری و وابسته به شخص است، عالم نیز در ذات خود چیزی جز نمودی از حقیقت متعالی وجود نیست. از سوی دیگر، مفهوم سایه در مکتب یونگ نیز مفهومی کلیدی و مهم است. یونگ تلاش می‌کند با تکیه بر اصل کهن الگوها در مکتب روان تحلیلگری خویش، نظام روانی انسان را توضیح دهد. گرچه در مکتب ابن عربی و یونگ، سایه یک عبارت واحد است لیکن مفهومی دوگانه دارد. در نظریه ابن عربی، سایه هیچ استقلال ذاتی از شخص (ذی ظل) ندارد، اما در روان تحلیلگری یونگ، سایه یکی از کهن الگوها است که برای نیل به یکپارچگی و تمامیت، باید آن را شناخت. به رسمیت شناختن سایه، فرد را قوی می‌کند و انسجام و یکپارچگی شخصیتی را به ارمغان می‌آورد. بر خلاف عرفان محی الدینی که در آن، عالم که سایه حق تعالی و صرفاً «نمود» و ظهور حق است، سایه در مکتب یونگ، بخش پنهان و تاریک شخصیت و بخشی از «بود» است که اقتضای آن پوشیدگی، تاریکی و نهان‌وارگی است و در فرایند خودشناسی باید شناخته شود. این مقاله تلاش دارد تا به بررسی تطبیقی و تحلیلی مفهوم سایه را در این دو مکتب بررسی کرده و نسبت میان خودشناسی در منظر یونگ و جهان شناسی در منظر محیی الدینی را واکاود. و با توجه به یگانگی جهان و روان در مکتب یونگ، شناخت سایه، فرد را به توحید و یگانگی ـ آنچنانکه در جهان شناسی عرفانی مد نظر است ـ خواهد رساند یا خیر؟

تجدید حیات در آرای مولوی و یونگ اشاره به سیری درونی دارد که از وجه نازل انسان آغاز شده و به پرورش روحی او می انجامد. غایت این سیر در افق­های ناشناخته­ای رقم می­خورَد­ که در عرفان مولوی فنای در توحید است و در آرای یونگ نیل به «تمامیت شخصیت» و «فردیت یافتن». سفر سالک با ستیزی درونی توام است تا زایشی نو را رقم بزند. در این سفر، فرد از خود ظلمانی­اش می میرد تا در ساحتی برتر ولادت یابد. در عرفان مولوی سخن از مرگ اختیاری است و در آرای یونگ نیز قهرمان درون، در ستیزی انتخابی، کشته می شود و سپس هر دو تجدید حیات می­یابند. در اندیشه مولوی این مسیر با عشق، ریاضت، عبادت و کشش­های آن سَری پیموده می­شود. یونگ نیز معتقد به کشش ذاتی و درونی برای نیل به چنین تحولی است اما کشش­ها از اعماق ناخودآگاه فرد نشأت می گیرند و البته قدسیّت دارند. هدف پژوهش حاضر این است که با تطبیق دو اندیشه از دو نحله متفاوت، اهمیت تجدید حیات روحی را برجسته سازد لذا به شیوه توصیفی- تحلیلی در صدد نیل به این هدف تالیف شده و روشن گردید که نو زایی روحی، اگرچه دشوار اما مطلوب و مقصود انسان است.

انسان به علم حضوری، اراده و اختیار را در خود می یابد. اما اگر بخواهد تحلیل فلسفی از اراده ارئه دهد و شبهات پیرامون آن را پاسخگو باشد، با چالش های مهمی مواجه می شود. یکی از این چالش ها «غیر ارادی بودن اراده است». در این مقاله تلاش شده است تا با اشاره به مبانی عرفانیِ مورد پذیرش ملاصدرا، تقریری جدیدی از پاسخ ملاصدرا به عویصه مذکور ارائه گردد. بر اساس این رویکرد، اراده ذاتی انسان از لوازم و اقتضائاتِ انسانیِ انسان به حساب می آید. به تعبیر عرفانی، اراده یکی از استعدادهای عین ثابت انسانی است و از آن جایی که استعدادات اعیان ثابته، تابع اعیان ثابته غیر مجعول هستند، بنابراین اراده نیز به عنوان یکی از استعدادات عین ثابت انسان، امری غیر مجعول است. این همان مطلبی است که ملاصدرا با تعبیر « مضطر فی اختیاره مجبور فی إرادته » از آن یاد کرده است. مقصود آن است که اراده امری مکوّن و از ذاتیات انسان به شمار می رود، لذا سوال از منشأ این اراده، از اساس سوالی رهزن است، چرا که لوازم ذات غیر مجعول و تابع تحققِ خود ذات هستند و مرکب بودن مجعول نباید ما را از بسیط بودن جعل غافل کند.

ازسویی منابع مختلف عرفانی - تاریخی، به بایزید اکبر و اصغر اشاره می‌کنند و ازسوی‌دیگر، تناقض‌های متعدد در حیات و وفات بایزید وجود دارد؛ دو عامل فوق سبب دشواری شناخت این عارف بزرگ می‌گردد؛ پژوهش پیش‌رو، کوششی برای رفع دشواری‌ها و تناقضات فوق است و ازآنجاکه این موارد چالشی جدی برای مطالعات بایزیدشناسی است، پرداختن به آن ضروری است. پژوهش حاضر، به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. گروهی او را مجرد و عده‌ای متأهل می‌دانند، برخی او را سقای امام جعفر صادق(ع) و گروهی این تواتر تاریخی را غیرمحتمل می‌دانند و...؛ ازآنجایی‌که یک فرد همزمان نمی‌تواند حائز شرایط فوق باشد و برای حل مشکلات ناشی از این تناقض‌ها، توجه به منابع تاریخی – عرفانی ضروری است و احتمالاً بایزید بسطامی در تاریخ عرفان بیش از یک نفر است. نظریۀ تجلی انوار در این‌باره می‌تواند روشنگر باشد. تاریخ وفات بایزید اکبر، حدود سال(180ق) و سال (261ق) یا (234ق) مربوط به وفات بایزید اصغر است. هر یک از محققان، بدون توجه به اشارات تاریخی، از یکی از این تاریخ‌ها دفاع ‌کرده و بر اشکالات و ابهامات افزوده‎اند.

هرچند نمی‌توان بررسی تاریخی دقیقی درباره خاستگاه تصوف خراسانی و تشخص آن در قرون اولیه دربرابر طریقت‌ها و مکاتب عرفانی عراق و شام صورت داد ولی می‌توان استقلال این مکتب را چه قبل و چه بعد از ابن‌عربی به رسمیت شناخت، تأثیر و تأثرات آن را در مواجهه با مکتب ابن‌عربی و شارحانش بررسی نمود، عرفان نظری آن را بیشتر شناخت و با عرفان نظری محیی‌ الدینی مقایسه کرد. اوج مخالفت‌های صوفیه را با وحدت وجود، می‌توان در عرفای خراسانی یافت؛ تا آنجا که دربرابر آن، نظریه «وحدت شهود» را مطرح کردند. به‌رغم این مخالفت‌ها، گرایش تدریجی عرفای خراسانی به ابن‌عربی نیز موضوع بسیار مهمی است. با در کنار هم گذاشتن حقایقی از این دست، می‌توان نظام فکری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام‌های سنتیِ خانقاهی ترسیم کرد، دربرابر عرفان نظری ابن‌عربی و شارحانش. پیدایش نظریه «وحدت شهود» دربرابر وحدت وجود، تنها با بررسی این‌گونه از تفاوت‌ها قابل توجیه خواهد بود. انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مواردی از این دست، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری رنگ می‌بازند و درنتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتدایی عرفای مکتب خراسان در این باب افزوده می‌شود.

کتاب مفتاح‌الفتوح از جمله مهم‌ترین آثار شیخ عبدالحق بن سیف‌الدّین بن سعدالله ترک بخاری دهلوی(958 -1052) ملقّب به محدّث دهلوی، عالم حدیث، محقّق، مورّخ و از عارفان شبه قاره هند در اواخر قرن دهم قمری است. این کتاب که هنوز به صورت نسخۀ خطی در دسترس است، مشتمل بر هفتاد و هشت مقاله حاوی مطالب و مواعظ زاهدانه-عارفانه است که به منزله منشوری، راه و روش قادریّه را نشان می‌دهد. گفته‌ها، نوشته‌ها و حکایات بسیاری از بزرگان و عارفان در این کتاب به چشم می‌خورد. از دیگر ویژگی‌های این اثر می‌توان به ترجمه و تفسیر آیات و احادیث و تعریف اصطلاحات و مفاهیم و رمزگشایی از مسائل عرفانی اشاره کرد. مسائل بنیادین این کتاب عبارتند از: مبانی تصوّف، موت معنوی، تقرّب به خدا، کشف و مشاهده، نفس و احوال آن، خوف و رجا، توکّل و مقامات آن، فنا و بقا و... . این پژوهش که به روش اسنادی کتابخانه‌ای انجام شده است، ضمن بیان دیدگاه‌های برخی از عارفان، اندیشه‌های عرفانی و کلامی محدث دهلوی را بر اساس تفکّرات قادریّه تبیین و بررسی می‌کند.

وحی و آیات قرآنی اهمیتی بسیار در اندیشه ابن‌عربی(560-637 ق) دارد و بسیاری از عقاید عرفانی او برگرفته از تاویل و تفسیرهایی است که از آیات قرآن استنباط نموده و در آثار معروفش از جمله فتوحات مکیه، فصوص الحکم و... انعکاس پیدا کرده است. ما در این پژوهش، ضمن بررسی دیدگاه کلی ابن‌عربی در موضوع وحی، به معرفی و شرح نظریه «وحی مستمر» ایشان پرداخته و آن را با نظریه سید قطب(1324-1378 ق) در باب اعجاز هنری قرآن یعنی نظریه «تصاویر هنری در قرآن»، به شکل تحلیلی و همچنین بر اساس برخی نمونه­های متنی مقایسه نموده‌ایم. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که نمود و ظهور نظریه عرفانی «وحی مستمر»، ماهیت ادبی و هنری داشته و در عین برخی تفاوت­ها، شباهت­ها و تطابق­های قابل توجه با نظریه «تصاویر فنی در قرآن»، پیدا می‌کند. به بیان دیگر، این پژوهش همانندی قابل توجه نظریه عرفانی «وحی مستمر» ابن‌عربی و نظریه هنری سید قطب در باب تصاویر قرآنی را از منظر ظهور و القای معانی تاویلی در ذهنیت مخاطب، تبیین می‌کند و نشان می­دهد که این دو نظریه درون دینی در باب اعجاز قرآن، به منزله بیان یک حقیقت واحد از دو زاویه دید گوناگون هستند.

یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب مختلف، رشد و تحول معنوی انسان در مراحل مختلف زندگی است. این موضوع گاهی در حوزه های روانشناسی و عرفان به گونه های مشابهی تبیین و تفسیر می شود. از جمله نقاط مشترک این پدیده در دو حوزه مذکور مسئله فرایند تحول است که از دیدگاه نویسندگان متون عرفانی و همچنین پژوهشگران حوزه روانشناسی نظمی مشخص و معین دارد. در حوزه عرفان اسلامی، محمد غزالی از جمله نویسندگانی است که در بررسی و تبیین مقامات توبه به این موضوع توجه نشان داده است. او در آثار متعدد خویش از این موضوع با عنوان تغیرّ حال یاد کرده است و آن را شامل سه مرحله علم، حال و عمل می داند. در حوزه روانشناسی نیز کِنِت پارگامنت، یکی از ابعاد تحول روحی انسان را تحول معنوی می داند که شامل سه مرحله آگاهی ، رهاسازی و جایگزینی است. در این مقاله نظریات هر دو نویسنده به روش توصیفی -تطبیقی به منظور تبیین فرایند تحول روحی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. نتیجۀ این پژوهش نشان خواهد داد که فرایند تحول روحی در حوزه های روانشناسی معنویت گرا و عرفان اسلامی به سبب پیوند با امور مقدس و متعالی از روندی یکسان و مشابه برخوردار است.

«خودشناسی» یا «معرفـه‌النفس» از مهم­ترین مباحثی است که علمای اخلاق، عرفا و فلاسفه از دیرباز بر آن تأکید داشته‌اند. حکما و عارفان مسلمان، مبتنی بر آیات قرآن و احادیث، به‌ویژه حدیث معروف «مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه» مهم‌ترین راه شناخت خدا را از مسیر معرفت حقیقی به «خود» دانسته‌اند. مولوی و جامی نیز در آثار خود، به‌ویژه اشعار عرفانی، به شیوه­های گوناگون به خودشناسی و اهمیت و آثار آن اشاره کرده‌اند؛ مولوی خودشناسی را جوهر جمیع دانش­ها و نشناختن حقیقت خود را آفت جهان بشری دانسته و تصفیۀ باطن را راهی برای وصول به حقیقت الهیِ انسان برشمرده‌است؛ جامی نیز، از تابعان مولوی، در آثار مختلف خود از ضرورت خودشناسی، با هدف نائل شدن به ساحت قرب حق، سخن گفته‌است. یافته‌های این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته‌است، نشان می‌دهد که هردو شاعر، با تأکید بر وصول به حق از مسیر خودشناسی، شروطی را برای تحقّق این امر نیز ذکر کرده‌اند؛ مولوی و جامی به عشق الهی به‌عنوان مقدّمه‌ای برای خالی شدن از نفسانیات باور دارند و معتقدند آدمی، از رهگذر جهاد با نفس، التزام به اعمال عبودی، عزلت، خلوت و شب‌زنده‌داری، قطع تعلّق از غیر و مراقبه دائم می‌تواند به جایگاه حقیقی خود برسد.