جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سماع در نگاه بسیاری از عارفان از ارکان اساسی سلوک محسوب می‌شود و قدری عظیم دارد. این مفهوم که دارای شئون مختلفی چون آواز، صدای خوش، الحان، موسیقی و سازها، رقص، خرقه‌دریدن و... است در برساختن هویت عارفان و مکتب عرفانی آنان نقشی اساسی داشته است. از سوی دیگر، تجارب عرفانی که طی آن عارف به انحای مختلف خود را در ارتباط با عالم برین می‌یابد و حال و تجربه‌ای بی‌واسطه کسب می‌کند نیز عنصری حیاتی و گاه غایت قصوای سلوک عارفانه بوده است. فهم ارتباط این دو موضوع مضاف بر این که می‌تواند اهمیت سماع در نگاه عارفان را آشکار سازد، رهیافتی جدید بر گونه‌های متنوع تجربۀ عرفانی در میان صوفیان است. در نوشتار حاضر، پس از گردآوری داده‌ها از متون منثور این پیوند را در سه شأن دسته‌بندی کرده‌ایم؛ نخست، سماع در جمیع شئون گاه به‌مثابۀ برانگیزانندۀ تجارب معنوی در نظر گرفته شده است، یعنی گاه غرض عارفان از سماع نیل به تجارب عرفانی بوده است. دودیگر، تعاریفی از سماع به دست داده شده یا ویژگی‌هایی به آن نسبت داده شده که گویی خود، نوعی تجربۀ عرفانی برای عارفان شوریده‌حال محسوب می‌شده است. درنهایت، گاهی نیز دست‌کم در برخی شئون در معنای نتیجه یا پیامد تجربه‌های عرفانی در نظر گرفته شده است؛ درواقع بعد از کسب تجارب عرفانی، برخی بروزها چون رقص و خرقه‌دریدن رخ می‌داده است. این ارتباط که تاکنون در پژوهش‌های عرفانی مغفول مانده است از این سه منظر در گزارش‌ها، سخنان و آرای عارفان در متون منثور عرفانی پی‌جویی شده است.

ابهام دررابطه‌با جایگاه تصوف خاقانی، ناشی از دیدگاه‌هایی که آن را صوری یا مقطعی می‌دانند، بازنگری این موضوع را ضروری کرده است. این پژوهش با هدف تبیین اصالت تصوف خاقانی و ارائۀ چارچوبی نو انجام شد. با روش توصیفی‌تحلیلی، شواهد زندگی (چله‌نشینی و مراودات با صوفیان)، اندیشه (مضامین عرفانی) و زبان شعری (ابداعات زبانی) خاقانی بررسی شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که خاقانی، به‌عنوان صوفی خلاق، تصوفی اصیل و متمایز را شکل داد که «حکمی- آذربایجانی- ترکیبی» نامیده می‌شود. این تصوف، ریشه در حکمت اسلامی دارد، در سبک شعری موسوم به آذربایجانی با پیچیدگی‌های زبانی بروز یافته و تلفیقی از زهد عملی مکتب بغداد (متجلی در چله‌نشینی‌ها) و عشق عرفانی مکتب خراسان (بیان‌شده در قصاید) را نشان می‌دهد. چله‌نشینی‌های سی‌ساله و اصطلاح‌سازی‌های صوفیانه، نقش خاقانی را به‌عنوان چهره‌ای پیشرو در پیوند شعر و تصوف تأیید می‌کند. این مطالعه با ارائۀ چارچوبی بدیع، جایگاه متمایز خاقانی را در ادبیات فارسی بازنمایی کرده و راه را برای پژوهش‌های نوین در تصوف هموار می‌سازد.

از حدود 197 بیت فارسی موجود در کتاب مقالات شمس تبریزی که حدود نصفِ آ‌ن‌ها به رباعیات اختصاص دارد، حداقل 40 رباعی در دیوان کبیر و آثار منثور مولانا نیز آمده است. همچنان ‎که از انواع دیگر شعر مندرج در مقالات شمس، ابیاتی در غزلیات دیوان کبیر هست که در نظر اول به‌مثابۀ منبعِ اصلی اشعار مقالات تلقی می‏شود؛ استاد موحد نیز در تعلیقات مقالات شمس به صرفِ پیداشدن رباعی یا بیتی در دیوان کبیر، آن را به‌عنوان منبع استشهاد شمس تلقی کرده و گذشته‎اند. به استثنای چند مورد، با لحاظِ منابع کهن‏تری که در برخی تحقیقات، ازجمله مقالۀ موجود، برای هرکدام از ابیات فارسی مقالاتِ شمس پیدا و معرفی شده است، اکنون با اطمینان می‏توان گفت که شعری از مولانا در مقالات شمس نیامده است و اشعار مشترک مقالات و آثار مولانا، بیانگرِ تأثیر حیرت‏آور شمس بر مولانا بوده و حاکی از آن است که مولانا نه‌تنها کلمات و حکایات و آموزه‏های شمس را مغتنم شمرده و در مطاوی ابیات مثنوی و دیوان آورده است، بلکه حتی ابیات دیگران را که بر زبان شمس جاری شده، به‌مثابۀ یادگارهایی گران‌بها و الهام‏بخش، همواره بر لب داشته است. مریدانی که این ابیات را از زبان او می‏شنیده‏اند به تصور این که سروده‏های خودِ اوست، به نام او ثبت کرده و در دیوان او باقی گذاشته‏اند. در این مقاله تنها به منابع و سرایندگان رباعیات مقالات شمس پرداخته شده و جز چند مورد، برای اغلب آن‌ها منابع مکتوبِ کهن‏تری ذکر شده است.

شیخ غلامعلی شیرازی متخلص به حکیم، یکی از شاعران عارف شیعه‌مذهب و از شاگردان آقا محمدرضا قمشه‌ای است. وی در اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 می‌زیست و علی‌رغم عمر کوتاهش آثار متعددی از وی باقی مانده است. حکیم شیرازی بر اثر تحقیق و تدقیق در آثار ابن‌عربی در تبیین اندیشه‌های عرفانی شبیه ابن‌عربی عمل کرده است. این جستار با روش تحلیلی‌توصیفی و با شیوۀ سندکاوی و کتابخانه‌ای درصدد بررسی مهم‌ترین اندیشه‌های عرفانی در شعر حکیم شیرازی و چگونگی عملکرد وی در تبیین این اندیشه‌هاست. یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که وحدت وجود، تجلی، انسان کامل، مظهریت اسما و صفات الهی از برجسته‌ترین آموزه‌های عرفانی‌ است که حکیم شیرازی در شعر خود به آن‌ها پرداخته و توجه ویژه‌ای داشته است. وی را باید یکی از شارحان آثار ابن‌عربی در ایران دانست که خلق تمثیل‌های تازه برای بیان مفاهیم یادشده و پرداختن به برخی از موضوعات با صراحت و شفافیت بیشتر وجه تمایز شعر وی با شعر شاعران پیش از اوست.

مولانا جلال‌الدین در ضمن نقل قصه‌های مثنوی، در موارد متعددی از روایت آن‌ها چشم می‌پوشد و به بیان معارف باطنی گریز می‌زند و پس از تبیین موضوعات متکثر عرفانی و در اعلام بازگشت به ظاهر قصۀ اصلی، از عبارتِ «این سخن پایان ندارد...» و تعابیر مشابه بهره می‌برد که در حکم بیت ترجیع و برگردان قصه‌های مثنوی است. آنچه تمامی این قصه‌ها را در متنی یک‌پارچه پیوند می‌دهد، در بعضی از واژه‌های کلیدی عبارت مذکور نشان داده می‌شود که در تبیین دقایق عرفانی مثنوی راه‌گشاست. هدف اصلی پژوهش عبارت است از تحلیل «ابیات برگردان» و نقش اصلی واژه‌های آن در توجه‌دادن مخاطب به پیام سخن و نیز چگونگی تبیین فرم و محتوای اندیشه‌های مولانا با استفاده از «ابیات برگردان». این پژوهش به شیوۀ تحلیل محتوا و باتوجه‌به قصه‌های دفتر اول مثنوی انجام شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولانا با استفاده از «ابیات برگردان» و در محل تلاقی باطن و ظاهر قصه کلمات، اصطلاحات و ترکیباتی وضع می‌کند که برای کشف و بسط مفاهیم عرفانی در آن موقعیت کلامی نقشی تعیین‌کننده دارد. دقت در این معنی برخی از اغراض اصلی سخن را برجسته می‌کند و خلاقیت‌های معنی‌آفرینیِ مولانا را در دسترسی خواننده به مبانی عمیق‌تر تجربۀ عرفانی آشکار می‌دارد.

نسخۀ خطی تحفه اهل الوصول فی علم الفصول از صدرالدین محمد اشنهی و تحریر اسماعیل‌‌بن‌عبدالمؤمن اصفهانی در سدۀ هفتم هجری است. تاریخ کتابت نسخه، قرن دهم هجری است و در کتابخانۀ سپهسالار تهران نگهداری می‌شود. رسالۀ مذکور، اثری عرفانی با زبان ادبی برگرفته از مجالس عارفی در قرن هفتم هجری با نام اشنهی از یاران سهروردی صوفی است که از جانب شاگردش (اسماعیل اصفهانی) جمع‌آوری شده است. در این اثر مؤلف با بیانی مشحون از سجع و جناس و تشبیه، مفاهیم عرفان عاشقانه را توضیح داده است. کتاب شامل مباحثی از سنخ توحید و مناجات با خداوند، توصیف فضایل پیامبر (ص)، موعظه و تشویق به دوری از دنیا و... است. نسخۀ مذکور، سند بسیار معتبری از قرن هفتم هجری در شناساندن عرفان عاشقانۀ ایرانی است که با زهدگرایی سهروردیه و فلسفه‌گرایی عرفانی هم نسبتی مهم دارد. بازتاب اندیشه‌های ویژۀ مذهبی و سیاسی اشنهی، سبک نوشتاری ذوقی او در تأویل آیات و قرینه‌سازی‌های آهنگین زبانی از دیگر خصوصیات این اثر است.

کتاب پند پیران براساسِ یک نسخۀ خطیِ محفوظ در موزۀ بریتانیا به همت جلال متینی تصحیح و در 1357 منتشر شد. نام کتاب و نام نویسنده و تاریخِ تألیفِ آن در متن کتاب نیامده است. در این مقاله، ابتدا دست‌نوشته‌های دیگر پند پیران را معرفی می‌کنیم که به نام‌های «مواعظ الفردوس» و «مناقب الأولیاء» مکتوب شده است. سپس، برای نخستین بار، به تحریر تازۀ آن به نام «جامع الحکایات» اشاره می‌کنیم که نصرالله‌بن‌شهرالله ترمذی در قرن دهم یا یازدهم هجری نوشته است. البته به‌دلیلِ آن که نصرالله ترمذی هیچ اشاره‌ای به اصل کتاب نکرده؛ بلکه مدعی شده که حکایت‌ها را خود جمع کرده است، کارِ او از نوعِ انتحال قلمداد می‌شود. در ادامه، برای نخستین بار، ترجمۀ عربیِ پند پیران را به نام «حکایات الصالحین» معرفی می‌کنیم و اطلاعات و دریافت‌های تازه‌ای دربارۀ نامِ اصلیِ پند پیران و نامِ نویسنده و تاریخِ تألیفِ آن مطرح می‌کنیم. در پایان، با ذکر نمونه‌هایی نشان می‌دهیم که تصحیحِ دوبارۀ پند پیران با استفاده از نسخه‌های خطی نویافته ضرورت دارد.

سید حیدر آملی، عارف سدۀ هشتم هجری برخی از تجربه‌های عرفانی خویش را در کتاب نصّ النصوص فی شرح الفصوص گزارش کرده است. وی در این تجربه‌ها می‌بیند که اسامی پیامبر(ص) و امامان(ع) با نورهای رنگارنگ در آسمان نوشته شده است. پرسش مهم این است که چرا تجربه‌های او بدین صورت شکل گرفته و توصیف شده‌اند. از منظر برساخت‌گرایی، تجربه‌های هر کسی و ازجمله تجربه‌های عارف زمینه‌مندند و توسط چارچوب‌های مفهومی دینی و اجتماعی او برساخته می‌شوند. مقالۀ حاضر از چشم‌اندازی برساخت‌گرایانه با بررسی توصیفی‌تحلیلی روایات مذهب تشیع در بستر تاریخی‌اجتماعی‌شان به‌دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که بین تجربه‌های سید حیدر و بخشی از روایات شیعه دربارۀ «خلقت نوری پیامبر(ص) و ائمه(ع)»، «جایگاه آن‌ها در عرش» و «نوشته‌بودن نام‌های ایشان بر عرش» هم‌پوشانی وجود دارد. از نگاهِ برساخت‌گرایانۀ این مقاله، تجربه‌های سید حیدر آملی زمینه‌مند هستند. این تجربه‌ها خالص و برآمده از حال عرفانی خاص او بدون زمینۀ مفهومی خلق نشده‌اند؛ بلکه محصول روابط بینامتنی با روایات تشیع در احادیث، هنر و تفاسیر پیشین‌اند و توسط چارچوب مفهومی این روایات برساخته شده‌اند.

مدل ناهم‌خوانی-گره‌گشایی (Incongruity-Resolution Model) یا IR که به‌طور سنتی ریشه در مطالعات طنز دارد تاکنون به‌طور گسترده در تحلیل متون عرفانی به کار گرفته نشده است. این پژوهش با هدف ارائۀ یک مدل توسعه‌یافته برای بررسی راهبرد ناهم‌خوانی-گره‌گشایی در گفت‌وگوهای عرفانی، می‌کوشد ضمن توسعۀ نظری مدل مذکور، انطباق‌پذیری آن را با زمینه‌های غیر طنزآمیز و پیچیدۀ تعلیمی-عرفانی نشان ‌دهد. به این منظور به تحلیل کیفی صد گفت‌وگوی منتخب از آثار عطار می‌پردازد که براساس انواع ناهم‌خوانی (مبتنی‌بر چارچوب و مبتنی‌بر کلام) و سازوکارهای گره‌گشایی (مبتنی‌بر چارچوب، مبتنی‌بر کلام یا مبتنی‌بر استنباط) در شش الگو طبقه‌بندی شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در گفت‌وگوهای عرفانی ناهم‌خوانی‌ صرفاً تنش‌شناختی را برنمی‌انگیزد، بلکه جنبۀ آموزشی دارد و با بی‌ثبات‌کردن چارچوب‌های شناختی متعارف، خواننده را به‌سمت رشد اخلاقی و معنوی سوق می‌دهد. برخلاف طنز که به گره‌گشایی سریع و خطی تمایل دارد، گفت‌وگوهای صوفیانه از گره‌گشایی به شیوه‌ای باز و چندلایه بهره می‌برند و فرایند تفسیری تکرارشونده‌ای را پرورش می‌دهند که با اهداف شناختی و معنوی آموزش صوفیانه هم‌سو است. تلاش شناختی مخاطبان برای گره‌گشایی در طنز در نهایت به سرگرمی و لذت می‌انجامد حال‌آنکه در گفت‌وگوهای عرفانی، این لذت به شکل بینش معنوی یا روشنگری تجلی می‌یابد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدل IR چارچوبی ارزشمند برای درک فرایندهای پویای شناختی زیربنایی گفت‌وگوهای عرفانی فراهم می‌آورد، اما باید تکامل یابد تا ماهیت چندلایه و گاه حل‌نشده ناهم‌خوانی‌ها در گفت‌وگوهای عرفانی را در نظر بگیرد.

در دانش روایت‌‌شناسی، همواره نقش و کارکرد راوی‌ها در موضع انتقال معنا و بررسی چگونگی آن، مورد توجه تحلیل‌گران بوده است. ازآنجایی‌که در متون عرفانی، فهم و درک معنای عمیق متن به‌طور مستقیم وابسته به نحوۀ روایت آن است، بررسی چگونگی استفاده از راوی‌ها در این متون می‌تواند به درک بهتر ساختار معنایی آن‌ها کمک کند. حال این پژوهش با روشی توصیفی‌تحلیلی با تبیین مبانی نظری روایت‌شناسان و بهره‌‌گیری عملیاتی از نظریۀ ژنت در بخش‌‌بندی و کارکرد انواع راوی، به بررسی کشف‌المحجوب هجویری پرداخته است تا حضور هر نوع راوی در انسجام ساختاری متن و تأثیر انواع آن بر روند درک معنا و آموزه‌‌های عرفانی را بررسی کند. درنهایت، نتایج این پژوهش نشان خواهد داد که در ابوابی که نویسنده به شرح احوال مشایخ و شرح فرقه‌های مختلف می‌پردازد، بیشترین تعداد راوی حضور دارد. راوی ضمنی یا انتزاعی که منِ دوم هجویری است، برای درک لایه‌های پنهان معنایی به کار گرفته می‌‌شود و با طبقات متفاوتی از خوانندگان عام و خاص در تناظر است؛ کاربست راوی در این اثر، با تبیین غیرمستقیم مفاهیم پیچیدۀ عرفانی و ازطریق لایه‌‌های مخفی به‌صورتی هدفمند مرتبط است. راوی مخفی، عملاً تجربیات فردی عرفا را که قابل تعمیم نیست، از زبان راوی‌‌هایی ذهنی و آرمانی نقل می‌کند و متعاقباً بر مخاطب آرمانی و ضمنی تأثیر مستقیم خواهد گذاشت.